کاخ های بیزانسی استانبول ترکیه | گشتی تاریخی در شهر

سال‌های سال، استانبول پایتخت امپراتوری و حکومت‌های قدرتمندی در سرزمین ترکیه امروزی بوده است؛ می‌توان گفت از زمان‌های دور که استانبول را با نام قسطنطنیه می‌شناختند، جلوه‌های شکوه و قدرت در آن نمایان بود. کاخ های بیزانسی استانبول ترکیه انعکاس این شکوه است که در بخش‌های سنتی و باستانی استانبول، تعدادی از این کاخ‌ها و قصرها به چشم می‌خورد. بسیاری از كاخ هاى استانبول مربوط به دوره بیزانس از بین رفته‌اند یا تنها بقایای کمی از آن‌ها باقی مانده است، به همین دلیل عکس های کاخ های بیزانسی استانبول محدودند یا اصلا وجود ندارند؛ بیشتر قصرهای سلطنتی هم که امروزه سالم مانده‌اند، به دوران عثمانی تعلق دارند. کاخ های باستانی استانبول از دوران بیزانس، گشتی کوتاه در تاریخ استانبول است.

کاخ های باستانی استانبول از دوران بیزانس

کاخ های بیزانسی استانبول ترکیه، نمایان‌گر ثروت و افتخار امپراتوری بیزانس، یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین امپراتوری‌های تاریخ جهان، است. این کاخ‌ها جلوه‌ خیره‌کننده‌ای از سلطنت و تمدن این امپراتوری را به نمایش می‌گذارند و مثال‌هایی از شکوه و اقتدار فرهنگ بیزانسی در دل شهر استانبول را به تصویر می‌کشند.

دوران بیزانس را اغلب به‌عنوان دوران تاریخی امپراتوری روم شرقی نیز می‌شناسند که از سال 330 میلادی با تأسیس شهر قسطنطینه (استانبول امروزی) شروع شده و تا سقوط قسطنطینه به دست ترک‌ها و تأسیس دولت عثمانی در سال 1453 میلادی ادامه داشته است.

دوران بیزانس برخی از ویژگی‌های مهم را از روم باستان به‌دست آورد و همچنین تحت‌تأثیر فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلفی قرار گرفت. این دوران نشان‌دهنده تاریخ فرهنگی و سیاسی مهمی است که تأثیرات آن به مدت قابل‌توجهی در منطقه حاکم بود.

کاخ اعظم کنستانتین | Great Palace of Constantinople

مهم‌ترین و بزرگ‌ترین کاخ بیزانسی که در قسطنطنیه باشکوه ساخته شد، کاخ اعظم بود که آن را در قرن چهارم میلادی و در مرکز شهر بنا کردند. این کاخ خود مجموعه قابل توجهی از چندین کاخ، کوشک، حیاط، کلیسا، حمام و دیگر بناها بود که بر دامنه تپه باستانی قسطنطنیه احداث شد. کاخ اعظم بین میدان هیپودروم تاریخی، کلیسا ایاصوفیه و دریای مرمره قرار داشت و امروزه نیز در محله سلطان احمد استانبول است و بنابراین با بازار آراستا و مسجد آبی فاصله چندانی ندارد. 

کاخ اعظم به دستور کنستانتین بزرگ در قرن چهارم میلادی ساخته شد و دو قرن بعد توسط ژوستینین یکم بازسازی شد و گسترش یافت. بعدها نیز تا قرن 12 میلادی کاخ اعظم مورد استفاده دیگر امپراتوران قرار گرفت، گفته می‌شود این کاخ وسعتی 100,000 متر مربع داشته است. در طی جنگ‌های صلیبی چهارم در سال های 1204-1261 بود که کاخ اعظم متروکه شد و خانواده سلطنتی به کاخ تکفور نقل مکان کردند؛ بعدها نیز این کاخ مورد بی‌رحمی روزگار قرار گرفت و در اثر زلزله نابود شد. 

