مراسم نخل گردانی یزد | آیین کهن عاشورا

دهم محرم، روزی گرانقدر و تکرارنشدنی در تاریخ است که حماسه ای سراسر شور و ایثار را در دل خود دارد. این حماسه آن قدر بزرگ بوده که امروزه حتh با گذشت بیش از هزار سال باز هم مسلمانان را در سراسر جهان به تکاپو می اندازد و ذره ای از شکوه آن کم نشده است. همه به پا می خیزند تا سالروز این حماسه عظیم را به بهترین شکل برپا دارند و در غم شهادت ابا عبدالله الحسین دیدگان خود را تر کنند.

بعد از تشکیل دولت صفویه و رسمی شدن دین تشیع، مراسم ها و آداب و رسوم مختلفی در بسیاری از نقاط کشور شکل گرفت تا این مذهب در کشورمان تحکیم شود. هر کس از هر شهر و دیاری، شیوه ای را برای ابراز غم و اندوه در سوگ شهادت امامان بزرگوار انتخاب می کند و همین امر باعث شده تا عاشورا نیز با فرهنگ ایرانی درآمیزد و چهره ای متفاوت به خود گیرد. به این ترتیب مراسمی مثل تعزیه خوانی، مدیحه سرایی، هیات ها و دسته های عزاداری وارد فرهنگ ایرانیان شده و مردم ایران با سلیقه و هنر خود رنگ و بویی تازه را به مراسم های مذهبی بخشیده اند.

یزد از آن دسته شهرهایی است که عاشورا در آن حال و هوای دیگری دارد. مردم این دیار با آغاز محرم خودشان را برای مراسمی بزرگ در روز عاشورا آماده می سازند و بسیاری از ساکنان کشورهای دیگر و حتا غیر مسلمانان را به این شهر می کشانند.

نخل برداری یا نخل گردانی از جمله آداب مرسوم عاشورا در یزد به شمار می رود كه به معناى تشيیع پيكر پاک سرور شهيدان در روز عاشورا است و همه ساله در این شهر و سایر شهرهای کویری ایران برگزار می شود. مردم یزد در این روز در میدان امیرچخماق تجمع می کنند و دوشادوش یکدیگر به عزاداری در غم سالار شهیدان می پردازند.

 با کارناوال همراه باشید تا با نخل گردانی آشنا شویم و به مرور آداب و رسوم آن در یزد بپردازیم...

آشنایی با نخل گردانی | آیین کهن عاشورا

نَخل‌گردانی یا نخل ماتم، نام مراسمی رایج در میان شیعیان برخی مناطق  است که به صورت تشییع نمادین پیکر امام حسین (ع) در روز عاشورا برگزار می شود. در این مراسم اتاقكى شبیه به تابوت را در محل های برگزاری مراسم عزاداری از جمله مساجد، حسینیه ها و ... حمل می کنند و آن را در میان خیل عظیمِ جمعیت سیاه پوش، از مسیری می گذرانند. این اتاقک پوشش سياهی دارد و با انواع شال‎هاى رنگارنگ و آينه آراسته شده است.

اجرای مراسم نخل‌گردانی بیشتر در شهرها و روستاهای اطراف كوير مركز‌ی ايران‌ رواج دارد اما نخل های یزد و شکوه مراسم در این شهر، زبانزد خاص و عام است. این آیین به حدی در فرهنگ و باور مردم یزد ریشه دارد که از طریق این استان به عنوان یکی از فرهنگ های ملی در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است.

عمومیت این مراسم و شهرت نخل نیز در سراسر ایران از بسیاری از مراسم دیگر بیشتر است و با توجه به مطالعات گفته می شود در اغلب نقاط ایران مردم یا نخل را دیده اند یا آن را در محل زندگی شان دارند و یا آن را می شناسند.

نخل | مهم ترین عنصر نمادین مراسم

آنچه که در این مراسم با عنوان نخل از آن یاد می شود، اتاقكی چوبی و حجیم است به شكل مكعب مستطیل که بامی شیروانی مانند دارد و در لغت نامه دهخدا چنین تعریفی برای آن آمده است:

نخل، حجله مانندی است که از چوب می سازند و با انواع شال های ابریشمین رنگارنگ و پارچه های قیمتی و آینه و چراغ و ... آرایش می دهند و به گل و سبزه می آرایند و در روز عاشورا آن را به محلی که مراسم روضه خوانی برپاست می برند. بزرگی و سنگینی این نخل ها گاهی چنان است که چند صد نفر مرد قوی باید آن را از زمین بردارند و بر دوش گیرند و حمل کنند

شکل ظاهری برخی نخل ها جناغی شکل و همانند درخت سرو است و برخی نیز به صورت یک جناغ قوسی شکل ساخته می شوند. چارچوب نخل، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند است که بر اساس كوچکی یا بزرگی هشت تا بیست تیرچه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند دارد. تنه نخل از متصل شدن تعدادی تركه و تیرک و دستک و چندین قید و بست ساخته می شود و جلو و عقب آن نیز معمولا چوبی و مشبک است.

اسكلت نخل به یک اتاق‌ مشبک شباهت دارد. از آنجا که قسمت‌ جلوی این اتاقک، مرتفع تر از‌ دیواره عقبی آن است، سقف نخل از جلو به عقب و به طرف پایین‌ دارای شیب است و قسمت بالای دیواره های جلویی‌ و عقبی‌ نخل‌، به شكل كمان‌ یا‌ زاویه دار ساخته می شود. معمولا ارتفاع دیواره جلویی‌ نخل ۵/۲ متر است و این مقدار می تواند تا ۵/۳ متر افزایش یابد.

فاصله‌ کف نخل تا زمین، چهل تا پنجاه سانتیمتر است و دقیقا به اندازه ای در نظر گرفته شده كه‌ هنگام بلند كردن نخل از زمین‌، كمترین‌ فشار به‌ افراد‌ وارد آید.  الواری که در کف به کار می رود، یک متر بالاتر از پایه های ستون ها قرار می گیرد و دو سر هر یک از تیرها نیز حدود یک متر از 4 طرفِ کف دیواره نخل بیرون آمده تا دستگیره ها را تشکیل دهد. دستگیره ها در پایین نخل قرار دارند و فاصله شان از یکدیگر به اندازه‌ای است كه چند نفر‌ بین آن قرار گرفته و دو‌ تا‌ چهار‌ نفر‌  بتوانند هر پایه را‌ در دست بگیرند.

