کاروانسرای شرف خراسان

در سفری متفاوت امروز سری به یکی از مشهورترین کاروانسراهای ایران، کاروانسرای شرف می زنیم و با این نگین کاروانسراهای خراسان رضوی آشنا می شویم. بنایی تاریخی که به دلیل هنرهای به کاررفته در ساخت آن، به عنوان یکی از شاهکارهای معماری و تزئینات در تاریخ ایران محسوب می‌شود و متاسفانه در این سال‌ها مورد بی‌توجهی فراوانی قرار گرفته است. همراه‌مان شوید تا برای‌تان بگوییم کاروانسرای شرف از آثار کدام دوره است، راهنمای بازدید از آن چگونه است و در نهایت اینکه کاروانسرای شرف در کجا قرار دارد ؟ 

چرا کاروانسرای شرف؟

• رباط شرف از کاروانسراهای شاهی و از منزلگاه‌های مهم جاده ابریشم در قرن پنجم و ششم هجری قمری ست. 
• این کاروانسرا از شاهکارهای هنری ایران در دوره اسلامی محسوب می‌شود و هنر آجرکاری آن بسیار زیبا و دیدنی ست تا اندازه‌ای که از آن به عنوان موزه آجری ایران نیز یاد می‌کنند. 
• رعایت اصول معماری به بهترین شکل در این کاروانسرا و اجرای تزئینات چشمگیر در آن، باعث شده است تا زیبایی این مجموعه در اندازه یک عمارت شاهی باشد.

آشنایی با کاروانسرای شرف 

رباط شرف از کاروانسراهای شاهی و از منزلگاه‌های مهم جاده تاریخی ابریشم در قرن پنجم و ششم هجری قمری ست. آبگینه یا آبگیر نام دیگر رباط شرف است که در سال 508 هجری قمری در مسیر باستانی مرو-نیشابور (یکی از مسیرهای اصلی جاده ابریشم) بنا شده است و امروز در مسیر مشهد-سرخس قرار دارد. رباط شرف بنایی ست با 4644 مترمربع وسعت که به دلیل معماری بی‌نظیر و تزئینات گچ کاری و آجرکار‌ی‌اش به عنوان یکی از شاهکارهای هنری ایران در دوره اسلامی شناخته می‌شود. این کاربرد آجر در بنا در کنار گچبری‌ها و کتیبه‌های آن باعث شده است تا از آن به عنوان موزه آجرکاری ایران نیز یاد کنند. این بنای قصر مانند در بیستم خرداد ماه 1321 ه.ش با شماره 359 وارد فهرست آثار ملی شده است که این موضوع، آن را به یکی از باسابقه‌ترین بناهای ملی کشور تبدیل می‌کند. 

راهنمای بازدید از کاروانسرای شرف 

راهی جاده مشهد-سرخس می‌شویم و قدم در جاده کاروانسرای رباط شرف می گذاریم، بنایی زیبا که از راه دور به مانند قلعه ای خود را به ما می‌نمایاند اما زمانی که نزدیک می‌شویم شمایلی از یک کاروانسرای قدیمی که قرن هاست رنگ مسافر به خود ندیده، روبروی ما ظاهر می‌شود. 

خود را به ورودی کاروانسرا می‌رسانیم، سازه‌ای که به سبک معماری رازی ساخته شده است و با گچ‌بری‌ها و آجرچینی‌های منحصربه‌فردش از گردشگران دلبری می‌کند. این کاروانسرا که پلانی مستطیل شکل دارد با یک ورودی باشکوه و سردری زیبا، به شما خوش‌آمد می‌گوید و بر سردر آن کتیبه‌ای با این مضمون "رباط شرف از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط‌های جاده ابریشم است" به چشم می‌خورد. کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط‌ها نوعی از کاروانسراها بودند که برای استفاده امیران، شاهان، بزرگان و فرماندهان ساخته می‌شدند و مردم عادی در آن اقامت نمی‌کردند. 

