آسبادهای نشتیفان خواف | شاهکاری از دیار خواف

برای بازدید از آسبادهای نشتیفان خواف، که پیوند میان انسان و طبیعت را در قامت اسرارآمیزشان انعکاس می‌دهند، رهسپار نشتیفان دیار آسبادها می‌شویم تا شاهکار معمای کویر را به تماشا بنشینیم. اگر می‌خواهید با آسیاب های بادی نشتیفان بیشتر آشنا شوید، با ما همسفر باشید تا آسبادهای خواف را به شما معرفی کنیم.

چرا آسبادهای نشتیفان ؟

• آسبادهای نشتیفان، از بزرگترین و ممتازترین مجموعه‌های خشتی، گلی و چوبی در ایران است.
• این سازه معماریِ منحصربه فرد، قدیمی‌ترین بنا از این گونه در جهان است.
• آسبادهای نشتیفان، عنوان اولین کارخانه دنیا را یدک می کشد.
• این مجموعه، اولین مرکز در ایران است که در آن امکان استفاده از انرژی باد بر روی خشکی مهیا شده است. 
• آسبادهای نشتیفان، پس از هزاران سال هنوز فعال و زنده است. 
• مجموعه آسبادهای نشتیفان در سال 1381 به شماره 7490 به ثبت ملی رسیده است. 

آشنایی با آسبادهای نشتیفان خواف

به بازدید از سازه‌هایی می‌رویم که چوب و خشت و گل ساختند تا به مدد بادهای 120 روزه سیستان، گندمِ خلایق را آرد کنند. این سازه مهندسی شده منحصر به فرد، که نشان از هوش و ذکاوت نیاکانمان دارد، آس باد یا همان آسیاب های بادی ست که چشم نوازترین نمونه هایش را می توان در دیار آسبادهای ایران، نشتیفان خواف مشاهده کرد. از آنجا که آسیاب ها به عنوان اولین کارخانه های تاریخ محسوب می شوند، این مجموعه خشتی کم نظیر نیز که گفته می شود قدمتش به دوران صفویه باز می گردد، با یک ساختمان، یک منبع انرژی، ماشین آلات، اپراتورها و در نهایت تولید یک محصول کارخانه ایست سنتی، که روزگاری در همه روستاهای شهر خواف رونق بسیار داشته به گونه ای که تنها روستای بی آسباد این منطقه، به عنوان بیاس آباد (روستای بدون آسباد) معروف شده است. 

نکته خوشایند آن است که در مجموعه آسبادهای نشتیفان خواف، تاریخ زنده است و طنین صدایی از گذشته شنیده می شود، چرا که از میان 32 آسباد نشتیفان، 6 آسباد هنوز قابلیت تبدیل گندم به آرد را دارد و آسیابانی سالدیده به نام آقای اعتباری که خود گنجینه زنده بشری ست با چرخش این آسبادها چرخ زندگی خود را می چرخاند و عطر خوش نان را که از آرد این آسبادها پخته می شود به اهالی نشتیفان هدیه می کند. اگر چه در عصر تکنولوژی های نوظهور و در هیاهوی تحولات شگرف زندگی، جایگاه آسبادها می تواند حقیقتی شبیه به افسانه ها باشد اما بدون شک عظمت، زیبایی و خلاقیت به کارگرفته شده در این شاهکار باستانی که ثبت ملی نیز شده، گردشگران و مهندسان خارجی را به بهت و حیرت وا می دارد.

وجه تسمیه نشتیفان

نشتیفان عبارتی ست متشکل از دو واژه نَش و تیفان، نَش محلی شده نیش است و کنایه به نیش عقرب دارد که در این منطقه به وفور یافت می شود، و تیفان نیز محلی شده توفان است و اشاره به بادهای موسمی این ناحیه از ایران دارد. با این حساب می توان گفت نشتیفان، محلی ست که در معرض نیش توفان قرار دارد.

