موزه آب یزد | گنجینه ای در خانه تاریخی کلاهدوزها

موزه آب یزد، جاذبه‌ای دیدنی در شهر بادگیرهاست که شما را به سفری جذاب در تاریخ می‌برد. موزه ی آب یزد، گنجینه‌ای در خانه کلاهدوزهاست که وسایل، ابزار و اسناد مربوط به آب را می‌توانید در آن ببینید و تا حدی با نحوه استفاده گذشتگان از آب آشنا شوید. با ما همراه باشید تا به شما بگوییم موزه آب یزد کجاست و چه بخش‌های جذابی دارد.

چرا موزه آب یزد؟

• یکی از بهترین موزه‌های آب دنیاست.
• جایی برای تماشای تاریخ چندهزارساله آب در ایران است.
• در بافت تاریخی یزد قرار دارد و در نزدیکی میدان امیرچخماق واقع شده است.
• این موزه در یکی از خانه‌های قدیمی و زیبای یزد برپا شده است.

آشنایی با موزه آب یزد | یکی از بهترین موزه های آب دنیا

در شمال میدان امیرچخماق و در ابتدای خیابان قیام بر سردر یکی از خانه های قدیمی، عبارت موزه آب به چشم می‌خورد که با ورود به آن می‌توانید به مرور تاریخ چندهزارساله آب در این مرزوبوم بپردازید. موزه آب یزد سال‌هاست که در خانه تاریخی کلاهدوزها برپا شده و توانسته است توجه گردشگران را به خود جلب کند. در سال 1379 و همزمان با برگزاری نخستین همایش بین‎‌المللی کاریز بود که این موزه کار خود را آغاز کرد تا ارزش و اهمیت آب را در منطقه‌ای کویری به مردم نشان دهد. حالا بسیاری از این موزه با عنوان یکی از بهترین موزه‌های آب دنیا یاد می‌کنند؛ جایی که در آن می‌توان آثار و ابنیه‌های تاریخی در زمینه‌های مختلف مربوط به آب را شناخت و کمی بیشتر در مورد تاریخ این سرزمین دانست.

آنچه که موزه آب یزد را از دیگر موزه‌های آب متمایز می‌کند گذشتن یک رشته کاریز صدها ساله از میان آن است؛ کاریزی که روزگاری آب مورد نیاز مردم را تامین می‌کرد.

در پنج طبقه این موزه می‌توانید آثار متنوعی با موضوع آب و چگونگی استفاده از آن در گذشته را ببینید. با ما باشید تا بیشتر با این موزه آشنا شوید...

اشیای موجود در موزه

همان‌گونه که از نام این موزه هم پیداست می‌توانید آثار مرتبط با آب را در آن ببینید. بیش از 200 شی تاریخی از وسایل کندن قنات تا اسناد و مدارک قنات‎‌های اصلی یزد در این موزه نگهداری می‌شوند.

یادگاری قنات ها

یکی از سازه‌های مهم ایرانیان در زمینه آب، قنات است که امروزه در محافل جهانی هم نام آن مطرح می‌شود و قنات ایرانی نیز در فهرست یونسکو قرار دارد. لوازم مختلف حفر قنوات، کلنگ‌های ویژه کندن کاریز، چرخ ‎چاه، لباس مقنی، ابزار و ادوات اندازه‌گیری حجم آب، ماکت چگونگی گردش آب قنات‎‌ها و وسایل تامین روشنایی در قنات از جمله چیزهایی هستند که در این موزه می‌بینید.

مجسمه‌هایی از مردم را می بینید که به کارهای مربوط به قنات مشغول‌اند. مقنی ها از جمله این افراد هستند و نکته جالب توجه آن‌ها لباس سفیدشان است. دلیل پوشیدن لباس سفید این بود که همدیگر را در درون چاه‌های بزرگ ببینند و همچنین به آن به چشم کفن نگاه می‌کردند چرا که هر لحظه ممکن بود بر اثر ریزش جان خود را از دست بدهند. در بخشی از موزه یکی از اصلی­‌ترین ابزار حفر قنات یعنی چرخ چاه را می‌بینید که ماکتی از یک چاه ­کن نیز در جوار آن قرار داده‌اند.

اسناد و وسایل مربوط به تقسیم و وقف آب

اسناد و مدارک خرید و فروش آب و وقف‌نامه‌های قدیمی از دیگر آثار موزه آب یزد هستند. یکی از اسناد جالب توجه، کتابچه میرآب‌ها و اسناد توزیع آب است. میرآب یعنی امیر یا رئیس آب؛ کسی که در گذشته مدیر و محاسبه‌گر زمان و ساعت آبی بود و تقسیم‌گر عادلانه و تعیین کننده زمان تحویل دادن آب قنات به افراد محسوب می‌شد. او آب کشاورزی را تقسیم می‌کرد و دستمزد خودش را هم از سهم آب قنات می‌گرفت. ابزار کارش ساعت آبی بود و جالب آنکه بدانید نخستین ساعت آبی دنیا با قدمت ۷۰۰ سال در این موزه نگهداری می‌شود و به دوره سید ركن الدین تعلق دارد.

