آداب و رسوم مردم بلوچ

آداب و رسوم مردم بلوچ و فرهنگ مردم این قوم آن قدر اهمیت و قدمت دارد که دوم مارس را به عنوان روز جهانی فرهنگ بلوچ نامگذاری کرده‌اند. این اهمیت باعث شده تا ما هم به سراغ ویژگی های فرهنگی قوم بلوچ برویم، مروری بر فرهنگ مردم بلوچ داشته باشیم، از ویژگی‌های آنها برای‌تان بگوییم، اطلاعاتی در باره مردم بلوچ به شما بدهیم و شما را با مردمی آشنا کنیم که نه تنها در ایران، که در افغانستان و پاکستان هم زندگی می‌کنند و صاحب یکی از قدیمی‌ترین فرهنگ‌های جهان هستند.

نگاهی گذرا به تاریخ و جغرافیای بلوچ ها

بلوچ‌ها در منطقه‌ای به وسعت 690000 کیلومترمربع در جنوب شرقی ایران و در همسایگی دریای عمان، افغانستان، پاکستان و کرمان زندگی می‌کنند؛ منطقه‌ای خشک و گرم با میزان بارش بسیار کم که باعث می‌شود قنات تنها منبع آبی مردم بلوچ باشد. آنها به واسطه همین شرایط آب‌وهوایی، سکونتگاه‌های خود را در فاصله‌های زیاد از هم قرار داده‌اند و پراکندگی جمعیت در منطقه به خوبی نمایان است. بلوچ‌ها بیشتر به کشت مرکبات و خرما می‌پردازند و شباهت‌های میان آب‌ و هوای منطقه بلوچ‌نشین و هندوستان باعث شده تا محصولاتی چون تمبرهندی، نارگیل، انبه، موز، انجیر و ... نیز در این منطقه کشت شود.

آثار و شواهد تاریخی پیشینه این خطه را به هزاره‌های قبل از اسلام می‌رساند و در کتیبه بیستون و تخت جمشید از این خطه با نام «ماکا» یاد شده است. در گذشته باتلاق‌های زیادی در این منطقه وجود داشته، برخی براین باورند که از ترکیب کلمه «مکا» و «اراینا» (در زبان سانسکریت یعنی باتلاق) کلمه‌ای به وجود آمده که به مرور زمان به مکران تبدیل شده و سالیان سال منطقه بلوچ‌نشین کنونی را سرزمین «مکران» می‌خواندند.

گفته می‌شود اسکندرمقدونی در هنگام بازگشت از هندوستان، از بلوچستان عبور کرده و به خاطر وجود ریگ‌های روان، بیابان‌های خشک، بی‌آبی و همچنین مقاومت مردم بلوچ، بیشتر توان خود را از دست داده است. اشاره‌هایی به اقوام بلوچ در شاهنامه فردوسی نیز دیده می‌شود.

در دوره اسلامی، در زمان خلیفه دوم اعراب این نقطه را تسخیر کردند؛ اما سرسختی بلوچ‌ها حاکم منصوب شده را مجبور به ترک منطقه کرد. در دوره سلجوقیان نیز این منطقه توسط آنها اشغال و از توابع کرمان شد. در زمان افشاریان، بعد از نادر، حکومت تسلطی بر بلوچستان نداشت و در نهایت محمدشاه قاجار ايرانشهر را تصرف و بلوچستان زیر سلطه حکومت مرکزی قرار گرفت. امروزه بلوچستان بخشی از استان سیستان و بلوچستان به شمار می‌آید. 

زبان مردم بلوچ

بلوچستان منطقه‌ای بسیار وسیع است که در آن مردم به صورت پراکنده از هم زندگی می‌کنند و همین وسعت و پراکندگی، باعث تنوع لهجه در میان مردم بلوچ شده است. آنها به زبان بلوچی که ترکیبی از فارسی قدیم و جدید است، صحبت می‌کنند. زبان بلوچی نیز خود به دو قسمت شمالی (سرحدی) و جنوبی (مکران) تقسیم می‌شود و در نقاطی که به مرز افغانستان و پاکستان نزدیک است در میان مردم لغاتی از پشتو، اردو و هندی نیز به کار می‌رود.

ویژگی های اخلاقی مردم بلوچ

بلوچ‌ها بنا بر شرایط سخت زندگی و آب‌وهوای گرم و خشک و تاریخ پر فراز و نشیب، مردمانی بردبار و صبور، سخت‌کوش و جنگجو، مهربان و مهمان‌نواز، با دوستان شفیق و با دشمنان سرسخت و انتقام‌جو بار آمده‌اند.