انواع نخل

بر اساس مطالعات، بسیاری از چیزهایی که در مراسم های عزاداری شاهد هستیم ریشه در نخل دارند که در ادامه به بررسی آنهامی پردازیم:

1- تعزیه: واژه تعزیه مفاهیم متعددی را در بر می گیرد و ما عموما در ایران این واژه را برای اشاره به نوحه خوانی و نمایشی از واقعه های تاریخی_مذهبی در شهادت امام حسین (ع) به کار می بریم. اما جالب است بدانید که این کلمه در میان شیعیان عراق به صندوق تمثیلی از تابوت شهیدان به ویژه امام حسین (ع) اطلاق می شود که بسیار شبیه به نخل است.

2- تابوت: در میان مسلمانان اندونزی چیزی به عنوان نخل وجود ندارد و تشییع نمادین پیکر امام حسین (ع) بر اساس سنت قدیم عزاداری شهیدان کربلا، با یک تابوت تمثیلی صورت می گیرد.

3- حجله: این واژه نیز به نوعی تابوت تمثیلی همچون نخل اشاره دارد که آن را به شکل های گوناگون می سازند. حجله در تهران و قم و برخی شهرهای هند رواج داشته و آن را در دهه محرم و مرگ کسانی که شهید یا جوان مرگ شده اند، به کار می برند. درون حجله با شمع و گل و بسیاری زیورآلات دیگر تزیین می شود.

4- شیدونه: از نشان های عزاداری مردم خوزستان و دزفول و شوشتر، وجود شیدونه است که تابوت واره ای چوبی و به شکل مکعب مستطیل می باشد و آن را از چوب می سازند. شیدونه چهار دیواره به نام طاق دارد و روی دیوارها و ستون های آن رنگ آمیزی و نقاشی می شود.

5- دغدغه: در دسته های عزاداری قم تابوت واره ای شبیه به تخت روان به چشم می خورد که به آن دغدغه می گویند.

6- شش گوشه: در مراسم سوگواری کاشانی ها، ضریحی چوبی با شش ضلع و شبیه ضریح شش گوشه مرقد امام حسین (ع) دیده می شود که با نام شش گوشه شناخته شده و جایگاه خاصی در عزاداری محرم دارد.

چرا نامش نخل است؟

همه ما با شنیدن نام نخل به یاد درختان خرما می افتیم و می دانیم که این واژه به معنای همان درخت خرما‌ است اما اینکه چرا نخل عزاداری ها به این نام خوانده می شود دلیل مشخصی ندارد. برخی مهم ترین علت رواج این نام را روایات و اعتقادات‌ مردم‌ می دانند که بر اساس آنها، پیكر‌ مقدس امام حسین (ع)، بر روی شاخه‌های درخت خرما، قرار داده شده و به محل دفن رسیده است.

نخل هیچ شباهتی به درخت خرما ندارد و تا به حال هم نخلی به شکل درخت خرما دیده نشده است، اما برخی دیگر بر این باورند که در گذشته، نخل را با چوب و برگ درخت خرما می ساختند و به همین علت این نام را به آن داده اند. 

برخی از مردم نیز بر این باورند که در راه انتقال سر مبارک اباعبدا.. الحسین(ع) به شام، دشمنان به هنگام توقف در میانه راه، راس مبارک آن حضرت را  که در لفافه یا بقچه ای بوده، از درخت خرما آویزان می کنند. روایت است که هر سال در موسم عاشورا از برگ های درخت مذکور خون جاری می شده و مردم منطقه برگ ها و شاخه های آن را به نیت تبرک و شگون بر می داشته اند. از همین روی نخل به نمادی برای عزاداری امام حسین (ع) تبدیل شده و تابوت واره ای به نام نخل رواج یافته است.

 عده ای نیز اعتقاد دارند که این اتاقکِ کوچکِ عزاداری ها، به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایرانیان با عنوان نخل خوانده می شود چرا که هنوز هم نخل در تفکر دینی مردم تداعی کننده تجدید حیات و باروری، بی مرگی و جاودانگی، قدرت و استقامت است و تابوت نیز بر مفهوم قداست، قدرت، جاودانگی، تجلی نیروی قدسی و اراده خداوند تاکید می کند.

 نمادهای نخل

هركدام از عناصر به كار برده شده در نخل بر اساس باورهایی شکل گرفته که ریشه در عقاید مردم محلی دارد. همچنین نشان از حادثه ای خاص در کربلا دارند و یابه شخص خاصی در این حماسه اشاره می کنند. این نمادها عبارتند از:

1- چوب نخل به عنوان جنازه سید الشهدا (ع)

2- پوشش سیاه به عنوان اعلام سوگواری و ماتم

3- شمشیر و نیزه‌ به نشانه تیر و نیزهای وارد شده بر بدن امام حسین (ع)

4- تصویر و نشان سرو بر روی نخل به نشانه قامت حضرت علی اکبر (ع)

5- آینه به عنوان‌ نور‌ وجود‌ امام حسین (ع)

6- عَلَم‌های بسته شده بر نخل برای اشاره به ابوالفضل العباس (ع)

7- پارچه های زینتی نخل به نشانه حجله قاسم بن حسن (ع)

8- زنگ‌های روی نخل به عنوان زنگ كاروان امام حسین (ع)

9- حمل کنندگان نخل به عنوان تشییع کنندگان

10- سر طوق بالای نخل به عنوان کاکُل حضرت علی اکبر (ع) 

البته امروزه همه این تزیینات بر روی نخل ها دیده نمی شوند و برخی از آنها تنها پوشش سیاه و تزیینات جزیی دارند.

