فرش تبریز | نقشی از عشق بر تار و پود هنر

سفر امروز کارناوال نه به جاذبه ای در یکی از شهرهای کشورمان که به دنیای پر نقش و نگار فرش هاست. قالی، قالیچه،‌ گلیم، جاجیم و مانند اینها برای هزاران سال، نقش های‌شان در تار و پود ایرانی ها رخنه کرده و هر یک با دنیایی از هنر ما را به فراسوی مرزهای خیال برده اند. از میان تنوع بی مثال طرح و نقشِ فرش در ایران، برای‌تان فرش تبریز را انتخاب کرده ایم. می خواهیم به دل زیبایی وصف نشدنی قالی تبریز برویم و طرح، رنگ، بافت و نقشه فرش تبریز را از نظر بگذرانیم.

تبریز از مهم ترین مراکز بافت فرش در ایران است و دست بافته های هنرمندان این شهر در تنوع کم نظیرند. شهرت تبریز در فرش و فرش بافی و صدور آن به بازارهای جهانی به اندازه ای‌ست که عنوان شهر جهانی بافت فرش را برای این دیار به ارمغان آورده است. بعضی از این فرش ها زینت بخش موزه های معتبر دنیا هستند و برخی دیگر به سبب ارزش بسیاری که داشتند، بخشی از کلکسیون افراد مشهور شدند. صنعتی که راه خود را به بازارهای داخلی و خارجی باز کرده و نام فرش ایران را در دنیا زنده نگه داشته است. همراه شوید و با ما به جهانی پر از طرح و رنگ بیایید. 

ورود به صفحه تصاویری از قالیبافی در تبریز

آشنایی با فرش تبریز

فرش تبریز از مشهورترین قالی های ایرانی‌ست و در این شهر و روستاها و شهرهای اطراف تبریز و آذربایجان شرقی بافته می شود. نام تبریز با نام فرش دستباف گره خورده است و این هنر از مهمترین صنایع دستی این شهر به شمار می آید. تاریخ فرش بافی در تبریز به سده ها قبل بر می گردد و این شهر یکی از قدیمی ترین و معروفترین مراکز بافت فرش دستباف در دنیا شناخته می شود. فرش های تبریزی در آغاز در قالب طرح های روستایی و با رَج (1) های کم بافته می شد؛ اما به مرور زمان بر هنر و تبحر قالی بافان اضافه و بر تعداد رج ها افزوده شد. این سطح از سلیقه، مهارت و ظرافت در بافت، قالی بافی را در تبریز به هنری درباری تبدیل کرد. مواد اولیه که در بافت قالی تبریز استفاده می شود به طور معمول از جنس پشم یا ابریشم هستند که این مواد باعث می شود فرش هایی با کیفیت اعلا در اختیار مصرف کننده قرار گیرد. فرش تبریز در طرح و بافت بسیار متنوع است و در سایزهای مختلفی بافته می شود.

در حال حاضر بیش از 200 هزار قالی باف در شهر تبریز از راه بافت فرش دستی امرار معاش می کنند و این شهر امروزه بیش از 30 درصد صنعت فرش دستباف ایران را در اختیار دارد.

پاورقی

1- رَج به واحد تراکم گره گفته می شود و بهترین روش ارزیابی کیفیت قالی‌ست. هر اندازه تعداد رج های یک قالی بیشتر باشد کیفیت آن نیز بالاتر خواهد بود. 

تاریخچه فرش تبریز

بر اساس منابع معتبر، تاریخ بافت فرش در تبریز به قرن سوم میلادی باز می گردد. در این دوران، تبریز یکی از مراکز مهم فرش و زیلو بافی در ایران و آذربایجان به حساب می آمد. در دوره سلجوقیان و ایلخانان این هنر در سرتاسر آذربایجان رواج پیدا کرد و در زمان حکمرانی تیموریان رونق بسیاری داشت. در زمان پادشاهی هلاکوخان (دوران ایلخانان) در ایران نام فرش تبریز در بسیاری از منابعِ ثبتیِ داد و ستد و فروش، وارد و کم کم به کالایی تجاری تبدیل شد. در این زمان بود که تبریز همراه با شهر هرات (در افغانستان امروزی) مراحل تکامل قالی بافی خود را طی کرد و پس از گذشت بیش از دویست سال به سلسله صفویان رسید. هنری که در دوران سلطنت صفویان بر ایران و نیمه دوم قرن پانزدهم میلادی (قرن نهم خورشیدی) به اوج زیبایی و شکوه خود رسید،‌ از حالتی روستایی درآمد و هنر درجه یک دربار شد.

