قلعه بمپور | دژ شکست‌ناپذیر بلوچستان

این‌بار راهی سیستان و بلوچستان شدیم و قدم در سرزمینی گذاشتیم که حماسه پهلوانی‌های آن‌ها در طول تاریخ سینه‌به‌سینه و نسل به نسل منتقل شده است. به بمپور می‌رویم، تا از مهمترین قلعه این خطه یعنی قلعه بمپور بلوچستان که بر روی این تپه قرار دارد، دیدن کنیم. در این مطلب به شما خواهیم گفت قلعه بمپور کجاست و در طول تاریخ چه بر آن گذشته است، عکس های قلعه بمپور این بنای تاریخی کهن را نیز به شما نشان خواهیم داد. تا انتهای مطلب با ما همراه باشید تا این دژ کهن را بیشتر بشناسید.

چرا قلعه بمپور بلوچستان؟

• این قلعه در شهری قرار دارد که جاذبه‌های تاریخی دیگری را نیز در دل خود جای داده است.
• یکی از بناهای تاریخی و معروف استان سیستان و بلوچستان است که در فهرست میراث ملی قرار دارد.
• قدمت این قلعه به دوره‌های تاریخی اشکانیان و ساسانیان باز می‌گردد.
• در افسانه‌های محلی این قلعه را متعلق به بهمن (پسر اسفندیار) می‌دانند.
• قلعه‌ای است که با وجود جنگ‌های زیادی که به خود دیده همچنان محکم و پابرجاست.

قلعه بمپور | دژ شکوهمند بلوچستان

امروز رهسپار سیستان و بلوچستان می‌شویم، سرزمين كهن ايران كه مجموعه‌ای از يادمان‌های مادی، معنوی و تاريخی اين مرزوبوم را از دورترين دوران تا به امروز در سينه خود حفظ كرده است. راهی بمپور می‌شویم شهری 2000 ساله که با وجود جنگ‌ها و بلایای طبیعی که به خود دیده همچنان محکم ایستاده است. در این شهر سراغ قلعه کهن بمپور را می‌گیریم، قلعه‌ای که شناسنامه و موجوديت خطه بلوچستان است. قلعه بمپور که قدمت آن به دوران ساسانی و اشکانی باز می‌گردد و در ۴۰۰ کیلومتری جنوب زاهدان در غرب ایرانشهر قرار دارد و از دژهای معروف بلوچستان است که در گذشته قلعه‌ای مستحکم برای سکونت حکمرانان، دفاع از شهر و سایر اهداف به شمار می‌رفت. قلعه‌ای با صلابت که با وجود آسیب‌ها و زخم‌های که بر دلش نشست همچنان پابرجاست.

ثبت ملی: این قلعه در تاریخ 1 اردیبهشت 1345 با شماره 559 در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد.

تاریخچه قلعه بمپور

پیش از اسلام

بر اساس مطالعات دیرینه‌شناس انگلیسی به نام بئاتریس دوکاردی، با بررسی سراشیبی تپه زیر قلعه، قدمت آن‌ را دوران آغازین تاریخ تخمین زده‌اند. در کاوش‌های باستانی با توجه به اشیا و ظروفی که از این تپه به‌ دست‌ آمده می‌توان تمدن اولیه سرزمین بلوچستان غربی را در این منطقه اثبات کرد، این تمدن واسطه‌ای میان تمدن‌های غربی ایران و تمدن کهن سند پاکستان بوده است. به اعتقاد این دیرینه‌شناس سفال‌‌های به‌ دست‌ آمده در بمپور به 2700 سال قبل از میلاد تعلق دارند؛ این آثار نشان‌ می‌دهند که سرسبزی و آبادانی این مکان در نتیجه خشک شدن تدریجی صورت گرفته است. شباهت بنای قلعه بمپور با سازه‌های دوره ساسانی واقع در منطقه کرمان مانند قلعه دختر و قلعه بم می‌تواند تاریخ اولیه این قلعه را تا دوره ساسانی به عقب ببرد. در سال 1396 اولین فصل کاوش و در سال 1397 دومین فصل کاوش در این منطقه صورت گرفت.