بلوچ اهل ریا و تعارف نیست، او سادگی و یک رنگی را سرلوحه زندگی خود قرار داده است. او پایبند به عهدهای بسته خود، اعتقادات و باورهای خود است تا آنجا که برای وفای به عهد و پیمان و... قسم زن طلاق (شیوه‌ای سوگند) یاد می‌کند، چرا که بلوچ تعصبی خاص بر ناموس خود دارد و بزرگترین قسمش را برای عهد و پیمان و انتقام‌جویی از دشمن و... به کار می‌برد. او مهارتی فوق‌العاده در تیراندازی، شترسواری، شکارگری، صحرانوردی و کوهپیمایی دارد و برای مرکب و اسلحه خود احترام ویژه‌ای قائل است.

اعتقادات و باورهای مردم بلوچ

بلوچ‌ها مسلمان و اکثرشان سنی هستند. این مردم باورهای جالبی دارند که برخی از آنها رنگ و بویی از مذاهب ابتدایی دارد. یکی از آنها، اعتقاد به زار و باد است؛ موجوداتی غیر انسانی که به وجود آدمی وارد شده و او را بیمار کرده و آزارش می‌دهند. تنها راه نجات از دست این موجود التماس به بابا یا مامای زار است. این توسل مراسم خاصی دارد که با خواندن اوراد و نواختن موسیقی، زار را از وجود شخص بیرون می‌کنند. برخی از محققان می‌گویند این باورها نتیجه تجارت بردگان آفریقایی و سکونت بعضی از آنها در این منطقه بوده است.

بلوچ‌ها همچنین به شیوخ اعتقادی محکم دارند تا آنجا که مرجع تقلید آنها به شمار می‌آیند و مزار آنها را به عنوان زیارتگاه برمی‌گزینند.

جشن ها و اعیاد مذهبی در میان مردم بلوچ

عیدقربان

عید قربان، عید اصلی مردم بلوچ است و نزد شیعه و سنی اهمیت دارد. برای همین است که این عید را به عنوان مرکز وحدت اهل تسنن و شیعه می‌دانند و اهمیت خاصی برای آن قائلند. لباس‌های نو، شیرینی، شکلات و تنقلات و البته دام برای قربانی، بازار خوبی در روزهای نزدیک به این عید پیدا می‌کنند. زنان در شب عید پای فرزندان خود را با حنای قرمز مزین می‌کنند و لباس نوی آنها را آماده می‌سازند. 

در روز عید قربان مردم با لباس نو در محلی به نام عیدگاه جمع شده و چند خانواده با هم شتری را قربانی می‌کنند و گوشت آن را به دست مستمندان می‌رسانند. مراسم ذبح دام های دیگر معمولا در منازل صورت می گیرد و گوشت دام بین اقوام و فامیل و فقرا و نیازمندان تقسیم می شود. هر خانواده به اندازه مصرف یک روز می تواند از این گوشت داشته باشد. 

مراسم عید قربان سه روز است و  اقامه نماز عید، قربانی کردن، حنابندان، دید و بازدید و ... از سنت‌های آن است. بلوچ‌ها در این سه روز به دید و بازدید اقوام و آشنایان می‌روند و با سه بار در آغوش کشیدن هم از هم حلالیت می‌طلبند.

عیدنوروز

با شروع سال نو، بلوچ خصومت‌ها و کدورت‌ها را فراموش می‌کند، صلح و آشتی را سرلوحه سال خود قرار می‌دهد و  لباس نو به تن می‌کنند و به دیدار هم می‌روند. یکی از سنت‌های مردم بلوچستان رفتن به کوه تفتان و شادی کردن در روز عید است.

رمضان در بلوچستان

در بلوچستان مردم بسیار به مراسم و آیین‌های مذهبی پایبندند. از نیمه دوم ماه شعبان بلوچی‌ها بز یا گوسفندی را برای آماده کردن «تباهک» (مخلوطی از برنج و گوشت خشک شده) ذبح می‌کنند که غذایی مخصوص ماه رمضان است. آماده کردن تباهک در حدود ده روز زمان می‌برد. بعد از نیمه شعبان‌، اهالی خانه‌های خود را برای استقبال ماه مبارک غباروبی می‌کنند. معمولا زنان مسن نظافت مسجد را به عهده می‌گیرند و بعد از نطافت داخل مسجد را با مشک و عود و ماده‌ای خوشبو به نام سوچکی، معطر می‌کنند. مردان نیز در میانه مسجد چادری را حائل می‌کنند تا در این ماه زنان نیز از برکات مسجد فیض ببرند.