حیاط اول 

از ورودی کاروانسرا گذر می‌کنیم و قدم به داخل بنا می‌گذاریم؛ بنایی با دو صحن در برابرمان قرار می‌گیرد. حیاط نخستی که وارد آن می‌شویم به شکل یک مستطیل است و در دو سمت بالایی آن دو اتاق به چشم می‌خورد که به نظر می‌رسد برای اقامت نگهبانان ساخته شده است. آن‌طور که کارشناسان می‌گویند قسمت اول یا حیاط نخست تنها کاربرد خدماتی داشته و مجموعه‌ای بوده از شتربندها، اصطبل‌ها و واحدهای خدماتی که مقدمات آسایش را برای قسمت شاه نشین فراهم می‌کردند. در این حیاط یک سری مال بند وجود داشت که محل نگهداری احشام و حیواناتی بود که به عنوان محمل و باربر از آنها استفاده می‌کردند. همچنین فضاهایی در این بخش برای استفاده متولیان کاروان درنظر گرفته شده بود. 

حیاط دوم یا حیاط شاه نشین

از دالان و سردر بلندی که پیش از حیاط دوم ساخته شده است عبور می‌کنیم و وارد بخش دوم کاروانسرا، قسمت شاه نشین می‌شویم. این قسمت از بنا به امیر یا شاه و اطرافیان نزدیک او تعلق داشته و محل اقامت آنها بوده است. در سمت راست دالان ورودی دو اتاق قرار دارد و در سمت چپ آن مسجدی به چشم می‌خورد. به نظر می‌رسد یکی از این اتاق‌ها برای استفاده نگهبانان بوده و دیگری کاربرد اصطبل داشته است. وجود اصطبل در قسمت شاه نشین کاروانسراهای شاهی یک استثنا محسوب می‌شود و به احتمال زیاد خاص اسب‌های شاه یا افراد بسیار نزدیک به شاه بوده است. البته دو اصطبل دیگر نیز در بخش انتهایی سازه در نزدیکی اتاق‌های شاه وجود دارد. مسجدی هم که در حیاط دوم به چشم می‌خورد، نمونه دیگری در حیاط اول دارد که هر دوی آنها با محراب‌های گچبری شده و کتیبه‌های گلی و آجری تزئین شده‌اند. 

از دالان و سردر حیاط دوم عبور می‌کنیم و در میانه حیاط شاه‌نشین به نشانه‌هایی از یک حوض می‌رسیم. از حوض می‌گذریم و بخش انتهایی صحن را در مقابل خودمان می‌بینیم. بخشی که در ابتدای آن یک ایوان اصلی و بلند به چشم می‌خورد و در پشت آن دو واحد آپارتمان اصلی بنا قرار دارد. در همین ایوان است که می‌توانید طولانی‌ترین و سالم‌ترین کتیبه باقی‌مانده در کل کاروانسرا را ببینید؛ کتیبه‌ای که تاریخ 549 هجری را نشان می‌دهد و به زمان بازسازی این رباط اشاره دارد. 

این ایوان را نیز پشت سر می‌گذاریم تا به مهم‌ترین بخش کاروانسرا یعنی همان دو واحد آپارتمان اصلی برسیم. هر کدام از دو واحد اصلی بنا شامل یک سرسرا و هال می‌شدند که به صورت چلیپایی ساخته شده‌اند و سه اتاق در سه طرف آنها دیده می‌شود. از این اتاق‌ها به عنوان اتاق خواب شاه یا نزدیکان او استفاده می‌کردند که هر کدام به یک حیاط کوچک خصوصی راه داشتند. 

رواق، آب انبار و انبار برای نگه‌داری وسایل شاهان یا امیران از دیگر بخش‌هایی هستند که در حیاط دوم می‌توانید از آنها دیدن کنید. البته به غیر از این بخش‌ها، قسمت‌های دیگری نیز در کاروانسرا وجود دارد که هنوز کاربری اصلی آنها مشخص نشده است و به کاوش‌ها و بررسی‌های بیشتری نیاز دارد. 