نخستین اکتشافات باستان‌شناسی و تحقیقات درباره کاخ اعظم در 1930 آغاز شد و در نهایت بخشی از یکی از ساختمان‌هایش در سال 1953 باز شد و امروزه موزه بزرگ موزائیک در این ساختمان دایر شده است. موزائیک‌های به نمایش در آمده در این موزه از دوره‌های مختلف بیزانس بوده و بهترین نمونه‌های موزائیک دوره رومی را به نمایش می‌گذارند. 

کاخ پورفیروجنیتوس | Palace of the Porphyrogenitus

این کاخ که با نام تکفور نیز شناخته می‌شود، در محله کاریه قرار دارد و متصل به دیوارهای شهر است. کاخ پورفیروجنیتوس کنستانتین، کاخی بیزانسی دیگری است که قدمتش به قرن 12 میلادی برمی‌گردد. این کاخ در شمال‌غربی شهر قدیمی قسطنطنیه قرار دارد و در واقع کوشک و عمارتی از مجموعه عظیم کاخ‌های بلاکرنای (Blachernae) بوده و در زمان خود نقش مهمی در حفظ شهر قسطنطنیه داشته است، کاخ پورفیروجنیتوس درست در نزدیکی کلیسا کورا قرار داشته و بنابراین می‌توانید هم زمان از موزه این کلیسا نیز بازدید کنید.

3- کاخ بلاکرنای | Blachernai Palace

کاخ بلاکرنای یا کاخ تکفور، اقامتگاهی تابستانه بود که در نزدیگی گلدن هورن و قرن دوازدهم میلادی بنا شد. این کاخ مجموعه‌ای از ساختمان‌ها بود و عمارت پورفیروجنیتوس نیز بخشی از آن بود. سرداب این کاخ که با نام آنمون دونجنوس (Anemas Dungeons) شناخته می‌شد درست در کنار دیوارهای شهر، در قسمت شمالی و نزدیک مسجد ایواز افندی ساخته شده بود. این کاخ را ابتدا با نام بلاکرنای می‌شناختند و بعدها در زمان فتح قسطنطنیه توسط عثمانی‌ها نام آن به تکفور تغییر یافت. از این زمان به بعد کاربرد کاخ به انبار، اسطبل، کارخانه شیشه‌سازی، کارگاه ساخت سرامیک و غیره تغییر کاربری پیدا کرد.

محله‌ای که این کاخ بر روی آن بنا شده بود، یکی از هفت تپه مهم شهر قسطنطنیه به شمار می‌رفت. کاخ بلاکرنای، عمارتی سه طبقه با سقف و کف چوبی بود و به هنگام بازدید امپراتور از کلیسا تیئوتیکوس، مورد استفاده قرار می‌گرفت. این عمارت در طی حکومت مانوئل کمینوس اول در قرن دوازدهم گسترش یافت و به اقامتگاهی تابستانه برای امپراتوران بیزانسی بدل شد.

امروزه از این کاخ تنها چهار دیوار و طرحی مستطیلی باقی‌مانده است. دیوارهای خارجی، طاق‌ها و چارچوب‌های پنجره با استفاده از سنگ‌ها و آجرها تزیین شده بودند. متأسفانه بقایای تاریخی این کاخ بازدید عمومی ندارند و تنها با مجوز می‌توانید از آن‌ها دیدن کنید.

کاخ مایرایلن | Myrelaion Palace

از زمان ساخت کاخ مایرایلن اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما می‌دانیم بر روی خرابه‌های کاخ باستانی دیگری و بر روی سطح مرتفعی ساخته شده بود به گونه‌ای که آب انبار مایرایلن در محل سرسرای اصلی و دایره‌ای شکل کاخ پیشین قرار داشت. در جلوی ساختمان کاخ حیاطی نیم دایره‌ای بود که کاخ را به ردیفی از ستون‌های خیابان اصلی در بخش شمالی متصل می‌کرد. این حیاط تا به امروزه همچنان باقی‌مانده است. 

کاخ پیشین در زمان خود تحت نام «تا آماستریانو» به‌عنوان مرکزی برای تجارت و اجرای اعدام و مجازات مورد استفاده بود. کاخ جدید که ساخته شد، مالکش فرمانداری جدید به نام رومانوس لاکاپنوس بود، او کاخ مایرلین را در اوایل حکومت (920-944) خود به صومعه‌ای بدل کرد.