در ماه رمضان زنان بلوچ نقشی پررنگ‌تر از هر زمان دیگر دارند و آماده‌سازی تدارکات سحر و افطار و مراسم ماه رمضان برعهده آنهاست. به جز تباهک، غذاهایی مثل بَّت ماش، نان تیموش،  پکوره و شیرینی چنگال نیز در رمضان تهیه می‌شود. در هنگام سحر شخص یا اشخاصی بر طبل می‌کوبند و اشعاری در خصوص رمضان می‌خوانند تا اهالی را برای صرف سحری و عبادت بیدار کنند. هرشب هنگام افطار خانواده‌ها، از روزه‌داران در مسجد محل خود پذیرایی می‌کنند.

با شروع ایام قدر، شخصی روحانی در چادری داخل مسجد تا روز عید به صورت شبانه‌روزی مشغول دعا و نیایش می‌شود و تا شب قبل از عید نباید از مسجد خارج شود. اهالی در شب قبل عید وجه نقد و خیرات به او تقدیم می‌کنند.

در روزهای پایانی مردم به بازارها می‌روند و لوازم مورد نیاز روز عید را می‌خرند. در شب عید زنان و دختران بلوچ مراسم حنابندان دارند به این صورت که شخصی ماهر روی دست‌ دیگران تصاویری زیبا نقش می‌زند.

عید سعید فطر

به شکرانه سی روز همنشینی با قرآن و عبادت، مردم بلوچستان در محلی به نام عیدگاه جمع شده و نماز عید فطر را باشکوه برگزار می‌کنند. هک پهلی به معنای طلب معافیت و بخشش حق‌الناس یکی از مراسم مهم این روز است که پس از اقامه نماز عید سعید فطر با سه بار در آغوش گرفتن یکدیگر صورت می‌پذیرد. بعد از نماز و هک پهلی، مردم به دید و بازدید اقوام و خویشاوندان می‌روند و این عید بزرگ را به یکدیگر تبریک می‌گویند. 

محرم مردم بلوچ

در این نقطه از ایران نیز مراسم عزاداری ماه محرم مانند سایر نقاط میان شیعیان برگزار می‌شود و از روز اول محرم تا شام غریبان (دهم محرم) ادامه دارد. هر چه به روزهای تاسوعا و عاشورا نزدیک می‌شویم دسته‌های زنجیرزنی و سینه‌زنی با شور و هیجان بیشتری به عزاداری می‌پردازند. قیمه پلو، حليم، آش و برنج و مرغ و... از غذاهای نذری این ماه است.

برخی در این روزها شربت نذر می‌کنند و روز هفتم به یاد حضرت علی اصغر (ع) با شیر از مردم پذیرایی می‌کنندبه پذیرایی از مردم می‌پردازند. «دلگ عاشوری» یا «هفت دهلی» آش نذری خوشمزه‌ای است که توسط زنان بلوچ طبخ می‌شود و روز قبل از هفتم محرم به طبخ این نذری اختصاص دارد. صدها سال است که این آش به یاد علی اصغر (ع) و مادرش رباب تهیه می‌شود و عزاداران در روز هفتم محرم از آن میل می‌کنند. در روزهای تاسوعا وعاشورا جمعیتی عزادار و سیاه‌پوش در خیابان های گلزار شهدا به سینه‌زنی و زنجیر‌زنی می‌پردازند. بانوان بلوچ در پشت این دسته‌ها به دنبال مردان‌شان حرکت می‌کنند و خود را شریک در این مصیبت می‌دانند. علاوه بر آن مردم بر سر خود گِل می‌مالند و با پای برهنه حرکت کرده و بر سر عزادارن حسینی کاه می‌ریزند. 

در شام غریبان نیز با روشن کردن شمع در کنار گلزار شهدا و نوحه‌خوانی و سینه‌زنی در سوگ مولای خود غرق ماتم و اندوه می‌شوند.

آداب و رسوم ازدواج مردم بلوچ

ازدواج و جشن‌ها و مراسم وابسته به آن مهم‌ترین مراسم بلوچ هاست. آنها به ازدواج بسیار بها می‌دهند چرا که تحکیم‌کننده روابط طایفه‌ای و خویشاوندی است. 