فلسفه نخل گردانی

همه کارشناسان اتفاق نظر دارند که نخل گردانی ریشه  اسلامی ندارد و از سایر فرهنگ ها اقتباس شده است اما برای فلسفه  این مراسم موارد زیر را بیان می دارند:

1- نخل به خیمه های امام حسین (ع) اشاره دارد و خاطره خیمه های حرم آن امام (ع) را در کربلا بازسازی می کند.

2- نخل نمادی از گهواره جوانان اهل بهشت، یعنی حضرت امام حسن (ع) و حضرت امام حسین (ع) است و به دلیل بزرگی مقام صاحبان گهواره، آن را بزرگ و عظیم ساخته اند.

 3- از آنجا که پیکر مطهر سالار شهیدان کربلا، امام حسین (ع) بدون تشییع به خاک سپرده شده، شیعیان همه ساله این مراسم را برای جبران این ماجرا به جای می آورند و عظمت و بزرگی نخل نیز بیانگر عظمت صاحبش است. 

تاریخچه نخل

برای آنکه از تاریخچه نخل گردانی اطلاع پیدا کنیم باید در ابتدا ببینیم که نخل از کجا آمده است. هنوز پاسخی قطعی برای این سوال وجود ندارد اما فرضیه هایی توسط کارشناسان مختلف در مورد آن مطرح شده است:

1- برخی از کارشناسان به تابوتی که در زمان حضرت موسی (ع) وجود داشت و صندوق عهد نامیده می شد اشاره می کنند و بیان می دارند که قوم حضرت موسی (ع) از آن نگهداری نموده و آن را وسیله ای برای پیروزی خود می پنداشتند. با توجه به وجود چنین چیزی در آن دوران گفته می شود که احترام به تابوت و نخل در میان اقوام و پیروان آئین های دیگر رایج بوده و احتمال می رود که سنت نخل و نخل بندی در بین شیعیان از قرن چهاردهم هجرت، پدید آمده باشد. کارشناسان بر این باورند که این سنت رفته رفته مورد احترام مردم قرار گرفته و حرکت آن در اکثر نواحی ایران، جزیی از رسوم محرم شده است.

2- گروهی دیگر سابقه پیدایش نخل را قبل از اسلام و زمان ساسانیان می دانند چرا که در زمان کشته شدن خسروپرویز به دست شیرویه، تابوت بزرگ و آذین بندی شده ای برای وی تدارک دیده شده است.

3- در گذشته رسم بر این بوده که برای تشییع پیکر بزرگان قوم، چیزی به نام عماد حمل می کردند. بر خی بر این باورند که نخل زینت یافته همان عماد است.

 4- نخل چیزی بوده که در گذشته در بین هندیان مرسوم بوده و بعدها وارد فرهنگ شیعیان شده است.

تاریخچه نخل گردانی

هنوز تاریخچه ساخت نخل و بلند کردن آن در روز عاشورا مشخص نیست اما این موضوع روشن است که ساختن تابوت های تمثیلی برای شهدا پیشنیه ای طولانی دارد. بر اساس روایات تاریخی، مردم سرزمین ماوراء النهر در هر سال برای مرگ سیاوش، قهرمان اسطوره ای ایران که خونش به ناحق ریخته شد، مراسم یادمان برگزار می کردند و تابوت تمثیلی وی را در شهر می چرخاندند. این رسم تا نخستین دوره های اسلامی ادامه داشته و بسیاری از جهانگردانی که به ایران آمده اند اشاره ای به این مراسم در سفرنامه هایشان داشته اند.

 به احتمال زیاد پیشینه رواج رسم تابوت گردانی در میان شیعیان به زمان تشکیل نخستین تجمع های شیعی در مجالس سوگ شهیدان اسلام و راه افتادن دسته های زایر مرقد امیر مومنان حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) باز می گردد. مطابق مدارک به دست آمده، از اوایل سده پنجم هجری، نشان و علامتی در میان شیعیان، وجود داشته که در مراسم سوگواری مورد استفاده قرار می گرفته است. ابن جوزی، فقیه، محدث، متکلم و تاریخ‌نگار حنبلی‌مذهب بغدادی، در المنتظم در مورد شرح وقایع سال 425 هجری قمری در این باره می نویسد:

 شیعیان محله کرخ بغداد، به هنگام رفتن به زیارت مزار امیرمومنان و سیدالشهدا و دستگاههای آرایه بندی و طلاکاری شده ای به نام منجنیق با خود حمل می کردند.

آنچه که به عنوان منجنیق از آن نام برده شده را می توان نخستین و قدیمی ترین تابوت تمثیلی و مذهبی شیعیان دانست که نقش تابوت یا ضریح حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را داشته است. البته در جایی دیگر، ابن جوزی، از حمل این صندوق توسط شیعیان به عنوان تقلیدی از آیین جوانان سنی اصفهان یاد می کند و آن را شبیه به حمل دستگاهی مشابه به هنگام رفتن به زیارت قبر مصعب بن زبیر، عامل سقوط حکومت مختار ثقفی در عراق، می داند. البته منجنیق شیعیان کرخ بغداد، چیزی شبیه نخل امروزی شیعیان ایران بوده که آن را با انواع سلاح و اشیا و اسباب روشنایی همچون شمشیر و سپر و خود و آینه و چراغ و ... زینت داده و به همراه دسته های عزاداری در روز عاشورا و در محله ها می گردانده اند.

چند صد سال بعد، شخصی به نام هانری رنه والمانی، باستان شناس و سیاحت گر فرانسوی، در نخستین دهه قرن بیستم از ایران بازدید می کند و با دیدن نخل نیشابوریان در میدان عمومی شهر، شباهت تقریبی میان منجنیق شیعیان کرخ و نخل امروزی را تایید می کند و با توصیف آن به شکل نوعی منجنیق و مانند وسایل ژیمناستیک چنین می نویسد:

منجنیق شعار مقدسی است که در روز عاشورا آن را با پارچه های ابریشمی زینت داده و با تشریفات زیادی در محلات می گردانند. این منجنیق نقاشی شده و از نوارهای نازکی پوشیده شده بود و در میان آن وسایل روشنایی از قبیل لاله و غیره دیده می شد .

