9 آذر؛ جشن آذرگان

یکی از شعارهایی که همیشه ما ایرانیان می‌دهیم این است که ما فرهنگ و تاریخ غنی داریم، اما اگر یک سوال از تاریخ‌مان از ما بپرسند نمی‌توانیم به‌درستی به آن پاسخ دهیم. اگر تمدن پر افتخاری داریم، که واقعا هم همین‌طور است پس باید آن را زنده نگه داریم، حفظ کنیم و به فرزندانمان نیز هدیه دهیم! در تاریخ این مرزوبوم، ایرانی‌ها از هر فرصت و رویدادی برای برگزاری جشن و سرور و شکرگزاری استفاده می‌کردند؛ جشن آذرگان؛ آیین بزرگداشت نور و روشنی، یکی از این جشن‌ها بود. جشن آذرگان در 9 آذر به مناسبت گرامیداشت آتش و ایزد آن برگزار می‌شد. اگر کنجکاوید تا بدانید جشن آذرگان چیست و چگونه برگزار می‌ شود ؟ تا انتهای این مقاله همراه ما باشید.

جشن آذرگان | آیین بزرگداشت روشنی و نور

جشن آذرگان در بدر نهمین روز از ماه آذر برگزار می‌شود؛ بر اساس گاه‌شمار زرتشتی، آذر روز از آذرماه فرصتی برای برپایی جشن روشنی و نور بوده است. جشن آذرگان از جشن‌های دوازده‌گانه سال است که در ستایش ایزد آذر (ایزد همه آتش‌ها) در این روز از سال برگزار می‌شود. زرتشت امر کرده که مردم در این روز آتشکده‌ها را زیارت کنند و به مشورت درباره کارهای جهان مشغول باشند. در نگاه ایرانیان باستان،‌ آتش، اولین و مهم‌ترین عنصر حیات به شمار می‌آمد و آب در درجه دوم اهمیت قرار داشت. در آیین زرتشتیان آتش نماد پاکی و راستی اهورایی است؛ آتش در هر حالی رو به بالا می‌سوزد و نور و روشنایی به هر آنچه در اطرافش است می‌بخشد. ایزد آذر نگهبان آتش بود؛ ایرانیان جشن‌هایی موسوم به جشن آتش داشتند که آذرگان یکی از آن‌ها بود. در روز جشن آذرگان مردم به آتشکده‌ها رفته و پس از نیایش به درگاه اهورامزدا و جشن و شادی،‌ بخشی از آتش مقدس را به نشانه تبرک با خود به خانه می‌آوردند و تا پایان فصل سرما از آن مراقبت می‌کردند تا خاموش نشود.

آذر و ایزد آذر در فرهنگ ایران

در یسنا، هات 62، ستایش‌های بسیار زیادی در مورد آذر وجود دارد؛ برازنده نیایش، گشایش‌بخش و پناه‌بخش از ویژگی‌های آذر اهورایی شمرده می‌شوند و از آذر اهورایی شادکامی، زندگی دراز، آسایش همگانی، کامروایی و روشنایی را طلب می‌کنند.

نتیجه افروختن نور ایمان اهورایی، آسایش آسان و فراوان، فرزانگی، افزونی، شیوایی زبان و هوشیاری روان، خرد بزرگ، نیک و بی‌زیان، دلیری، استواری، هوشیاری و بیداری، فرزندان برومند و کاردان،نیک کردار، آزادی‌بخش و جوانمرد خواهد بود. 

آذر در اوستا «آتَر/ آتَرش» و در پهلوی «آتُر / آتَخش» و در فارسی امروز «آذر / آتش» نام دارد. در تاریخ و فرهنگ ایرانی آتش نسبت به سایر عناصر آفرینش از تقدس و جایگاه خاصی برخوردار است، چراکه با برافروختن آن گرما و جانی در کالبد دیگر پدیده‌های هستی جاری می‌شود و نوری ایجاد می‌کند که تاریکی را از بین می‌برد. همین نور، نشانی از آذر اهورایی است که جان و دل یاران و همراهان اهورامزدا را روشن می‌کند. از این جهت آتش «سوی پرستش» اهورا مزداست و آتش‌پرستان در طول تاریخ تا به امروز از آتش، این عنصر مقدس در آتشکده‌ها نگهداری می‌کنند.

برگزاری جشن آذرگان، اقدام دیگری است که در جهت پرستش آتش نزد ایرانیان انجام می‌شود و ویژه آتش و ستایش آذر اهورایی است. این مراسم بزرگداشت، همین جشن آذرگان است که در 9 آذر ماه برگزار می‌شود.