در مورد کل بنا

کاروانسرای شرف در کنار بخش‌هایی که گفتیم چندین برج نیز دارد که چهار برج آن در حیاط دوم و دو برج آن در حیاط اول ساخته شده است. محور اصلی آن از جنوب شرقی به شمال غربی ست و بر اساس نشانه‌های موجود رو به قبله قرار دارد. 

تزئینات کاروانسرای شرف

در کنار تمام ویژگی‌های جذاب معماری رباط شرف، این هنر به کاررفته در این بناست که آن را تا به این اندازه ارزشمند و خاص جلوه می‌دهد. ما در این کاروانسرا شاهد هنرمندی هنرمندان برجسته ایران در دوره سلجوقی هستیم که هنر آجرکاری و گچ‌بری را در این رباط به اوج کمال خود رسانده‌اند. 

هنر آجرکاری | موزه آجر ایران 

کاروانسرای شرف برخلاف داخل کشورمان در خارج از ایران بسیار شناخته شده است تا اندازه‌ای که از آن به عنوان موزه آجر ایران یاد می‌کنند. شما در این بنا می‌توانید هر شکلی را که تصور می‌کنید از کنار هم قرار دادن آجر می‌شود ایجاد کرد، ببینید. در کنار اینها، علاوه بر چیدمان آجرها به اشکال مختلف هندسی، حتی می‌توانید نوشته‌هایی را ببینید که از کنار هم قراردادن آجرها در کنار هم ایجاد شده؛ در واقع هنرمند آجرکار با استفاده از آجر به خطاطی روی کتیبه‌ها پرداخته است. از جمله این کتیبه‌ها دو نوشته زیبایی ست که بر پیشانی ورودی کاروانسرا و ایوان دوم به چشم می‌خورد. 

نکته جالب دیگر در مورد آجرکاری کاروانسرای شرف، عدم رعایت قرینه‌سازی در نمونه‌های آجرکاری در آن است. به طور کلی هنر اسلامی هنری متقارن است و به قرینه‌سازی اهمیت زیادی می‌دهد، در این کاروانسرا نیز هنر قرینه‌سازی در کل رعایت شده اما در تزئینات آجری آن، این تقارن دیده نمی‌شود. چرا که هنرمند می‌خواسته انواع مختلفی از اشکال آجرکاری را در بنا داشته باشد و نمی‌توانسته با استفاده از رعایت تقارن به این هدف برسد. او در این کاروانسرا این فرصت را به دست آورد تا تمام هنرش را در آن به نمایش بگذارد و در هر اتاقی و در هر بخشی این تزئینات را به گونه‌ای متفاوت اجرا کند، چیزی که در نهایت توانسته در زیباترین و بهترین شکل به آن برسد. این هنرمند حتی در بخش‌های مختلف یک اتاق نیز از مدل‌های متنوع آجری استفاده کرده است. 

هنر گچبری 

هنر دیگری که در این کاروانسرا به حد اعلای خود در دوره سلجوقی رسیده، گچبری ست؛ دو کتیبه گچ‌بری که در محراب مساجد حیاط اول و دوم می بینیم در میان زیباترین کتیبه های گچبری این دوران قرار دارد و با بهترین کتیبه‌های محراب مساجد دیگر ایران از نظر زیبایی و طرح برابری می کند. همچنین اشکال گچبری که در زیر ایوان انتهایی حیاط دوم به چشم می‌خورد، بهترین نوع گچ‌بری دوره سلجوقی محسوب می‌شود. این گچ‌بری‌ها در کنار کتیبه‌های آجری این ایوان، آن را به عنوان نقطه عطف حیاط دوم تبدیل می‌کند که به زیباترین شکل ممکن تزئین شده است. 