وی در ادامه به نوعی از نخل اشاره می کند که مردم در روز عاشورا در کوچه و بازار می گردانند و به دنبال آن به عزاداری می پردازند.

گفته می شود که نخستین محمل آراسته به حریر و سنگهای گرانبها در سال 648 هجری قمری توسط شجره الدار کنیز، ملک صالح و مادر ملک خلیل، فرمانروای مصر، به خانه کعبه برده شده و پس از آن نیز  فرستادن محمل با هدیه و خلعت از مصر به کعبه و حجره پیغمبر رواج پیدا کرده است. ابن بطوطه، جهانگرد مراکشی، در سفرنامه اش به مراسم محمل گردانی در مصر اشاره کرده و در این باره می نویسد:

مصریان هر سال در روزی از ماه رجب مراسم و محمل گردانی ترتیب می دادند. دراین روز قضات چهارگانه به اتفاق وکیل بیت المال و محتسب و بزرگان فقها و امنای دولت و صاحب منصبان سواره به سوی باب القلعه که خانه الملک الناصر  (پادشاه مصر از 693 تا 740 هجری قمری) است، می روند و در این جا محمل را که روی اشتری قرار دارد بیرون می آورند . امیرالحاجی که برای آن سال تعیین می شود در پیشاپیش محمل روانه می شود و گروه سقایان سوار بر اشتران خویش به دنبال آن و همه مردم از زن و مرد گرد می آیند و محمل را بدین سان در کوچه های قاهره و مصر می گردانند و شترداران حدی کنان و آواز خوانان از پیش و دیگران از پس حرکت می کنند.

نخستین گزارش های سیاحتگران خارجی از نخل مربوط به عصر صفوی است و در سفرنامه های آنان جسته و گریخته، اشاره هایی به وجود نخل دیده می شود. به عنوان مثال پیترو ولاواله، جهانگرد ایتالیایی، دوبار شاهد حرکت دسته های عزا در دوره شاه عباس اول در اصفهان بوده و به حمل تابوت در مراسم عزاداری شهادت حضرت علی (ع) در 21 رمضان 1026 اشاره کرده و می گوید:

دسته های عزاداری در پی شماری بیرق و علم، تابوت هایی پوشیده به مخمل سیاه را بر دوش می کشیدند و روی تابوت ها مجموعه ای از سلاح های مختلف تعرضی و تدافعی و پرهای رنگین قرار داده بودند و دورتادور آنها عده زیادی راه می رفتند و نوحه می خواندند و عده دیگر بوق و کرنا و سنج می زدند و فریادهای عجیب برمی آوردند و جست وخیز می کردند.

همین نویسنده در یک سال بعد به وصف نخل در مراسم عزاداری عاشورا در سال 1027 هجری قمری پرداخته و در سفرنامه خود نوشته است:

 دورادور آنها را با مخمل سیاه پوشانده بودند و روی هر تابوت یک عمامه سبز و یک شمشیر گذاشته و سلاح هایی از اطراف آن آویخته بودند. این اشیا را روی طبق هایی چند، بر سر عده ای گذاشته بودند و به آهنگ سنج و نای جست وخیز می کردند و دور خود چرخ می زدند.

اولئاریوس، منشی هیات نمایندگی امپراتور آلمان در ایران، نیز از مراسم عزاداری مردم اردبیل در روز قتل امیرمومنان درسال 1047 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه صفی صفوی چنین می نویسد:

ابتدا خطیبی شرحی از مقتل نامه برای حاضران خواند و پس ازآن سه تابوت که با پارچه های سیاه رنگ پوشیده شده بودند دایره وار دور گرداندند. که احتمالاً این تابوت ها را مظهر تابوت های حضرت علی (ع) و دو فرزند ایشان دانسته است. او سپس از نخلی می گوید که برآن چهار قبضه شمشیر فرو کرده بودند که به سبب فراوانی اشیای زینتی دیدن آنها دشوار می نمود.

وی در ادامه می آورد:

چند نفر دیگر بر سر خود جعبه ای حمل می کردند. این جعبه را با دسته ای از پرِ پرندگان، نوارهای رنگین، گل و سایر چیزها آرایش کرده و درون آن گویا قرآنی گشوده قرار داده بودند. افرادی که جعبه را بر سر داشتند همراه نوای موسیقی محزون سنج، نی لبک و طبل نظامی می پریدند و می جهیدند. چند گروه از جوانان با در دست داشتن چوبدستی های بلند در دایره های جداگانه ای به اطراف می پریدند و در حالی که شانه های یکدیگر را گرفته بودند یکی از آنها می خواند "حیدر، حیدر، حسن، حسین" و دیگران با او این کلمات را دم می گرفتند. با این مراسم جمعیت دوباره به شهر می رفتند.

تارونیه از دیگر جهانگردانی است که در روز عاشورای 1078 هجری قمری در میدان نقش جهان اصفهان حضور داشته و این مراسم را اینگونه توصیف کرده است:

دوازده دسته از دوازده محله اصفهان با علم و کتل و عماری و ساز و برگ های مخصوص عزاداری به میدان نقش جهان آمدند. هر دسته یک عماری داشت که هشت تا ده نفر آن را حمل می کردند. چوب عماری به انواع گل و بوته نقاشی شده در هر عماری تابوتی گذارده، روی آن را با پارچه زری پوشانده بودند. در جلوی هر دسته یک یدک (کتل: اسب جنیب) را می کشیدند و کتل ها را با زین و یراق آراسته و به آنها تیر و کمان و شمشیر و خنجر آویخته بودند. در یک صد گامی جایگاه شاه، یدک کشان اسب ها را به تاخت وامی داشتند و دسته با عماری دنبال آنها می دویدند. در واقع این اسب ها مظهر همان اسبانی بودند که شهیدان بر آنها سوار شده بودند و به جنگ می رفتند.