دلیل نام‌گذاری 9 آذر به نام جشن آذرگان

در گاه‌شمار ایرانی یا همان تقویم ایرانی در هر ماه به فرخندگی هم‌نامی روز و ماه، یک جشن باستانی برگزار می‌شد. در ماه آذر هم این جشن در نهم این ماه با نام جشن آذرگان و به نام ایزد آذر و بزرگداشت جایگاه آن در اندیشه ایرانیان برگزار می‌شود. آذر نهمین روز از هر ماه در گاه‌شماری اوستایی است و ماه نهم هر سال، با آگاهی از سی‌ویک روزه بودن ماه‌های کنونی در نیمسال نخست بهار و تابستان، جشن آذرگان برابر با سوم آذرماه در گاه‌شمار نوین بوده است. در واقع روز نهم از هر ماه " آذر" یا " اَتر "(Atar) نام دارد. آذر ایزد نگاهبان آتش و فروزه اهورامزدا و آتش‌ها است و به همین جهت ارزش و تقدس خاصی به نسبت سایر عناصر آفرینش دارد؛ جشن آذرگان هم یکی از جشن‌هایی است که در گرامیداشت آتش و ایزد آن برگزار می‌شود.

آیین‌های جشن آذرگان از دیروز تا به امروز

از جشن آذرگان در «برهان قاطع»، «فرهنگ جهانگیری»، «المدخل فی صناعة احکام النجوم» و «مروج الذهب مسعودی» با نام «آذرخش» یاد کرده‌اند.

نیاکان ما با بزرگداشت جشن آذرگان، در خانه‌ها و بام‌ها آتش می‌افروختند و آن روز را با شادی و شادمانی و خواندن نیایش‌ها و گستردن سفره آیینی با خوراکی‌های گوناگون در آتشکده‌ها که آذین‌بندی شده بودند، جشن می‌گرفتند. 

در جشن آذرگان،  بر آتش چوب‌های خوش سوز و خوش‌بو می‌نهادند و به مناسبت آغاز سرما، از آتش فروزان در آتشگاه، هر کس اخگری به خانه برده و آن آتش تا پایان زمستان در خانه‌ها فروزان بود و نمی‌گذاشتند خاموش شود. این آتش و روشنایی را نیک فرجام و فرخنده می‌دانستند. 

در کنار مراسم‌های گوناگونی که در بزرگداشت این روز برگزار می‌شد و می‌شود، خواندن اوستا توسط موبد از قسمت‌های جدانشدنی جشن‌های این روز بوده است. «آتش نیایش»، پنجمین نیایش از پنج نیایش «خرده اوستا» یکی از نیایش‌هایی است که در آذر روز هرماه و از جمله در آذر روز از آذرماه خوانده می‌شود.

در روز آذرگان، آتشکده‌ها را نظافت و آذین کرده و لباس‌های نو و پاکیزه بر تن می‌کردند؛آرایش و پیرایش مو و ناخن نیز از اموری است که در این روز توصیه شده است. شاید امروز مثل گذشته به این مراسم توجه نشود، اما هنوز هم افرادی هستند که در سرتاسر کشور آیین‌ها را زنده نگه می‌دارند. در حال حاضر این مراسم را زرتشتیان و پیروان این دین در شهرهای کرمان، یزد، شیراز، تهران و دیگر شهرها، هم‌چنان برگزار می‌کنند.

گل جشن آذرگان

همان‌طور که در این مطلب خواندیم آذر بنا به دلایلی که گفتیم از جایگاه خاصی برخوردار است. پس اگر در کتاب پهلوی «بندهش» هر جا سخنی از چگونگی گیاهان خواندید و از میان نام گل‌ها گلی به نام "آذریون" را دیدی، بدانید که این گل همان گل مخصوص آذر است! در این کتاب در بخشی آمده است که:

« ... این را نیز گوید که هر گلی از آن امشاسپندی است؛ و باشد که گوید:... آذریون آذر را ... ».

در سایر کتاب‌های فارسی گل آذریون را با نام‌های دیگری مانند «آذرگون»، «گل آتشی» یا «گل آتشین» خواهیم خواند. در رابطه با همین موضوع یکی از صائبان و واعظان قزوینی به نام امیر معزی در اشعار خود از این گل این‌گونه یاد کرده است که گلی با رنگ سرخ آتشین اما گل سرخ نیست و بوی خوشی هم ندارد.

اما این گل در برخی منابع دیگر این‌گونه توصیف شده که گلی زرد رنگ است. در مورد این گل در لغت‌نامه دهخدا زمانی که به نام آذریون و آذرگون می‌رسیم، می‌خوانیم:

 گلی باشد زرد که در میان زغب و پرزی با ریشه‌های سیاه دارد و خوش‌بوی نیست و ایرانیان دیدار آن را نیک دارند و در خانه بپراکنند. (از قاموس)

به همین جهات این نام یعنی همان گل آذریون در طول تاریخ به گل‌های مختلفی اختصاص شده است. اما اگر به گفته ‌صاحب تحفه استناد کنیم که می‌گوید: باتی است میان شجر و گیاه به‌قدر ذرعی برگش بی‌زواید و نرم به‌قدر برگ جرجیر و با اندک زغبیت، گل‌های او بزرگ، پهن و مدور، زرد و رخشنده و در وسط او برگ‌های ریزه سیاه مایل به سرخی و به غایت خوش‌منظر و همیشه رو به آفتاب دارد و به حرکت او دور می‌کند... .

