کاروانسرای رباط شرف خراسان رضوی | مأمنی در جاده ابریشم

در مسیر جاده ابریشم یا همان شاه راه خراسان که راهی برای تجارت بازرگانان  آسیا بود، کاروانسراهایی برای استراحت و اقامت مسافران وجود داشت.

امروز می خواهیم به بازدید یکی از این کاروانسرا های زیبا و با شکوه برویم.

کاروانسرای شرف.....

با ما همراه باشید.

اسکان مسافران در میان راه

کاروانسرا ، مکانی است در میان راه که کاروان های مسافران را در خود جای می دهد.

این واژه از دوکلمه کاروان (گروهی مسافر) و سرا (خانه،مکان) ساخته شده است. معمولا بناهایی مربع یا مستطیل شکل و بدون تزیینات هستند اما یک ورودی برجسته و بلند دارند.

در قسمت ورودی  ، دالانی است برای جا دادن حیوانات بارکش .

دور تا دور حیاط حجره های اسکان مسافران ساخته شده که جلوی آنها سکویی برجسته وجود دارد. بعضی از این بناها دو طبقه هستند که طبقه اول برای قرار دادن کالاها و طبقه بالا برای اسکان مسافرین می باشد. در دوره اسلامی معماری کاروانسراها بسیار پیشرفت کرد و به اوج شکوفایی خود رسید.

بانی ساخت بیشتر رباط ها و کاروانسراهای بزرگِ راه های قدیم ایران ، سلاطین و تجار بزرگ بوده اند.

پلان کاروانسرای شرف

کاروانسرای شرف

رباط شرف از کاروانسراهای شاهی و از منزل گاهای مهم جاده ابریشم در قرن پنجم و ششم هجری قمری است. که به سبک معماری رازی توسط استاد محمد طرائقی سرخسی در زمان سلطان سنجردر 45 کیلومتری شهر سرخس ساخته شده است. متون تاریخی بانی این بنا را  به "شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین علی القمی" ملقب به وجیه الملک حاکم شهر مرو و وزیر سلطان سنجر نسبت می دهند؛ آبگینه نام دیگر رباط شرف است که در سال508 هجری قمری در مسیر باستانی مرو-نیشابور، یکی از مسیرهای اصلی جاده ابریشم آن را بنا شده و امروز در مسیر توس -سرخس قرار دارد.

آندره گدار در "آثار ایران" راجع به رباط شرف و بانی آن اینچنین می گوید:

"من فقط یک نفر را می شناسم که در عصر سلجوقی توانسته است چنین بنای عظیمی بسازد و او شرف الدین ابوطاهرابن سعدالدین علی القمی است. او چهل سال حاکم مرو بود و در سال 515هجری قمری به مقام وزارت دربار سلطان سنجر رسید."

در زیر ایوان انتهایی در ناحیه پاطاق قوس سر، کتیبه ای آجری است که تاریخ ساخت آن را به 549هجری قمری یعنی در دوران حکومت سلطان سنجر سلجوقی  نسبت می دهد.

کاروانسرای شرف با آجر و گچ ساخته شده و از شاهکارهای هنری ایران در دوره اسلامی محسوب می شود و هنر آجرکاری آن بسیار زیبا و دیدنی است.

نگاهی گذرا به تاریخ و شیوه ساخت کاروانسرای شرف

آندره گدار معمار و باستان شناس فرانسوی که در دوره پهلوی وارد ایران شده ، در کتاب خود تاریخ ساخت شرف را به سال 508هجری قمری می رساند و می گوید در سال 548هجری قمری غزها (قبایل ترک) به کاروانسرای شرف حمله می کنند و سال بعد از آن در سال 549هجری قمری شرف بازسازی می شود. 

رباط شرف بنایی است با4644 مترمربع وسعت و پلان مستطیل شکل که از دوردستها به قلعه ای می ماند اما نزدیک که می شوید ، کاروانسرایی باشکوه را می بینید . از یک وروی باشکوه با سردری زیبا وارد کاروانسرا می شوید . 

دو طرف ورودی دو طاق مرکب و ایوان برای ورود قرار دارد. رباط شرف از دو حیاط چهار ایوانی چلیپا(صلیب) شکل و شبستان تشکیل شده، حیاط اول مستطیل شکل و دو طرف آن را تالاری جهت اقامت نگهبانان قرار داده اند. بر دو ضلع دیگر حیاط ، ایوانی هایی با دو اتاق است ، قبل ازحیاط دوم دالانی با سردربلند می باشد که دو طرف این دالان راهی است که یکی به مسجد و دیگری به تالار مستطیل شکل راه پیدا می کند .

درجلوی اتاق های حیاط دوم رواقی وجود دارد که حیاط را دور می زند و یک حوض بزرگ در وسط آن دیده می شود. در انتهای حیاط دوم ، قسمت اصلی بنارا می بینیم و در پشت ایوان انتهایی آن  ، محوطه ای چهارگوش با ۳ درب است. روبه روی این ایوان، قسمت شاه نشین را داریم  که طرف راست آن به اصطبل و طرف چپ بنا ، به اتاق ها و حیاط های خصوصی راه دارد.