از دوران صفویه که بگذریم، اسنادی از نخل گردانی در دوران زندیه و قاجاریه نیز در دست است چرا که در این دوران سیاحان بی شماری به ایران سفر کرده و از شهرهای آن بازدید داشته اند. ویلیام فرانکلین -خاورشناس و افسر ارتش انگلیس- در اواخر دوره زندیه از کلکته به ایران آمده و از آیین سوگواری مردم در ماه محرم در شیراز چنین گزارشی ارایه کرده است:

در روز عاشورا تابوت های شهدا را که با خون آغشته بود، می آوردند. روی تابوت ها، شمشیرها و عمامه های شهیدان را که با پَرهای حواصیل تزیین شده بود، گذاشته بودندکه پس از اتمام مراسم، این تابوت ها را با تشریفاتی خاص به خاک می سپردند.

جالب است بدانید که رسم به خاک سپردن تابوت تمثیلی شهیدان یا درآب انداختن آنها در میان شیعیان هند و هندیان امری معمول و مرسوم بوده و هنوز هم رواج دارد. البته فرانکلین تنها سیاحی است که چنین چیزی در ایران دیده و گمان می رود که این گزارش را تحت تاثیر فرهنگ هندوی نوشته باشد.

جیمز موریه در سفرهایش به ایران دوبار مراسم عزاداری عاشورا را از نزدیک دیده و در سفرنامه اش به توصیف آن پرداخته است. وی که برای نخستین بار در زمان فتحعلی شاه قدم به خاک ایران گذاشته پس از ذکر و وصف چگونگی مراسم عاشورا به یک محمل شبیه تابوت یا ضریح مزین به گوهر و سنگ های گرانبها که به احتمال زیاد تمثیلی از ضریح امام حسین (ع) بوده، اشاره کرده و می نویسد:

هشت تن مرد این ضریح را که اطرافش با شال های کشمیری پوشیده شده بود روی شانه های شان در دسته های عزای روز عاشورا حمل می کردند. بر نوک سرضریح دستاری قرار داشت که مظهر عمامه پیغمبر و احتمالا عمامه امام حسین (ع) بود.

از دیگر سیاحان این دوره، می توان به هاینریش بروگش آلمانی اشاره کرد که در زمان ناصرالدین شاه از مراسم عزاداری در میان باغ کاخ و نزدیک اتاقی که شاه در آن به تماشای تعزیه می پرداخت بازدید داشته و چنین توصیفی را از این مراسم ارایه کرده است:

مهمانان درون چادر بزرگی نشسته بودند ومراسم را تماشا می کردند. درآغاز مردان قوی هیکلی علامات و علم هایی را به میدان می آوردند . بعدازاین هشت نفر وارد میدان شدند که یک چارچوبی را بر دوش حمل می کردند و روی این چارچوب چیزی شبیه قبر درست کرده بودند وبه ما توضیح که سمبل قبر پیغمبر اکرم اسلام است. روی قبر چندین طاق شال کشمیر کشیده بودند و چند شمع کافوری نیز روی آن دریک شمعدانی می سوخت. در دوطرف این قبر نیز دو نفر دیگر با علم و کتل حرکت می کردند. 

به هر حال جهانگردانی که از شهرهای مختلف ایران بازدید داشته اند، از نخل گردانی سخن گفته و آن را سنتی مذهبی در ایران دانسته اند. آنچه مهم است چگونگی ورود این رسم به مراسم عزاداری است که به عقیده کارشناسان، پیشینه آن به دوره های پیش از صفویه می رسد اما برخی نیز رسم نخل بندی و نخل گردانی را از بدعت های صفویان در ایران می دانند.

نکته جالب توجه در آیین نخل بندی و نخل گردانی این است که در این رسم نوعی تقسیم کار، نقش، وظیفه و حقوق اجتماعی برای خاندان قدیمی محله های شهر و روستا وجود داشته و مردم هم بر طبق سنت های پدران و اجداد خود وظایف مربوط به نخل بندی و نخل گردانی را در هر محل مختص خانواده های مشخصی می دانستند.

آداب برگزاری مراسم نخل گردانی

نخل گردانی هم مانند هر مراسم دیگری آداب خاص خود را دارد و برای برگزار شدن آن مقدماتی لازم است. آداب این مراسم دو مرحله دارد که عبارتند از:

پیش از مراسم | آراستن نخل

پیش از آن که روز مراسم نخل گردانی فرا برسد، باید نخل آماده شود و تزیین گردد. به آماده‌سازی و آرایش نخل عزا، نخل‌آرایی، نخل‌بندی یا نخل بستن می گویند که کاری زمان بر است و باید با دقت بسیاری صورت گیرد.

در نخستین دهه محرم و بیشتر دو تا سه روز مانده به تاسوعا، نخل بستن را آغاز می کنند و بسته به کوچک یا بزرگ بودن آن، میزان تزیینات و نوع و شکل آرایش نخل، یک تا چند روز بر روی آن کار می کنند. به عنوان مثال نخل‎های بزرگ در مدت چند روز و معمولا از پنجم تا نهم محرم آماده می شوند.

بستن نخل با پوشاندن همه سطح آن با پارچه‌های سیاه و سبز و شال و ترمه آغاز می شود و روی این پوشش به خصوص در دو سمت پیشانی و عقب را با شاخه‌های گل‌، شمشاد‌، آینه و زیور آلات گوناگون تزیین می کنند. پس از این تزیینات بسته به رسم محلات خاص و شکل و شمایل نخل زیورهایی همچون شمشیر، خنجر، دشنه، سپر و كلاه‌خود، چند فانوس‌، چراغ‌ لاله‌ یا شمع بزرگ، چند پرچم کوچک، چهل بسم‌اللّه و چند شمایل از امامان و ... نیز به نخل اضافه می شود.

گاهی روی نخل یک دستار سبز و شال كمر‌ و ردایی‌ دیده می شود که به نشانه لباس امام بر روی آن گذاشته شده است. زنگی نیز از سقف نخل آویزان می شود که هنگام حمل‌ نخل‌ به صدا در می آید و نخل کشان یا حمل کنندگان به همراه عزاداران صلوات می فرستند.