گل آذرسون به گل آفتابگردان بیشتر شبیه است. حتی ابیات زیر از لامعی گرگانی (از شاعران دوران ملکشاه سلجوقی) در مورد گل آذریون به‌گونه‌ای این گل را توصیف می‌کند که ما را از این استناد مطمئن‌تر می‌کند...              

دو چشم خویش برافکن به چشم آذرگون / در این زمان و بر آماق او گمار آماق

به چشم بر مژهٔ زرد اگر نکو نبود / نکو بود سیه اندر میان چشم احداق

با وجود تمام این توضیحات و مستندات تاریخی عده‌ای از گیاه‌شناسان این گل را یکی از گل‌های شقایق، لاله، سیکلامن و همیشه بهار دانستند اما چیزی که تاریخ می‌گوید این است که این گلی است گرد و بزرگ با گلبرگ‌های زرد که گاهی نیز به سرخی می‌زند که این توضیحات همان گل آفتابگردان («Sunflower» با نام علمی (Helianthus annuus)) است.

سخنان بزرگان تاریخ درباره جشن آذرگان

از آن جهت که جشن آذرگان یکی از مراسم و آیین‌هایی با اهمیت ایرانیان باستان بوده است نباید تعجب کرد که بزرگان زیادی در طول تاریخ در مورد این روز مقدس سخنانی گفته باشند. در ادامه به چند مورد از این سخنان اشاره خواهیم کرد:

• ابوریحان بیرونی در «آثارالباقیه»: روز نهم آذر، عیدی است که به مناسبت توافق دو نام «آذرجشن» می‌گویند و در این روز آتش افروخته می‌شود؛ آذرجشن، روز جشن آتش، به نام فرشته‌ای که به همه آتش‌ها موکل است نامیده شده است. زرتشت امر کرده در این روز آتشکده‌ها را زیارت کنند و در کارهای جهان مشورت نمایند. 
•  مسعود سعد سلمان، شاعر پارسی‌گوی: ای ماه، رسید ماه آذر / برخیز و بده می چو آذر آذر بفروز و خانه خوش کن / ز آذر صنما به ماه آذر
• دانشمند آلمانی شفتلویتز (Sheftelwitz): در کتاب خود «آیین قدیم ایران و یهودیت» نوشتار بسیار مفیدی در این­‌باره دارد و نشان می‌­دهد که چگونه همه­ ملل جهان از هر نژاد آتش را می‌ستایند و از متمدن‌­ترین کشورها در اروپا تا وحشی‌­ترین قبایل آفریقایی در ستودن این عنصر درخشان با یکدیگر شریک‌اند.
• در نزد هندوان: آگنی (Agni)، اسم آتش و نام پروردگار آن است و در «ریگ ودا» هندوان و اوستای ایرانیان اسم پیشوای دینی هر دو دسته از آریایی‌­ها، «اَتره­ون»(Athravan) است که به مانک آذربان و آن کسی که از برای پاسبانی آتش گماشته می‌­شود، گویند.
• در وستالیس (Westalis): در رم قدیم دختری پاک‌دامن و دانا از خاندانی شریف مسئول نگهبانی و زنده نگه‌داشتن آتش مقدس در معبد «وستا» بوده است. در مدت خدمت 30 ساله‌اش، می‌بایست پاکی، پرهیزگاری و تقدس را پیشه می‌کرد و نمی‌گذاشت آتش مقدسی که آن را پشتیبان دولت رم می‌دانستند، خاموش گردد. 

آتشکده‌های برگزارکننده جشن آذرگان

می‌توان گفت در تمام آتشکده‌هایی که از گذشته تا به امروز در هر شهری به‌جامانده، جشن‌ها و مراسم‌هایی که ریشه در تاریخ ما دارند، مانند جشن آذرگان همچنان برگزار می‌شود. از جمله آتشکده‌هایی که این جشن در آن‌ها برگزار می‌شود می‌توان به آتشکده ورهرام (بهرام) در یزد، زیارتگاه شاه مهرایزد در شمال شهر کرمان، آتشکده آتشگاه در غرب شهر اصفهان، آتشکده تخت رستم در نزدیکی تهران، آتشکده نیاسر (چهارتاقی نیاسر) در نیاسر جاده کاشان و آتشکده آناهیتا یا قلعه دختر در کرمان اشاره داشت.

سخن آخر

به نظر می‌رسد این روزها نسبت به تاریخ و گذشته کشورمان بیشتر از هر زمان دیگری بی‌توجه‌ایم! درست زمانی که باید از این ثروت ارزشمند نگهداری کنیم و قدر آن را بدانیم تا بتوانیم میراث بزرگی برای فرزندانمان به یادگار بگذاریم. در زمانی که دنیا در حال گسترش فرهنگ و تاریخ خودش در سطح جهان است چرا باید جلوی درخشش این گوهر را بگیریم؟

به امید روزی که تاریخ کشورمان را بیشتر از آنکه در دنیا بشناسند و بدانند خودمان بدانیم, بشناسیم و ارزش بنهیم.

به امید روزهای بهتر برای تاریخ و تمدن ایران زمین ....