بخش های آسبادهای نشتیفان خواف

• پَرخانه (قسمت بالایی): قسمت بالایی آسبادهای نشتیفان که در گویش محلی به آن پرخانه گفته می شود، جریان بادهای 120 روزه سیستان را به دام می اندازد تا با انتقال باد به قسمت پایینی آسباد، سنگ آسیاب را به چرخش درآورد. در قسمت پشتی پرخانه، دهانه ای قرار دارد که به آن درباد می گویند، درباد که رو به شمال دارد، تنها ورودی باد به داخل آسباد است که نشانی از هوشمندی مهندسی گذشتگان دارد، چراکه باد پس از عبور از این دهانه، تنها به یکی از پره ها برخورد کرده و انرژی بیشتری پیدا می کند. علاوه بر درباد، در پرخانه هر آسباد، یک دریچه به ابعاد کانال کولر وجود دارد که کارایی جالب خود را در بخش آس خانه نشان می دهد.
• آس خانه (قسمت پایینی): قسمت پایینی آسبادهای نشتیفان که در زبان محلی به آن آس خانه گفته می شود، محلی ست که سنگ آسیاب در آن نِشسته تا فرایند تبدیل گندم به آرد انجام گیرد. دریچه ای که در بخش پرخانه به آن اشاره شد، در این قسمت تاثیر خود را بر فرایند آسیاب کردن گندم نشان می دهد. این دریچه که از اجزای اصلی آسباد است، بر روی دیوار قرار گرفته و در واقع حکم کولر یا پنکه طبیعی را دارد و به محض وزش باد، آسیابان را مطلع می کند که آسباد به زودی به کار می افتد؛ و در ادامه این کولر طبیعی به فرایند پاک سازی و جداسازی گندم از کاه و ریگ و شن کمک می کند. جالب است بدانید علاوه بر این موارد، آسیابان های زحمتکش می توانند در کنار خنکای این حفره، یک استراحت دلچسب نیمروزی را در روزهای سوزان تابستان تجربه کنند.
• قبرستان تاریخی: در قسمت پشتی آسبادهای نشتیفان، قبرستانی قدیمی و منحصر به فرد، با سنگ مزارهایی قدبرافراشته وجود دارد؛ ارتفاع این سنگ قبرها ارتباط مستقیمی با مقام و منزلت، و اهمیت صاحبان گور دارد. از آنجا که بادهای 120 روزه، جهت شرقی و شمالی دارند و آسبادهای نشتیفان نیز با وزش این بادها به چرخش در می آیند، لذا با یک تدبیر و دوراندیشی دقیق و ایجاد قبرستان در این منطقه، مانع از ساخت و ساز در جهت وزش باد شدند تا چرخ این آسباد برای همیشه بچرخد.

اجزا آسبادهای نشتیفان خواف

• خرپل: ستونی چوبی که بر بالای آسباد قرار گرفته، خرپل نام دارد. این ستون قطری 30 سانتی متری و بلندایی حدود 6 متر دارد و به حالتی افقی بر روی دیوارهای طرفین آسباد تکیه داده است، در وسط خرپل حفره ای به نام کلوسی ست که محور عمودی چرخ و پر (تیرپل)، در این محل با خرپل متصل می شود، میله ای چوبی به نام قلندرک نیز حرکت تیرپل را در کلوسی تسهیل می کند.
• تیرپل: بزرگترین چوب به کار رفته در آسباد تیرپل است که ارتفاعی 8 متری و قطری 35 سانتی متری دارد. از آنجا که پیداکردن چنین چوب بلندی دشوار است، ستون تیرپل دو تکه ساخته می شود. به تکه بالایی این ستون که چرخ و پره ها بر آن قرار دارد تیر، و به تکه ای که در آسخانه قرار گرفته پیوند می گویند، پس از تراز کردن تیر و پیوند، محل اتصال را با طنابی بسیار محکم، می بندند.
• بازو یا باهو: بازو در حقیقت رابطیست میان تیر و پره ها که نیروی چرخش پره ها را به تبدیل منتقل کرده و باعث چرخش تبدیل می شود. هر پره معمولا 6 تا 7 بازو به طول 115 و قطر 7 سانتی متر دارد.
• پر: چوب هایی با عرض 15 تا 20 سانتی متر و طول 5 متر را پر می گویند که هر پره، 4 تا 5 پر دارد.
• نی باد: نی بادها که چون حصیر، بافته شده اند وسیله ای ست که شدت عبور باد به درگاه ها را تنظیم می کند. کارکرد نی باد آن هنگامی ست که سرعت باد بیش از حد می شود و امکان آسیب رسیدن به پره ها و دیگر اجزا وجود دارد در چنین موقعیتی آسیابان حصیرها را در درگاه قرار می دهد تا سرعت باد کنترل شود.
• درگاه: به فواصل بین پره، درگاه می گویند که حدود 62 سانتی متر است.
• توره: توره، فلزی ست به طول 36 تا 50 سانتی متر و عرضی حدود 6 تا 7 سانتی متر. میله دوشاخه ای که در انتهای پیوند است، درست در مرکز توره قرار می گیرد و این تیرپل است که باعث به گردش درآمدن توره و در نهایت چرخش سنگ رویین آسباد می شود.