بمپور قدیمی‌ترین نقطه باستانی بلوچستان است. بر اساس افسانه‌ها این نام برگرفته از نام بهمن پسر اسفندیار بوده که در ابتدا بهمن‌پور بوده و به مرور تغییر شکل یافته است. اما آثار مکتوب و نظریه‌های کارشناسان دوران باستان نشان می‌دهد که این نام برگرفته از نام پیشین شهر، بن پهل، به معنای شهر آخر بود و با گذشت زمان به بم پور تغییر پیدا کرد. همچنین این قلعه زمانی بسیار طولانی مرکز حکومت کرمان و بلوچستان به شمار می‌رفت. قلعه بمپور یکی از قلعه‌های مهم نظامی آسیاست که در 24 کیلومتری غرب ایرانشهر و در شمال‌غربی شهر بمپور بر روی تپه‌ای مصنوعی قرار دارد و ارتفاع آن به 80 متر می‌رسد. این موقعیت استراتژیک موجب می‌شد تا حاکمان بتوانند دید گسترده‌ای به اطراف داشته باشند و حمله‌های دشمنان را خنثی کنند. علاوه بر موقعیت استراتژیک، قرارگیری قلعه بمپور در فاصله 2 کیلومتری تا رودخانه مزیت دیگر آن محسوب می‌شد.

دوران اسلامی

درباره ساخت این قلعه مردم محلی معتقدند که نادرشاه افشار دستور ساخت این بنا را به نصیرخان براهویی داده است، باستان‌شناسان آن‌ را متعلق به پادشاهان سلجوقی و دوران ساسانی و اشکانی می‌دانند. بر اساس نظریه یک جهانگرد اروپایی که در سال 1810 میلادی به منطقه بلوچستان سفر داشته، وی احداث این قلعه را بر اساس افسانه و روایت عامیانه بدین صورت بازگو کرده است که فرمانده ارتش عظیمی هنگام عبور از این راه به سواران خود دستور داد تا توبره اسبان را از خاک و گل پر کنند و روی هم بریزند. تعداد بسیار زیاد سواران موجب شد تا پس از انباشت خاک‌ها تپه‌ای شکل بگیرد. اگرچه ممکن است این سخن کمی اغراق‌آمیز باشد، اما مروری بر ابعاد جغرافیایی تپه، نشان می‌دهد که خاک این تپه از مناطق دیگر به محل ساخت قلعه آورده شده است. محلی‌ها تاریخ ساخت این تپه را دوران حضرت سلیمان می‌دانند. این قلعه که کاربری نظامی داشته‌، حتی تا دوران معاصر نیز مورد استفاده بوده و برخی در آن زندگی می‌کردند اما پس از آن بخشی از قلعه در برخی درگیری‌ها تخریب و سپس بسته می‌شود. این قلعه در زمان فرمانروایی سلجوقیان مورد استفاده بوده است. قلعه بمپور در دوران قاجار آسیب‌های فراوانی دید، در سال ۱۲۵۷ خورشیدی با شورش آقاخان محلاتی و حمایت محمدعلی‌خان (حاکم بمپور)، حبیب‌الله خان شاهسون (امیر توپخانه ارتش قاجار) به این قلعه یورش برد که این امر صدمات جدی به قلعه وارد کرد؛ اما کاملاً ویران نشد. پس از آن در سال ۱۳۰۷ یک نیروی نظامی به سرکردگی سرتیپ امان‌الله خان جهان‌بانی قلعه را به توپ بست و این قلعه تاریخی را ویران کرد. بدین ترتیب قلب بلوچستان پس از قرن‌ھا اقتدار به ضرب توپ و خمپارہ از تپش افتاد و مرکزیت سیاسی بلوچستان از بمپور به فھرہ (ایرانشھر) منتقل شد. آنچه که امروز از این قلعه می‌بینید بازمانده این تهدیدها و آسیب‌هاست.

معماری قلعه بمپور

همان‌طور که پیش‌تر گفته شده این قلعه بر روی یک تپه مصنوعی قرار دارد و ارتفاع آن به 80 متر می‌رسد. در ساخت این بنا از خشت خام و گل رس استفاده شده است و سه بخش انتهایی، میانی و بالایی دارد. 