در میان این اسناد چند سند ازدواج نیز به چشم می‌خورد چرا که در آن زمان برخی از مردم مهریه زن را آب تعیین می‌کردند؛ همان چیزی که در کویر حکم طلا را داشت. مدارک دیگری نیز دیده می‌شود که بر اساس آن‌ها خیرین به زنان بی‌سرپرست و یتیمان سهم آب می‌دادند.

ظروف و وسایل

در گذشته خبری از لوله‌کشی‌های امروزی نبود و مردم مجبور بودند آب را از منبع تا محل استفاده حمل کنند و البته جایی هم برای نگهداری آب مورد نیاز خود داشته باشند. ظروف نگهداری و حمل آب و بسیاری لوازم و اشیای مرتبط با آن از جمله انواع شیر‎های برداشت آب از آب‌انبار‎ها، ظرف‎های سفالی و شیشه‌ه‎ای ویژه حمل و نگهداری آب، یک رشته مشک سقایی و لوازم دیگر را می‌توانید در موزه آب یزد ببینید.

مشربه چند هزار ساله یکی از دیدنی‌های این موزه است که از آن در کتاب‌های تاریخی کهن یاد شده است. ظرفی شیشه‌‎ای نیز در این موزه به چشم می‌خورد که دارای لوله‌های جانبی است؛ صدها سال پیش، آب را داخل این ظرف می‌ریختند و بالای آن برف می‌گذاشتند. این ظرف دو جداره است و آب شدن تدریجی برف باعث می‌شد تا آب خنک، تازه و عاری از هرگونه آلودگی باشد و از ورود حشرات به داخل آن جلوگیری شود. 

آشنایی با خانه کلاهدوزها | محل برپایی موزه آب

خانه کلاهدوزها یکی از آثار ارزشمند یزد است که به درخواست مرحوم حاج سید‎علی اکبر کلاهدوز، یکی از بازرگانان عصر قاجاریه، در فاصله سال‌های ۱۲۶۶ تا ۱۲۶۹ خورشیدی ساخته شد. هم اكنون مالک این بنا شركت آب منطقه‌ای يزد است و همه می‌توانند به عنوان موزه آب از آن دیدن کنند. زمین این بنا حدود 720 متر ‎مربع است و بنا 5 طبقه یا سطح دارد:

سطح اول | محل برخورد دو قنات

از سطح اول یا پایین‌‏ترین طبقه خانه، انشعاب دو کاریز رحیم‌‎آباد و زارچ، گذر می‌کند. امروزه قنات زارچ با بیش از 2000 سال قدمت و 75 کیلومتر طول، هنوز هم فعال است.

سطح دوم | انباری متفاوت برای خوارکی ها

سطح دوم پایاب است؛ بخشی از هر ساختار آبی که کمترین گودی را دارد و محل شستن ظروف و البسه نیز به شمار می‌رود. پایاب این ساختمان در عمق 10 متری قرار گرفته و فضای آن به صورت هشت‌ضلعی است. برخورداری این قسمت از دمای ثابت و اختلاف 14 درجه ای با محیط سبب شده بود تا در گذشته محل مناسبی برای نگهداری خوراکی‌ها باشد. در میان این سطح حوضی دیده می‌شود که گذر آب کاریز از آن هوا را مطبوع نگه می‌دارد.

نگهداری غذا نیز با روش خاصی انجام می‌شده است. در آن زمان آذوقه را بر روی صفحه‌ای چوبی قرار می دادند و آن را در میان زمین و هوا آویزان می‌کردند. در گذشته گذر آب قنات از این قسمت باعث می‌شد که خنک تر از سایر قسمت‌ها باشد. امروزه آب در این قسمت جریان ندارد؛ اما هنوز هم می‌توان اختلاف دما را با بیرون به خوبی حس کرد.

سطح سوم | سکونتگاه تابستانه

در طبقه سوم به زیرزمین می رسیم که اتاق و دالان‌های متعدد و مرتبط دارد و بیشتر روز‎های گرم تابستان مورد استفاده اهالی خانه بوده است. زیرزمین در چهارطرف حیاط و قسمت زیر هر اتاق مخصوص به یکی از ساکنان بود و فقط آن شخص در فصل گرما از آن استفاده می‌کرد.