• چوب موشته: چوب محکم و مخروطی شکلی که ارتفاعی حدود 40 تا 50 سانتی متر دارد را چوب موشته می نامند. این چوب را بر روی قطعه چوب دیگری که شکل مکعبی دارد قرار می دهند،جالب است بدانید، کل وزن تیر و چرخ و پره ها و سنگ رویین آسباد، به وسیله توره و بر روی چوب موشته می چرخد.
• دول گندم: در قسمت آس خانه و در ارتفاعی حدود نیم متر بالاتر از سنگ های آسباد، محلی ست به نام دول گندم، که گندم از آنجا و از طریق ناودونی (دول بره) به شیار سنگ ها ریخته و به آرد تبدیل می شود.
• ناودونی: ناودونی یا دول بره، چوبی ست به قطر 12 تا 15 سانتی متر و طولی حدود 60 تا 70 سانتی متر که داخل آن را گود می کنند تا گندم را از دول گندم به گلوگاه آسیا هدایت کند.
• پرخو: در داخل هر آسباد تعداد 2 تا 4 فضای کوچک قرار گرفته که به آن پرخو می گویند، این فضا محلی برای نگهداری گندم است. آسیابان گندم هر مشتری را پس از پاک کردن در پرخو می گذارد تا به ترتیب آن ها را آرد کند.
• تخت وحشت: تخت وحشت ابزاری ست که در آس خانه حرکت سنگ ها را کنترل می کند و بلافاصله با ابزاری به نام نی باد، حرکتِ چرخ و پر را کُند می کند به گونه ای که آسیاب از کار باز می ایستد.
• لک لکی: لک لکی چوب کوچکی ست که مقدار گندم ورودی به درگاه آسیا را کنترل می کند و با حرکت خود، ناودونی را نیز به حرکت وا میدارد.
• سنگ آسیا: سنگ های آسبادهای نشتیفان سنگی ست خاص با وزنی حدود 1 تُن، که آن را از دامنه کوهی در 6 کیلومتری نشتیفان می آورند.

طرز کار آسبادهای نشتیفان خواف

طرز کار آسبادهای نشتیفان بدین گونه است که چرخ و پرِ غول آسایی که 48 باهو، 32 پر و 8 درگاه دارد را در جهت وزش باد و بر بام آسیا می گذارند، باد پس از عبور از دروازه ای بادگیر (درباد) به درگاه های هشت گانه می رسد و چرخ و پر را به گردش در می آورد. از حرکت چرخ و پر، نیرویی به تیر آسیا وارد می شود و از آنجا که سر دیگر تیر به سنگ رویین آسیا متصل است پس سنگ نیز می چرخد و چوب کوچکی به نام لک لکی را با خود به گردش در می آورد. حرک لک لکی باعث ارتعاش ناودونی (دول بره) می شود و به همین سبب، گندم آهسته آهسته به وسیله ناودونی از دول گندم به حفره میانی سنگ هدایت می شود و با چرخش سنگ ها برهم، گندم به صورت آرد، آماده جمع آوری می شود. طبیعی ست هرچقدر سرعت وزش باد بیشتر شود سنگ آسیا سریع تر می چرخد، حرکت لک لکی تندتر و در نهایت گندم بیشتری آرد می شود. هنگامی که وزش باد بسیار شدید است ابزاری به نام تخت وحشت که در حفره زیر سنگ ها قرار دارد همچون ترمز عمل می کند و در صورت لزوم می تواند حرکت سنگ و آسباد را کُند و یا از گردش بازدارد. جالب است بدانید بی نظمی در وزش باد هیچ اخلالی در کار آسباد و آسیابان وارد نمی کند، به گونه ای که آسیابان می تواند 150 کیلوگرم گندم را در پرخو ریخته و ساعت ها محل کار خود را ترک کند، اگر باد بوزد تمام اجزای آسباد چون کارخانه ای اتوماتیک به کار می افتد و گندم ها آرد می شود چرا که این تشکیلات شگرف، تنها بی حضور باد است که معطل می ماند.