• بخش انتهايى قلعه از ديوارهاى اصلى، درب‏‌هاى ورودى و خروجى، چند عدد برج و بارو براى حفاظت قلعه تشكيل شده است.
• بخش میانی محل خانه‌‏هاى مسكونى، برج و بارو بوده است.
• بخش بالایی ويژه فرماندهان و حاكم قلعه بوده و بخش دیده‌بانی برج نیز به شمار می‌رفته است.

دیواره شرقی قلعه پایین درب ورودی قرار گرفته و چندین برج در اطرافش قرار دارد، در قلعه اصطبل اسب‌ها و یک راه زیرزمینی برای فرار هنگام محاصره نیز وجود داشته است. ديوارهاى شرقى و غربى قلعه فاصله زیادی از هم دارند و در سمت جنوب به يكديگر نزديک‌ترند، ضلع جنوبى كوچک‌ترين ضلع قلعه است. این دیواره‌ها در هر طرف دارای برجى استوانه‏‌اى بودند که تعداد آن‌ها به 10 برج می‌رسید و بر روی بزرگ‌ترین برج توپ جنگی قرار می‌گرفت، در حال حاضر تنها دو برج دیده‌بانی به ارتفاع 2 متر از آن‌ها باقی‌مانده است.

قلعه به صورت دو تکه ساخته شده که از نظر ارتفاع با هم متفاوت‌اند و به دو قسمت تقسيم مى‏‌شود:

• بخش عامه‌نشین: صحن پایین که در جانب شرقی قرار دارد، چندین برج آن‌ را احاطه کرده و محل درب ورودی است. در کنار درب ورودی چندین اتاق قرار دارد. داخل صحن پايين يک محوطه زيرزمينى قرار دارد كه دهانه‌ای چاه مانند دارد، اين چاه به بيرون وصل بوده و در مواقع ضرورى از آن استفاده می‌‏کردند. در گذشته داخل چاه سنگ‌فرش بوده و برای عبور نیروها، به‌عنوان راهی مخفی در هنگام محاصره مورد استفاده قرار می‌گرفت. در حال حاضر این مسیر به‌علت حركت شن‏‌هاى روان و گذشت زمان مسدود شده، اما چاه همچنان در محوطه است. 
• بخش حاکم‌نشین: قسمت فوقانى قلعه، ارگ و محل زندگى حاكم، فرماندهان و مقربان بوده و از صحن پايين بلندتر است. اینجا بخش دیده‌بانی بوده که بر اطراف اشراف کامل دارد. ديوارها و برج‌‏ها سوراخ‌هايى داشتند كه از اين محل‌ها به‌سمت دشمن تيراندازى مى‏‌كردند.

دیدنی‌های اطراف

قلعه ناصری | 26.3 کیلومتر

چشمه‌های آبگرم بزمان | 101 کیلومتر

دغدغه‌های کارناوالی

این کهن دژ در نقطه‌ای دور از شهر سر در گریبان فرو برده و اگر به آن توجهی نشود از این میراث با ارزش گذشتگان‌مان چیزی جز تل و خاک و البته افسوس باقی نخواهند ماند.

عوامل تاثیرگذار در نابودی قلعه

• ناآگاهی مردم منطقه از اهمیت تاریخی این قلعه و حفاری‌های غیرمجاز آن به بهانه پیدا کردن گنج و زیرخاکی 
• عدم داشتن تجهیزات کافی و نیرو برای نگهداری ۲۴ ساعته از بناهای تاریخی 
• تردد زیاد و ورود ماشین به حاشیه قلعه 
• بارش باران‌های شدید به دلیل موقعیت جغرافیایی و آب‌ و هوایی استان
• عدم بازسازی و رسیدگی‌های مستمر بخش‌های آسیب دیده
• عدم وجود حفاظ برای مقابله با باد و باران

سخن آخر

سیستان و بلوچستان اگرچه شهری است با قدمت طولانی و افسانه‌ها و اسطوره‌های بسیار، اما هنوز هم ناشناخته‌ها و ناگفته‌های زیادی دارد. قلعه بمپور که امروز سری به آن زدیم جاذبه‌ای دیدنی‌ است که کمتر آن‌ را می‌شناسند. شما برایمان بگویید از سفر به این دژ کهن و تجربه‌هایی که در طی این سفر به‌دست آوردید.