كسی كه کار نخل بستن را بر عهده می گیرد باید در این زمینه کار آزموده و ماهر باشد و اصطلاحا به او نخل بند، نخل پیوند، نخل آرا، بابا، بابای نخل یا نخلی گفته می شود. وی در آخر مراسم، تمام زیورآلات و تزیینات نخل را در صندوقچه یا بقچه ای می ریزد و تا سال آینده آنها را نزد خود نگه می دارد. در بسیاری از روستاها حق بابای نخل بودن و نگهداری از تزیینات آن فقط به یک خانواده خاص داده می شود.

پس از آنکه کار آذين‌بندی و سياه‌پوش كردن نخل در شب عاشورا به پایان رسید، نخل های بزرگ را برای آزمايش و تغيير وضعيت، جابه‌جا می‌کنند تا مطمئن شوند که در روز عاشورا، مشکلی پیش نمی آید.

روز مراسم | نخل گردانی 

در روز عاشورا، نخلی که به زیبایی آراسته شده به خیابان می آید و توسط افراد بلند شده و حمل می شود. به این عمل نخل گردانی یا نخل برداری گفته می شود و در برخی مناطق این کار روز بعد از عاشورا یعنی یازدهم محرم صورت می گیرد.  

نخل‌ را در حسینیه ها و تکایا، میادین مهم شهر و روستا و کوچه ها و خیابان ها حمل می کنند. در داخل حسینیه ها و میادین، نخل، چند بار با فاصله زمانی‌ متفاوت‌ برداشته شده و در‌ هر‌ بار‌، یک تا سه‌ بار‌ (به این نیت که پیکر بی‌جان امام سه روز در صحرای کربلا قرار داشت) در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان گردانده می شود. در برخی حسینیه ها یک سازه شش ضلعی به نیت حرم شش گوشه امام حسین (ع) در وسط حسینیه ساخته شده که به نام کَلُک معروف است و نخل به دور آن طواف می کند. گفته می شود که در قديم به جهت تبرک چهارده معصوم، نخل را چهارده مرتبه می‌گردانده‌ اند.

 در خارج از این دو مکان نخل به همراه دسته های سینه ‎زنی و زنجیر زنی در محلات به حرکت در می آید و گاهی‌ به‌ زیارتگاه یا امامزاده محله و یا به محل مجلس عزاداری و روضه‎خوانی و یا به دَرِ خانه روحانی و مجتهد بزرگ محلی برده می شود. در غروب عاشورا و پس از انجام آیین شام غریبان، نیز نخل به جایگاه خود در حسینیه یا میدان باز می گردد.

افرادی که می خواهند نخل را بلند کنند، مقداری پنبه، پشم، کاه، پارچه و يا هر جسم نرم ديگری را داخل دستمال‌های بزرگ می پیچند تا اصطلاحا بالشتکی درست شود. آنها بالشتک را به سر يکی از کتف‌های خود می‌بندند تا با قرار گرفتن در زیر سنگینی نخل، آسیبی متوجه آنان نشود و بتوانند وزن آن را بهتر تحمل کنند. متقاضیان بلند کردن نخل افرادی پابرهنه هستند که به آنها نخل کش می گویند. آنها دسته های چهار طرف نخل را می گیرند و دستگیره ها را روی بالشتک های پارچه ای که بر سر شانه های شان است، قرار می دهند و  با ذکر «يا حسين، يا حسين» و به دستور شخصی باتجربه و سالمند که عموما از سادات است، آن را بلند می کنند. سپس پایه های زیر نخل برداشته می شود و نخل کشان به راه می افتند. نخل کشان باید مسافت تعيين شده ای را پيموده و دوباره به جايگاه اوليه‌ی نخل باز گردند. 

تعداد نخل کشان بستگی به بزرگی و سنگین نخل دارد و برخی نخل ها آنقدر بزرگ و سنگین هستند که دهها مرد قوی هیکل هم به سختی می توانند آن را حمل کنند. نخل ها به علت داشتن تزیینات، بسیار سنگین می شوند و گاه وزن برخی از آنها همچون نخل میدان امیرچخماق یزد و یا نخل تفت به چندین تُن می رسد و تا صد مرد تنومند برای بلند کردنشان نیاز است.

در مناطق مختلف، آداب خاصی برای برداشتن نخل وجود دارد که از قدیم الایام رعایت می شوند. مثلا در برخی نقاط، برداشتن هر پایه نخل به عهده صنف، طایفه یا اهل محل خاصی است و معمولا این حق به صورت موروثی به اشخاص تعلق می گیرد. به عنوان نمونه، در گذشته در نصرآباد پیشکوه یزد، هر پایه مخصوص صنف‌های نجار، آهنگر، قصاب‌، دباغ‌، سراج‌، میرآب و مانند آن بوده است و امروزه این رسم تا حدودی در این محله، میبد، تفت و برخی نقاط دیگر هنوز هم رعایت می شود.

در برخی مناطق به هنگام به حرکت در آمدن نخل، یک مرد روی چوب بست جبهه جلوی آن می نشیند تا نخل کشان را راهنمایی کند. گاهی نیز فردی چند قدم جلوتر از نخل حرکت می کند تا مسیر تعیین شده و مرسوم را به نخل کشان نشان دهد و حرکت آنها را تنظیم و هدایت کند. به این فرد اصطلاحا ناظم یا راهنمای نخل گفته می شود. او در گذرگاه های ویژه به نخل کشان فرمان ایست می دهد تا نوحه خوانی و روضه خوانی صورت گرفته و نخل کش ها نیز استراحت کرده ویا احتمالا تعویض شوند.

در بعضی نقاط نیز یک یا دو نفر‌ سیاه پوش‌ در دو جبهه جلو و عقب نخل می‌نشینند و در تمام مسیر حرکت نخل، با قرآن خوانی، چاوشی خوانی و زدن سنج شور و حال خاصی به مراسم می دهند. در شهرها نیز سنج‎زنان همراه با علم کشان و پرچم داران در جلوی نخل حرکت می کنند و عبور نخل را به همه خبر می دهند.