هوش ریاضی سازندگان بنا 

در کنار هنری که هنرمندان در ساخت این رباط به کار برده‌اند، محاسبات ریاضی که در بنای آن مورد استفاده قرارگرفته نیز آن را خاص کرده است. بررسی این محاسبات ریاضی نشان می‌دهد که هنرمند سازنده این بنا هم هنرمند بوده و هم بر علم ریاضی تسلط داشته است. او با محاسبات دقیق خود چنان جایگاهی برای گچ‌بری‌ها، آجرکاری‌ها، رسمی‌بندی‌های گچ‌کاری‌ها و ... پیدا کرده است که غیر از مکان فعلی آنها، امکان ندارد بتوان آنها را در جای دیگر به کار برد. مساله‌ای که باعث می‌شود تا با رباط شرف هم به عنوان سمبل هنری و هم نماد علمی برخورد کنیم. 

تاریخچه 

تاریخچه گسترده‌ای از این کاروانسرا در دست نیست اما بر اساس متون تاریخی می‌توان گفت این بنا به دستور "شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین علی القمی ملقب به وجیه الملک" حاکم شهر مرو و وزیر سلطان سنجر ساخته شده و استاد محمد طرائقی سرخسی نیز کار ساخت آن را به انجام رسانده است. 

آندره گدار در "آثار ایران" راجع به رباط شرف و بانی آن، چنین می‌گوید:

"من فقط یک نفر را می‌شناسم که در عصر سلجوقی توانسته است چنین بنای عظیمی بسازد و او شرف الدین ابوطاهرابن سعدالدین علی القمی است. او چهل سال حاکم مرو بود و در سال 515 هجری قمری به مقام وزارت دربار سلطان سنجر رسید."

در زیر ایوان انتهایی در ناحیه پاطاق قوس سر، هم کتیبه‌ای آجری به چشم می‌خورد که از بازسازی این بنا در تاریخ 549 هجری قمری یعنی در دوران حکومت سلطان سنجر سلجوقی خبر می‌دهد؛ چرا که این بنا در سال 548 هجری قمری توسط غزها تخریب شد. 

همچنین در سال 1356 بعد از خاک‌برداری از اتاق‌های رباط شرف، مجموعه‌ای آثار مختلف مانند ظروف فلزی، فرمان‌های عهد صفوی، سفالینه‌های سلجوقی، سکه‌هایی از ادوار اسلامی و ظرفی منحصر به فرد متعلق به قرن‌های چهار و پنج قمری به دست آمده است. 

توصیه‌های کارناوال

شاید شرف در نگاه اول بنایی مخروبه و بی‌ارزش به نظر برسد اما وقتی که وارد آن می‌شوید و آجرکاری‌های فوق‌العاده آن را می‌ببینید، دل کندن و رها کردن آن در بیابان بسیار سخت و ناراحت کننده می‌شود. کاروانسرای شرف در میان اهل هنر و فرهنگ و کسانی که با غنای تاریخی ایران آشنا هستند به موزه آجرکاری شهرت دارد و هر سال تعداد زیادی از گردشگران خارجی برای دیدار از آن به ایران سفر می‌کنند اما در میان ما کمی غریب و دچار کم لطفی شده است. شوربختانه در اطراف این بنای ارزشمند هیچ امکانات رفاهی در نظر گرفته نشده و از آن متاثرکننده‌تر این که راهنمایی در داخل مجموعه نیست که شرحی راجع به آن برای گردشگران دهد. 

بهتر است برای بازدید از کاروانسرای رباط شرف با یک تور لیدر آشنا به تاریخ ایران همراه شوید. 

وسیله نقلیه تا کنار مجموعه می‌رود و نیازی به پیاده‌روی نیست. با خودتان نوشیدنی همراه داشته باشید زیرا به خاطر گرمای روز حتما تشنه خواهید شد.

سخن آخر 

امروز به همراه شما سری به کاروانسرای شرف زدیم و با معماری و تزئینات فوق‌العاده آن بیشتر آشنا شدیم. 

شما تا کنون از کدام یک از کاروانسراهای ایران دیدن کرده اید؟

آیا طرفدار تغییر کاربری آن ها هستید یا معتقدید باید به همان شکل قبلی باقی بمانند. 

نظرها و تجربه های تان را با ما و دوستان کارناوالی تان در میان بگذارید. منتظرتان هستیم.