دو حیاط چهار ایوانی کوچک برای استفاده نزدیکان شاه در دو طرف شاه نشین ساخته شده و نیز دو تالار ستون دار در دو گوشه حیاط دوم دیده می شود.

بنا دارای 6 برج که دو تای آن در حیاط اول و بقیه در حیاط دوم بنا شده اند. این کاروانسرا با توجه به محور اصلی آن، رو به قبله بنا شده و وجود دو مسجد و  محراب های عالی و زیبا ، آن را به یک مکان مذهبی باشکوه شبیه می سازد.

بر اساس بررسی ها و شواهد، حیاط اول کاروانسرا برای مردمان عادی و بعد از حیاط دوم ( برای اعیان و ماموران عالی رتبه حکومتی) ساخته شده است.

  Photo By M.Rahimi Anbaran 

  Photo By M.Reyhani 

تزئینات وهنرآجرکاری رباط شرف

همان طور که گفته شد، کاروانسرای شرف از بناهای سبک رازی ایران است ، در این سبک عمده تزیینات آجرکاری و گچبری می باشد. تزیینات آجرچینی و کتیبه ها و گچبری های زیبای رباط شرف یکی از دلایل شهرت جهانی  آن می باشد.

 در قسمت هشت وجهی زیر گنبدها ، آجرچینی های تزئینی و زیبا دیده می شود که حجم های جالبی را در گنبدها با قرار دادن آجرها بر روی هم به وجود آورده اند. در بخش بالای قوس سر در ورودی و سر در ایوان انتهایی حیاط دوم، تزیینات هندسی آجری به چشم می آید. کتیبه های آجری جالب توجه ای برای تزیین در فضای کاروانسرا به کار برده شده؛ در سقف ها و پوشش ها بیشتر از آجرهای تراش دار برای تزیین استفاده شده ، به  این صورت که آجرها را تراش داده و آنها را پشت سر هم به شکل  فرم هایی خاص می چینند.  بیشتر پوشش ها از نوع طاق گهواره ای  و در بعضی بخش ها طاق های "کلنبه" ای ، و اغلب قوس ها به صورت ضربی ساخته شده اند.

 علاوه برآجرکاری های تزئینی کم نظیر ، از گچبریها هندسی ، اسلیمی  ، و کتیبه ای بهره برده اند. گچبری های رباط شرف که مربوط به قرن ششم هجری قمری است از جالب ترین نمونه های موجود این هنر است. البته  قسمت بیشتر این تزیئنات بر اثر بارش باران فرسوده شده و ریخته است. کتیبه های گچی و طرح های آجرچینی و نقشه ساختمانی شرف ، باعث تفاوت میان شرف با دیگر کاروانسراها شده چراکه این نوع تزیینات در دیگر کاروانسراها مرسوم نبوده است.

  Photo By Morteza chobdar 

کی و چطور به رباط شرف برویم؟!

ربط شرف در جاده مشهد ـ سرخس؛ در مسیر جاده ابریشم و در راه قدیم نیشابور به مرو قرار دارد. این منطقه روزهایی گرم و شب هایی سرد دارد. در تمام فصول سال می توان به این مکان رفت اما بهترین زمان اواخر بهار است.

 برای بازدید و دسترسی باید از شهر مشهد به سمت شرق و مرز ترکمنستان رفت ، سپس در جاده سرخس به شهر مزدآوند( مزدوران) رسید ، از مزدآوند به سمت سرخس ، ۲۵ کیلومتر طی کرده و به روستای شورلق می رسیم. از اینجا تا کاروانسرا  شرف ۶ کیلومتر راه آسفالت و مناسب وجود دار د، در این مسیر از تابلوهای راهنمایی نیز می توان کمک گرفت.

 

تصویری از مسیر و گردشگران خارجی

توصیه های دوستانه کارناوالی

  شاید"شرف" در نگاه اول بنایی مخروبه و بی ارزش به نظر برسد اما و قتی وارد آن می شوید  و آجرکاری های فوق العاده آن را می ببینید ، دل کندن و رها کردن آن در بیابانی بسیار سخت و ناراحت کننده است. کاروانسرای شرف در میان اهل هنر و فرهنگ و کسانی که با غنای تاریخی ایران آشنا هستند به موزه آجرکاری شهرت دارد و هر سال تعداد زیادی از گردشگران خارجی برای دیدار از آن به ایران سفر می کنند اما در میان ما کمی غریب و دچار کم لطفی شده؛ شوربختانه در اطراف این بنای ارزشمند هیچ امکانات رفاهی در نظر گرفته نشده و از آن متاثر کننده تر این که راهنمایی در داخل مجموعه نیست که شرحی راجع به آن برای گردشگران دهد. 

بهتر است برای  بازدید از کاروانسرای رباط شرف با یک گروه و راهنمایی آشنا سفر خود را آغاز کنید. 

وسیله نقلیه تا کنار مجموعه می رود و نیازی به پیاده روی نیست. با خودتان نوشیدنی همراه داشته باشید زیرا به خاطر گرمای روز حتما تشنه خواهید شد.

  Photo By M.Rahimi Anbaran 

حرف آخر

به تن لحظه خود جامه اندوه مپوشان هرگز
تو به آیینه، نه، آیینه به تو خیره شده است
تو اگر خنده کنی او به تو خواهد خندید...