تاریخچه آسبادهای نشتیفان خواف

اگر چه قدمت آسبادهای بی نظیر نشتیفان در فهرست ثبتی آثار ملی به دوران صفویه نسبت داده شده که اساس این ادعا نیز می تواند صرفا به دلیل شواهد آخرین مرحله از مرمت این سازه باشد ( به دلیل شرایط اقلیمی و مصالح به کار رفته در آسبادها، به طور مداوم در حال فرسایش و نوسازی ست). اما بسیار محتمل است که بنیان آسبادها به روزگاری دورتر بازگردد چرا که بناهای شاخص معماری خواف چون مسجد ملک زوزن، نظامیه خرگرد، مدرسه غیاثیه، مسجد جامع، مسجد گنبد سنگان و چندین بنای ارزشمند دیگر نشان از رونق این شهر در دوران سلجوقی، خوارزمشاهی و تیموری دارد. با این حساب می توان گفت یکی از دلایل رونق خواف و جایگاه ویژه اش در آن زمان، همین آسبادهای زیبایش بوده که نقش ارزنده ای در معیشت مردم آن زمان داشته است. در کنار این گمانه زنی ها، روایت های محلی نیز حکایت از آن دارند که قدمت تعدادی از آسبادها متعلق به عهد شاهرخ تیموری ست، جالب است بدانید پژوهشگران دانشگاه کمبیرج نیز وجود آسباد در عهد تیموری را تایید کرده اند.

زمان و هزینه بازدید از آسبادهای نشتیفان خواف

زمان بازدید: همه روزهای هفته

شش ماه اول سال: 8:00 الی 20:00   -   شش ماه دوم سال: 8:00 الی 17:00

هزینه بازدید: رایگان

دیدنی های اطراف آسبادهای نشتیفان خواف

مدرسه غیاثیه خرگرد در 13.5 کیلومتری

موزه مردم شناسی خواف در 17 کیلومتری

مسجد ملک زوزن در 42 کیلومتری

محمدعلی اعتباری | آخرین آسیابان نشتیفان

محمدعلی اعتباری متولد سال 1314 هجری خورشیدی و آخرین بازمانده از آسبادهای نشتیفان است که به عنوان حامل میراث فرهنگی، در فهرست گنجینه‌های زنده بشری قرار گرفته است. این آسیابان سالدیده که خود از اهالی نشتیفان است با همت بلندش، در جدال با مشقت‌های زندگی به زانو در نیامد، و شور جوانی و تجربه کهنسالی خود را به سنگ آسیاب بخشید، تا ادامه دهنده شغل آبا و اجدادی خود باشد. نام محمد علی اعتباری، که خاطرات زیادی از گذشته این آسبادها در دل خود دارد، در اسفندماه سال 1397 به عنوان گنجینه زنده بشری در فهرست ملی (نادره کاران؛ حاملان میراث فرهنگی ناملموس) به ثبت رسید و به پاس قدردانی از زحمات وی که بدون شک نقش به سزایی در رونق آسبادهای نشتیفان داشته و در زمینه حفظ و نگهداری آسبادهای ایران تلاش بسیار کرده، طی مراسمی در سال 1398 از لوح ثبتی وی رونمایی شد.

بخش پژوهشی آسبادهای نشتیفان خواف

• پژوهشکده: در این پژوهشکده جمعی از پژوهشگران گرد هم آمده‌اند تا نقش مهمی در معرفی آسبادها، مراقبت و تعیین حریم آنها ایفا می‌کنند تا مسیر ثبت جهانیِ این شاهکارهای مهندسی هموارتر شود. کارگاه صنایع دستی و نمایشگاهی از آسبادهای کل دنیا از دیگر بخش های این پایگاه پژوهشی ست.
• نگارخانه: در این نگارخانه می‌توانید علاوه بر مجموعه عکس‌های هوایی از آسبادهای نشتیفان ( از دهه 30 تا کنون) ، عکس تمام آسبادهای ایران را به تماشا بنشینید.

سخن آخر

برای تماشای شاهکاری حیرت انگیز به سرزمین میراث های ماندگار، خواف خراسان رفتیم تا آسبادهای نشتیفان را به تماشا بنشینیم، سازه ای ساده و بی پیرایه که بادهای سیستان را در چوب و خشت خود به اسارت می گیرد و شگفتی می‌آفریند و تحسین خلق می‌کند. شما تا به حال به تماشای این شاهکار ایرانی رفتید؟

نظرات خود را درباره این نمادِ خلاقیتِ بومی، با ما به اشتراک بگذارید.