بلوچ‌ها معمولا فصل بهار (بهارگاه) را برای ازدواج انتخاب می‌کنند و از بهار تا زمان رسیدن خرما یعنی تا ماه شهریور عروسی‌ها در بلوچستان برگزار می‌شود. مراسم ازدواج آنها خود شامل جشن‌ها و مراحل مختلفی است که برای آشنایی با آنها، باید مطلب آداب و رسوم ازدواج مردم بلوچ را بخوانید.

موسیقی و رقص بلوچی

موسیقی با زندگی بلوچ پیوندی عمیق دارد و او از تولد تا مرگ با موسیقی در آمیخته و تمامی اساس خود را چه غم، شادی، مرثیه و... را با موسیقی بیان می‌کند. موسيقى‌دانان بلوچی با اسامی لورى، لولى، لانگا، پهلوان و شاعر شناخته می‌شوند و سازهای آنان عمدتا قیچک، تنبورگ، رباب، بانچو، نى (نل)، دهل، كوزه و دینبوک است.

دوچایی، سه چایی، لنکی، کوپکو و ... از رقص‌های بلوچی است که در عروسی‌های آنها انجام می‌شود. رقصی به نام لیوا هم رواج دارد که با نواختن سرنا و دهل و لیوا و یک دهل کوچکتر در مراسم شادی انجام می‌شود.

پوشاک مردم بلوچ

مردم گرما دیده بلوچستان، لباس‌های متنوع رنگارنگی که با دستان زنان هنرمندش تزیین شده، به تن می‌کنند:

پوشاک سنتی زنان بلوچ

زن بلوچ بسیار فعال و زحمت‌کش است. او پیراهنی بلند با یقه باز به تن می‌کند و با دستاری بزرگ آن را می‌پوشاند. او معمولا کفش یا پاپوشی ندارد و پای برهنه قدم بر می‌دارد و اگر بخواهد کفش به پا کند، شبیه آن چیزی را می‌پوشد که مردان بلوچ به پا می‌کنند.

زنان بلوچ علاقه بسیاری به زیورآلات دارند. آنها از انواع گوشواره به نام‌های در، نالوک، چلمب، والی، بادی، جمکه و...، استفاده می‌کنند. زیوری از طلا که نامش کید است را در موی سر خود قرار می‌دهند که به طرف دوگوش پایین می‌آید و گوشواره «در» را نگه می‌دارد. بر قطعه پارچه‌ای، نیم‌کره‌هایی از طلا به نام کپکو می‌دوزند و با فیروزه و یاقوت تزیینش می‌کنند و به عنوان گردنبند به کار می‌برند. پادیگ (پابند) از طلا و نقره، چلا (انگشتر)، پلوه (آویز بینی)، تاسینی (سنجاق) از دیگر زیورآلاتی است که میان زنان بلوچ رواج دارد.

پوشاک سنتی مردان بلوچ

فعالیت روزمره مرد بلوچ زیاد است به همین دلیل کفشی با نوک به طرف بالا برگشته به پا می‌کند تا در راه رفتن چابک و سریع باشد. پیراهنی یقه باز، نوعی روپوش بلند به نام لباده، دستار سفید، کمربند ضخیم و جورابی بافته دست زنان بلوچ لباس‌های او هستند.

بازی های سنتی مردم بلوچ

تنوع بازی‌های سنتی بلوچ بسیار است؛ اما مهم‌ترین و معروف‌ترین آنها را می‌توان موارد زیر دانست:

شترسواری: یکی از ورزش‌های بومی که در شهرستان‌های خاش و ایرانشهر رایج است و در مناسبت‌های سنتی برگزار می‌شود.

چل بازی: بازی محلی که توسط دو تیم پنج نفره در رودهای پرآب انجام می‌شود و در روستاهای ایرانشهر متداول است. این بازی باید یک داور داشته باشد.

چوب بازی: بازی همراه با ساز و دهل. بازیکنان دایره‌ای بزرگ تشکیل می‌دهند و با حرکت آرام بازی را شروع می‌کنند. نوای ساز و دهل که تند می‌شود بازی نیز اوج می‌گیرد و تند و با شور انجام می‌شود. بازیکنان دو چوب در دست دارند و باید چوب‌های خود را بهم بزنند و نگذارند چوب با بدن‌شان برخورد کند.

سخن آخر

نگاهی به آداب و رسوم مردم بلوچ و فرهنگ و باورهای این قوم انداختیم. حالا نوبت شماست که برای‌مان از تجربه‌های خود در این زمینه بگویید. آیا در مراسم مردم بلوچ شرکت داشته‌اید؟ چه ویژگی‌هایی را در مورد این قوم دوست دارید؟

منتظر دیدگاه‌های شما هستیم.