بر طبق رسوم خاص در برخی مناطق، شخص راهبر و فرمانده‌ی نخل، با آويختن شال عزا به گردن، از دیگران متمایز می شود و با حرکات دست، نخل‌کشان را در جابه‌جايی نخل، هدايت می کند. يک يا دو نفر نیز به نوک يا راس نخل می‌روند و در زمان حرکت يکی از آنها با گفتن اذان و دیگری با خواندن اشعار حماسی يا ابياتی از دوازده بند مشهور محتشم کاشانی، مجلس را غرق در فضایی روحانی می سازد. 

در هر دورِ رفت و برگشتِ نخل، تعدادی شتر، گاو و گوسفند قربانی می‌شود و در پایان مراسم یا بين نيازمندان تقسيم شان می کنند و یا در پخت آش گندم از آنها استفاده می شود. به هنگام ایستادن نخل و یا پیش از حرکت آن پخش نقل و مواردی شبیه به آن در میان مردم مرسوم است و نوعی نذر به شمار می رود.

مراسم های جالب دیگری نیز در برخی نقاط وجود دارد به عنوان مثال در گذشته مردم بدون اذن و فرمان خان حاکم حق برداشتن نخل را نداشته اند. امروزه نیز به دلی باورهای مذهبی و اسلامی مردم، علما و روحانیون شهر و اهل علم و امام جمعه اذن انجام این کار را در روز عاشورا می دهند.

در برخی مناطق مانند طبس، علاوه بر مردم و دسته جات سینه زنی و زنجیر زنی، دو گروه دیگر نیز در مراسم نخل گردانی نقش عمده دارند:

گروه اول سادات می باشند که اسب سیاهی را به عنوان نماد ذوالجناح (اسب امام حسین (ع)) در میان خود می گیرند و پیشاپیش عزاداران حرکت می کنند. گروه دوم کفن پوشانی همراه با اسب سفید می باشند که پشت سر سادات مسیر خود را ادامه می دهند.

 در قدیم الایام و در سال های دور، قمه زنی نیز در مراسم نخل گردانی مرسوم بوده اما به دلیل منع قانونی و شرعی از میزان آن کاسته شده و امروزه تنها عده کمی آن هم در خفا، مبادرت به انجام این کار می کنند.

تماشای این ویدیو از مراسم نخل گردانی را از دست ندهید...

باورهای مردم در مورد نخل

در کنار همه ی آدابی که در این مراسم وجود دارد، باورهایی نیز در میان مردم رواج پیدا کرده که معمولا دارای ریشه دینی و سندیت عقیدتی نیستند و صرفا بر اساس اعتقادات عمومی مردم شکل گرفته اند و به نوعی از تجربیات حسی آنان نشات می گیرند. برخی از این باورها عبارتند از:

عبور زنان نازا از زیر نخل باعث فرزندآوری آنان می شود.

عبور دادن کودک بیمار از بالای نخل، شفای او را در پی دارد.

برخورد نخل به دیوار خانه به هنگام عبور از کنار آن، نشان دهنده ی وقوع اتفاق ناگوار و ناراحت كننده‌ای در آن خانه است و صاحب خانه برای رفع آن گوسفندی را قربانی می کند.

 زنان‌ برای آنکه به حاجت خود برسند در شب های تاسوعا و عاشورا تا صبح در کنار نخل چراغ نفتی یا شمع روشن می کنند.

نذورات مردم در نخل گردانی

بسیاری از مردم در نقاط مختلف نذوراتی را برای نخل در نظر می گیرند که رایج ترین آنها عبارتند از:

انواع پارچه های نفیس و قیمتی و ابریشمی قدیمی که برای پوشاندن نخل به کار می روند و پیش از شروع مراسم نخل گردانی، به بابای نخل تحویل داده می شوند.

انواع زیورآلات نقره ای برای دوختن به جلوی نخل و آویزان شدن از آن که زینتی خاص به نخل می دهند.

اهدای قبای دامادیِ پسر جوانی که فوت کرده است.

گاهی‌ زنی‌ كه‌ صاحب فرزند نمی شود، لباس عروس خود را به عنوان نذر نخل در نظر می گیرد.

انواع میوه‎های فصل، انواع‌ حلواها‌ و شربت‎های مختلف، نان، قند، غذا و ... که بین عزاداران توزیع می شوند.

برخی قند را در پای نخل حل كرده و سپس آن را به صورت شربت بین جمعیت عزادار پخش میکنند.

عده‎ای كله‌ قندها یا نان را به فردی که سوار بر نخل است، می دهند تا با آن از عزاداران پذیرایی کند. تعدادی نیز آن‌ را‌ به بابای نخل و دیگر افراد محتاج‌ می دهند‌.

 آش گندم یا آش حسینی | طعم متفاوت نخل گردانی در یزد

یکی از مهم ترین نذری هایی که در روز عاشورا می توان عطر و بویش را از هر کوچه و خیابانی در یزد استشمام کرد، آش گندم یا آش حسینی است که در ظهر عاشورا، از گوشت های شتر، گوسفند یا گاوی که پای نخل و هیئت ها قربانی می شود، تهیه می گردد. 

این آش به صورت کاملا سنتی و بر روی هیزم پخته می شود و با مراسم خاص خود، حال و هوای عجیبی را در شهر به راه می اندازد. از چند روز قبل از طبخ آش، اجاق ها برپا می شوند تا همه در جریان پخت آش قرار گیرند و خودشان را برای کمک آماده کنند. در روز مراسم، همه به تکاپو می افتند تا به بهترین شکل از عزاداران پذیرایی نمایند و آشی خوشمزه را به سوگواران حسینی تقدیم کنند. در دستور اولیه آش، گوشت وجود ندارد اما امروزه به هنگام پختن آش، گوشت قرمز ریش ریش شده را به آن اضافه می کنند.