فرش تبریز در دوره صفوی

پس از اینکه تبریز در زمان حکومت صفویان به عنوان پایتختی ایران رسید، دومین مکتب هنری ایران در این شهر بنیان گذاشته شد. این مکتب که از آن با نام مکتب تبریز یاد می شود موجب رشد و رونق هنر در تبریز و سفر بسیاری از هنرمندان به این شهر شد. از جمله زبده ترین و ماهرترین نقاشان و طراحانی که در این دوره ظهور کردند می توان از کمال الدین بهزاد و سلطان محمد نام برد که کمک بسیاری به هنر طراحی فرش تبریز کردند. در زمان صفویه بود که کارگاه های بزرگ قالی بافی در این شهر ایجاد و بافنده های درجه یک ایران در کنار هم جمع شدند و با هنر خود بهترین نمونه های قالی تبریز را بافتند. 

از تحول های مهمی که فرش تبریز را از حالت روستایی درآورد و آن را به یکی از نمونه های اعلای هنر درباری تبدیل کرد تعداد رج ها بود. رج هایی که از 24 عدد در حالت روستایی به 110 عدد در حالت درباری رسیدند و بر شکوه و پیچیدگی قالی تبریز افزودند. از دیگر تحول های مهمی که فرش تبریز در این دوره با آن مواجه شد طرح هایی بود که هنرمندان تبریزی و هراتی در زمان بافتِ فرشِ خود از آن استفاده می کردند. در کتاب قالی و قالیچه جهان (Rugs and Carpet of the World) اثر ایان بنت (Ian Bennet) به نظریه ای در مورد طرح های فرش تبریز در دوران صفوی بر می خوریم: 

تعداد زیادی از فرش‌های مدالیون یا ترنج دار که در سالهای ابتدایی قرن ۱۶ میلادی در زمان حکومت شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب بافته شده‌اند، دارای طرح مایه اسلیمی و نقوش حیوانی و انسانی هستند. 

در این کتاب نویسنده به قالی هایی که در موزه های مختلف جهان موجود است اشاره می کند و تعدادی از آن ها را به فرش هایی که در کارگاه های تبریز بافته شده است نسبت می دهد. از دوره صفویه و با گسترش تعامل ایران با دیگر مناطق جهان به ویژه سرزمین های غربی مردم با قالی تبریز آشنا شدند. فرش تبریز اما در اصل از قرن هفدهم میلادی (قرن یازدهم) به بعد راه بازارهای جهانی را در پیش گرفت. هنرمندان تبریزی تلاش کردند تا از سلیقه مردم اروپا و آمریکا آگاه شوند و بر آن اساس قالی های خود را ببافند. این موضوع سبب شد تا طرح هایی بسیار جالب از این تلاش ها بیرون بیاید و بازار این کشورها در اختیار فرش تبریز قرار گیرد. این گونه تبریز به یکی از قطب های مهم بافندگی قالی در ایران و جهان تبدیل شد. 

از جمله نمونه های مهمی که گفته می شود در کارگاه های قالی بافی تبریز در این دوران بافته شده است، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• قالی مشهور مسجد اردبیل که اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن از آن نگهداری می شود. 
• قالی دیگری نیز که به این مسجد مربوط می شود و در موسسه دوین (Maisan Duveen) از آن مراقبت می شود. 
• یک تخته قالی که به امپراتور چالز کوئینت (Charles Quint) تعلق داشت. 
• دو تخته قالی بسیار زیبا در موزه پولدی (Museo Poldi Pezzoli) میلان که اولی به سال 1522 میلادی مربوط بوده و دارای امضای غیاث الدین جامی‌ست و دومی به نیمه دوم قرن 16 تعلق دارد.

فروش فرش تبریز در دوره های بعد از صفویه کم کم رو به افول رفت؛ اما با کمک صنعتگران تبریزی در دوران قاجار و ابتدای حکومت پهلوی آوازه فرش تبریزی دوباره بر سر زبان ها افتاد و این هنر رونق گرفت. در این زمان بود که فرش ایران راه خود را به بازارهای دنیا باز کرد و صنعت فرش دستباف ایرانی احیا شد. 