امروزه از کاخ مایرایلن نیز همانند بسیاری از دیگر کاخ‌های بیزانسی اثری باقی نمانده و تنها تکه‌های کوچکی در طی حفریات باستان‌شناسی از این کاخ به دست آورده‌اند. متخصصان محل این کاخ را در محدوده محله‌های لاللی و آکسارای می‌دانند. 

کاخ بوکولیون | Boukoleon Palace

کاخ بوکولیون یکی از کاخ‌های بیزانسی امپراتوری روم شرقی است که به فرمان تئودئوس دوم در قرن پنجم میلادی ساخته شد. این کاخ در ساحل دریای مرمره، در جنوب سیرک هیپودروم و شرق ایاصوفیه کوچک قرار دارد. 

در ابتدا این کاخ را با نام هرمیسداس می‌شناختند، نام بوکولیون احتمالا در اواخر قرن ششم میلادی و در هنگام فرمانروایی ژوستینین یکم بر روی کاخ گذاشته شد. بنا بر داستان‌ها و افسانه تندیس‌های بزرگی از یک شیر و گاو در قسمت ورودی کاخ و در نزدیکی بندرگاه روبه‌روی آن قرار داشت. در هنگام امپراتور تئوفیلوس، کاخ بوکولیون بازسازی شد و در همین هنگام وسعت بیشتری یافت. 

تا سال‌ها و نزدیک قرن سیزدهم، کاخ بوکولیون اقامتگاهی سلطنتی و پادشاهی بود تا آن که توسط پادشاه دیگری تسخیر شد و بعد به مرور زمان کاخ بوکولیون و کل مجموعه کاخ اعظم متروکه شدند. در زمان سلطان محمد دوم عثمانی وضعیت کاخ بوکولون را به‌صورت خرابه‌هایی گزارش کردند اما هنوز وجود کاخ مشخص بود. در نهایت در سال 1873 میلادی برای باز کردن راهی جهت ساخت خط راه آهن دیگر بقایای این کاخ را از بین بردند. محل کنونی کاخ بوکولیون را حوالی محله‌های کاتلادیکاپی و سیرکسی می‌دانند.

کاخ داماتریس | Damatrys Palace

کاخ داماتریس یکی از اقامتگاه‌های تابستانه و کوشک مخصوص اوقات شکار امپراتور و خانواده‌اش محسوب می‌شد که امروزه متأسفانه اثر قابل توجهی از آن باقی نمانده است. کاخ داماتریس 1400 سال پیش ساخته شد و آن را یکی از مهم‌ترین سازه‌های بیزانسی استانبول و امپراتوری روم می‌دانند. این کاخ به‌عنوان دروازه‌ای بیزانسی به روی آناتولی بوده و همچنین محلی برای گردهمایی ارتش روم محسوب می‌شد؛ امپراتوران رومی نیز به هنگام بازگشت از سفر به آناتولیا و پیش از رسیدن به قسطنطنیه، کاخ داماتریس را برای استراحت خود انتخاب می‌کردند. در طی قرن‌های 12 و 13 میلادی، شکوه کاخ داماتریس نابود و این کاخ به ویرانه‌ای تبدیل شد. محل کنونی کاخ داماتریس را در نزدیکی محله ساماندیرا استانبول می‌دانند. 

کاخ دافنه | Palace of Daphne

کاخ دافنه خود یکی ار بخش‌های مهم مجموعه وسیع کاخ اعظم بود که بنا بر گزارشات مورخان پس از آن که تندیس دافنه را از روم به قسطنطنیه آوردند، دافنه نام گرفت. محل دقیق کاخ دافنه مشخص نیست، چرا که درست در زیر مسجد سلطان احمد قرار داشته و امروزه تنها نشانه‌های بر‌جای‌مانده از این کاخ، اشاراتی به آن در ادبیات این کشور است.