زمان و محل برگزاری مراسم نخل گردانی در ایران

نخل گردانی مراسمی است که در بسیاری از شهرهای ایران به سبک و سیاق خاصی اجرا می شود اما در حوزه کویری کشورمان تقریبا همه ی شهرها و آبادی ها این مراسم را با شکوهی خاص برپا می دارند. از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، برخی نواحی قم، کاشان، اردستان، ابیانه، خور و بیابانک، یزد، زواره، نایین و ... همه و همه نخل های جالب توجهی دارند.

در برخی نقاط این کار در روز تاسوعا انجام می شود و بعضی دیگر از شهرها ساعات مختلفی از روز عاشورا را برای نخل گردانی انتخاب می کنند اما در این میان مناطقی نیز در روز یازدهم محرم این مراسم را برپا می دارند.

زمان و محل مراسم نخل گردانی در یزد

در میان مناطق مختلف ایران و حتی جهان، یزد در زمینه نخل گردانی شهرت خاصی دارد. مردم یزد، به مراسم نخل برداری بسیار معتقدند و برای نخل و مراسم آن احترام خاصی قایلند. یزدی ها در قدیم دو نخل بسیار بزرگ داشتند که یکی از آنها در میدان امیرچخماق و دیگری در میدان مجاهدین قرار داشت و از قدیم الایام مردم را به هنگام عاشورا به این دو مکان می کشاندند. امروزه این مراسم در جای جای این شهر برگزار می شود اما در میدان امیرچخماق با شکوه خاصی همراه است چرا که این میدان مکانی تاریخی و مذهبی در شهر است و نخلی بزرگ را در خود دارد. به جز نخل امیرچخماق، نخل های دیگری نیز وجود دارند که از شهرت خاصی در استان یزد برخوردار هستند. یکی از این نخل ها در میدان بعثت قرار گرفته و دیگری متعلق به حسینیه شاه ولی در شهر تفت می باشد که حدود 11 متر ارتفاع دارد.

نخل بندی در یزد از پنجم ماه محرم آغاز شده و تا شب قبل از عاشورا ادامه می یابد. پیش تر مراسم نخل گردانی در اکثر نقاط استان یزد بعد از نماز ظهر عاشورا و در واقع در عصر عاشورا انجام می شد چرا که این مراسم به نوعی تشییع نمادین پیکر مبارک امام حسین (ع) است و باید بعد از زمان شهادت ایشان برگزار شود؛ اما امروزه با توجه به عادت یا قرارداد عرفی که میان هیات عزادار وجود دارد، ساعت معینی از روز برای اجرای این آیین انتخاب می شود. به عنوان مثال در محله کوچه بیوک یزد در صبح عاشورا، در خیرآباد در یک ساعت به ظهر عاشورا، در اشکذر در عصر عاشورا و در سایر اماکن نیز کمابیش در همین ساعات، مراسم را آغاز می کنند.

 نخل گردانی در سایر نقاط جهان

برگزاری مراسم نخل گردانی فقط به ایران ختم نمی شود و اجرای آن به شیوه های خاص، در میان مسلمانان دیگر کشورها نیز رواج دارد. به عنوان مثال در کشور عراق، مردم شهر نجف، هر ساله این مراسم را در 21 رمضان، روز سالگرد شهادت حضرت علی (ع)، برگزار می کنند. مسلمانان اندونزی و به ویژه ساکنان جزیره سوماترا، براساس سنت های قدیمی عزاداری، مراسم سوگواری امام حسین (ع) را با شور خاصی برگزار می کنند و در روز دهم ماه محرم یک تابوت تمثیلی از امام حسین (ع) را در شهر می گردانند.

در کشورهایی همچون جزایر کارائیب، پاکستان و هندوستان این مراسم به شکل تعزیره برگزار می شود. تعزیره چیزی شبیه به نخل کشور ماست که آن را به زیباترین شکل زینت داده و در شهرها می گردانند. مردم نیز به دنبال تعزیره به راه می افتند و به عزاداری می پردازند. در نهایت در ظهر عاشورا این تعزیرها به دریا و رودخانه انداخته می شوند و اعتقاد بر این است که زمانی که آنها بر اثر برخورد با آب متلاشی شوند، روح امام حسین (ع) نیز به آسمان صعود می کند.

 نخل گردانی در خارج از دنیای اسلام

جالب است بدانید که مسیحیان نیز این مراسم را به شکل های گوناگون برگزار می کرده اند. آنها از دیرباز، یکشنبه پیش از عید فصح در هر سال را به عنوان یکشنبه نخل می شناسند و مراسم نخل گردانی را در آن برگزار می کنند. این مراسم در میان مسیحیان، به یاد ورود پیروزمندانه حضرت مسیح و جمعی از پیروانش به بیت المقدس برپا می شده است.

بین مسیحیان سوریه این مراسم به صورت آیین زیتون گردانی رواج دارد و آنها یک درخت بزرگ زیتون را به کلیسا برده و با آداب خاصی آن را در همانجا می گذارند. سپس هر کس پسر بچه خود را روی درخت متبرک نشانده و او را با شادی و شور دور کلیسا می گرداند. در آخر، مردم برای تبرک و شگون، شاخه هایی از این درخت را جداکرده و به خانه می برند. 

توصیه های کارناوالی

نخل گردانی مراسمی مذهبی و حایز اهمیت است پس به هنگام شرکت در آن شئونات مربوطه را رعایت فرمایید.

به دلیل جمعیت زیاد عزاداران در این مراسم مراقب کودکان و سالمندان همراه خود باشید.

سخن آخر

شرکت در مراسم های مذهبی با آداب و رسوم گوناگون، دریچه ای برای شناخت فرهنگ جوامع را به روی شما می گشاید و در کنار آن حال و هوایی متفاوت را به عزاداری های شما می دهند پس شرکت در این آیین ها را فراموش نکنید.

آیا تا به حال در مراسم نخل گردانی شرکت کرده اید؟

این مراسم را در شهر یزد شاهد بوده اید؟

از حال و هوای دیار خودتان در ایام محرم برایمان بگویید و آداب و رسوم خود را در این ایام به ما معرفی کنید.

منتظر دیدگاه های شما عزیزان هستیم...