سطح چهارم | محل سکونت 

در طبقه چهارم با همکف مواجه می‌شویم که اتاق‌های پنج دری، تالار، اتاق ارسی، آشپزخانه و محل زندگی خدمت‎کاران خانه را در آن تعبیه کرده‌اند. آقای کلاهدوز و همسرش به همراه دختر و دو پسرش و عروس‌هایشان و دو خانواده از خدمتکاران سیاه پوست در این خانه زندگی می‌کردند. اتاق‌هایی تعبیه شده در این خانه و برای استفاده ساکنان عبارت‌اند از:

 اتاق ارسی: پنجره‌های این اتاق از پایین به بالا باز می‌شوند. می‌گویند در آن زمان دو نفر از خدمتکاران، هر پنجره را روی شانه‌های خود قرار می‌دادند و به سمت بالا می‌کشیدند تا بتوانند چفت‌های آن را ببندند. این اتاق در هنگام ازدواج به عنوان حجله خانه و مهمان خانه مورد استفاده قرار می‌گرفت. در زیرزمین و درست زیر اتاق ارسی، اتاقی وجود دارد که در گذشته جهت نگهداری خمره‌ها، شیشه‌های ترشی و سرکه از آن استفاده می‌شده است.

اتاق پنج دری: خیاط خانه و اتاق خدمه در این بخش برپا بود. زیر اتاق پنج دری اتاقی نیز وجود دارد که اهالی خانه در فصل تابستان نهار و شام را در آنجا صرف می‌کردند و جایی برای خواب نیز به شمار می‌رفت. 

اتاق دالان: اتاقی در کنار پنج دری که محل سکونت آقای کلاهدوز بود و پس از مرگ ایشان، همسرش در آن سکونت یافت.

اتاق بادگیر: اتاقی در کنار پنج دری که قبلا دارای بادگیر بود و دختر بیوه آقای کلاهدوز در آن زندگی می‌کرد.

 تالار: محوطه‌ای با سقف بلند و قوسی شکل است که یزدی‌ها آن را خنک جای می‌خوانند؛ یعنی مکانی برای استراحت در ایام تابستان.

هر اتاق، فضای کوچکی به نام بالاخانه دارد که اشیای باارزش را در آن نگهداری می‌کردند. یک انباری نیز برای هر اتاق تعبیه شده است.

سطح پنجم | چاه خانه

طبقه پنجم، پشت‌بام خانه را شامل می‌شود که چاه خانه‎ نام دارد و چرخ چاه در آن دیده می‌شود. از طریق این چاه خانه و با استفاده از چرخ چاه، آب‎ چاه‌‌های معروف به چهل گز را بر می‌داشتند و برای آشامیدن و موارد بهداشت اهل خانه استفاده می‌کردند. دو نفر مامور برداشت آب از قناتی بودند که رحیم آباد نام داشت. آن‌ها آب را بالا می‌کشیدند و به منبعی می‌ریختند تا اعضای خانواده در طبقه همکف آن را برداشت کنند. برای همین است که می‌گویند این خانه حدود ۱۵۰ سال پیش دارای سیستمی شبیه لوله‌کشی آب بوده است.

تزیینات خانه کلاهدوز

خانه‌های ایرانی به خاطر بهره‌بردن از هنرهای چشم‌نواز دیدنی‌اند که خانه کلاهدوزها هم از این قاعده مستثنی نیست و می‌توان آن را یکی از جلوه‌گاه‌های هنر گچ‌بری دانست. گچ‌کاری‌های خانه کلاهدوز نقوش گل‌وگیاه و جانوران را دارند و چهره خاصی به بنا بخشیده‌اند. زمینه گچ‌کاری‌ها در طبقه چهارم دارای زمینه‌ای از سیمگل کم‌رنگ (کاهگل بسیار ظریف) هستند و زیبایی خاصی دارند. تالار آینه یكی از زیباترین بخش‌های این خانه به شمار می‌رود؛ جایی که در آن می‌توانید تحسین‌گر هنرمندان و معماران آن دوره باشید. پنجره‌های اُرسی و شیشه‌های رنگین از جمله دیگر زیبایی‌های این خانه‌اند که دنیای رنگارنگی را در آن ایجاد کرده‌اند.

توصیه های کارناوالی

• در این موزه پله‌های بلندی برای دسترسی به طبقات مختلف وجود دارد که ممکن است برای همراهان شما از جمله سالمندان مشکلاتی را ایجاد کنند.
• در هنگام حضور در موزه وقت کافی را به خواندن توضیحات هر وسیله اختصاص دهید تا کاربرد و رازورمزهای آن را بدانید.
• از چشیدن غذاهای خوشمزه یزدی جا نمانید و خاطره‌ای ویژه برای خود خلق کنید.

سخن آخر

یزد شهری زیبا و تماشایی است که می‌توانید ساعت‌های خوشی را در آن سپری کنید. قدم زدن در کوچه‌ها و تماشای خانه‌های قدیمی و لذت بردن از جلوه بادگیرها تبدیل به خاطره‌ای شیرین برای شما خواهد شد. آن‌ها که به یزد رفته‌اند خوب می‌دانند که یزد شهر پیاده‌روی است و باید قدم‌به‌قدم آن را کشف کنید. اگر تجربه‌ای از شهر به این دیار تماشایی دارید آن را با دیگران به اشتراک بگذارید و از حس‌وحالتان در این شهر بگویید.

منتظر دیدگاه‌های شما دوستان هستیم...