کاخ بریاس | Bryas Palace

یکی دیگر از اقامتگاه‌های تابستانی دوره بیزانسی، کاخ بریاس است که در قرن نهم میلادی و در بخش آسیایی شهر ساخته شد. احتمالا امروزه در محله کوچوک علی و یا دراگوس استانبول قرار می‌گیرد که در حال حاضر بقایای اندکی از این کاخ باقی‌مانده است.

کاخ مانگان | Manganoi (Mangana) Palace

این کاخ درون دیوارهای کاخ توپکاپی استانبول قرار داشته و امروزه میان دو ایستگاه قطار کانکورتاران و سیرکسی قرار می‌گیرد، از این کاخ نیز تنها بقایای بسیار کمی به‌جامانده است. 

کاخ ریجن | Rhegion Palace

کاخ ریجن توسط تئودئوس اول در ورودی محله امروزی کوچوک چکمجه استانبول واقع شده است که در گذشته در جاده باستانی جناتی به روم قرار داشت. از اسن کاخ هم چیز زیادی باقی‌ نمانده است.

کاخ ایکوندیانا | Iukundianae Palace

این کاخ بیزانسی نیز اقامتگاه تابستانه دیگری است که البته در میان محله‌های امروز باقرکوی و ینی محله قرار داشته است. این کاخ را در کناره دریای مرمره احداث کرده بودند و امروزه بخش‌های قابل توجهی از آن از بین رفته است.

کاخ ماگنارا | Magnaura Palace

کاخ ماگنارا هم اقامتگاه تابستانی امپراتوران یونانی بوده و محدوده امروزی آن را می‌توان میان آکسارای و لاللی دانست. شواهد و آثار بسیار اندکی در طی کاوش‌های باستان‌شناسی از این کاخ به دست آمده است.

+ از آنجا که اغلب این کاخ‌ها از بین رفته‌اند، طبیعتا عکسی از آن‌ها در دست نیست.

دیگر کاخ های بیزانسی

این کاخ‌ها و کوشک‌هایی که از آن‌ها اسم برده شد، تنها برخی از کاخ‌های دوره 1100 ساله بیزانس است. واقعیت آن است که کاخ‌های دیگری در شهر قسطنطنیه وجود داشته اند که هیچ اثری از آن‌ها باقی نمانده است.

• کاخ هاجیوس آگاتونیس (Hagios Agathonis) در جنوب‌شرقی دیوانخانه تئودئوس
• کاخ دیوانخانه تئودئوس متعلق به لئون اول
• کاخ کوسماس و دامیانوس در نزدیکی اسکله سوفیا
• کاخ باسیلیکا در نزدیکی اسکله سوفیا ؛ این کاخ را امپراتریس علیا ویرینا ساخته بود 
• کاخ بونوس به دستور رامونوس اول ساخته شده بود. محل این کاخ در نزدیکی استادیوم امروزی کاراگومروگ قرار می‌گیرد.
• کاخ هلنیان، ساخته دست مادر کنستانتین اول 
• کاخ امپراتریس ایرنه در ولانگا

کاخ‌ها و کوشک‌های خارج از دیوارهای شهر باستانی قسطنطنیه

• کاخ پیگی در نزدیکی محله سیلیوریکاپی
• کاخ آرتای احتملا در محله امروزی مالتپه
• کاخ هیدرالیس در نزدیکی محله کاگیتانه
• کاخ فیلوپاتیون احتمالا در محله رامی یا ایوب
• کاخ دامیانو احتمالا در نزدیکی محله ارتاکوی
• کاخ سراپیا
• کاخ خلکدون 
• کاخ هیرا در محله فنرباغچه
• کاخ روفینیانای در محله کادبستان و ....

سخن آخر

امروز سفری به کاخ‌های باستانی و به‌جای‌مانده از حکومت روم، کاخ های بیزانسی استانبول ترکیه، داشتیم. همان‌طور که گفتیم این کاخ‌ها اغلب به دلایل مختلف از میان رفته‌اند و آثاری از آن‌ها نیست یا اینکه محدود است. شما تا به حال به استانبول سفر کرده‌اید؟ در سفرتان به استانبول کدام جاذبه این شهر را پسندید؟ آیا تا امروز درباره این کاخ‌ها چیزی شنیده بودید؟