سابقه تجارت و صادرات فرش در تبریز

پس از افول فرش بافی و فروش فرشِ تبریز در بازارهای اروپا، بعد از دوران صفویه و اوایل قاجار، اندک اندک در میانه حکومت قاجاریه فرش ایران دوباره راه خود را به بازارهای جهانی پیدا کرد. تبریز در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی صادرات فرش خود به استانبول و کشورهای اروپایی را را از سر گرفت و صنعت فرش بافی در این شهر رشد یافت. پس از رونق گرفتن صادرات و تقاضای بالای بازار، ذخیره فرش آذربایجان و تبریز رو به تمام شدن رفت. به همین دلیل بازرگانان تبریزی با برپا کردن کارگاه هایی در شهرهای اصفهان،‌ کاشان، همدان، مشهد و کرمان جان تازه ای به فرش ایران دادند. سیسیل ادواردز، نویسنده انگلیسی کتاب قالی ایران، در مورد صادرات فرش ایران و نقش بازرگانان تبریزی در بلند کردن نام ایران آورده است: 

داد و ستد این کالا در دست بازرگانان تبریزی بود که مردمانی سرشناس و مایه‌دار بودند. تجارت خانه‌های ایشان شعبه‌هایی هم در استانبول داشت. معاملات اصلی آنان عبارت از خرید اجناس کارخانه‌های مغرب زمین و حمل آن‌ها به ایران از طریق راه طرابوزان (ترابزون-شهری در ترکیه امروزی) بود.

بیشتر قالی های آذربایجان و همدان نیز در آن زمان از طریق شهر استانبول به کشورهای آلمان و انگلیس صادر می شدند.

قدیمی ترین قالی تبریز | قالی نفیس تار و پود ابریشم

آن گونه که اتحادیه قالی بافان تبریز گزارش داده است، «قالی نفیس تار و پود ابریشم» با زمینه کرک پشم، قدیمی ترین فرشِ تبریزِ موجود است که به قرن دوازدهم تعلق دارد. تعداد رج های این فرش تبریزی 55 بوده و سایز آن حدود شش متر مربع است. این قالی در اختیار یک کلکسیون دار خصوصی‌ست و تا امروز هشت موزه بزرگ دنیا خواستار خرید آن شده اند. حتا این فرش پیشنهادی یک میلیون یورویی برای خرید دریافت کرده است. جالب که بدانید نمونه این قالی زیبا در اندازه 9 متری در موزه فرش ایران وجود دارد که از لحاظ سلامت و شرایط متاسفانه در شرایط پایین تری از نمونه اصلی قرار گرفته است. 

طرح چهار فصل | یکی از قدیمی ترین طرح های فرش های ایران

چهار فصل یکی از طرح های مشهور فرش آذربایجان بوده که در بافت قالی های تبریز نیز مورد استفاده قرار گرفته است و فرش های بافت شده با آن شهرت بسیار دارند. نقشه طرح قالی چهار فصل به طور معمول این صورت است که در میانه آن طرحی از انسان قرار دارد و در چهار سمت فرش طرحی از یک فصل (بهار، تابستان، پاییز و زمستان) بافته می شود. پیشینه تاریخی این طرح به دوره ساسانی باز می گردد و گفته می شود در ایوان مداین شهر تیسفون در هر فصل، قالی متناسب با آن فصل پهن می شده است. از این طرح نمونه هایی مشهوری وجود دارد که به دو مورد از معروفترین آنها اشاره می کنیم.

 *قالی چهارفصل | موزه هنر شهر باکو آذربایجان

این قالی تماشایی در قرن نوزدهم و در آذربایجان بافته شده است. استفاده از پشم خالص، نخ هایی با رنگ طبیعی و گره های ابریشمی از ویژگی های این قالی‌ست. هر گوشه از این فرش یکی از چهار فصل سال را نشان می دهد و شیوه زندگی کشاورزان را به نمایش می گذارد. در مرکز فرش تصویری از شاعری معروف که به احتمال زیاد خیام است دیده می شود. 

هر یکی از چهار فصلی که در زمینه فرش دیده می شود از لحاظ اجزای سازنده و ترکیب، با دیگر قسمت های فرش تفاوت دارد و کاملا مستقل است. در فصل پاییز، دِرو کردن، کشاورزی و کشت و کار نشان داده می شود و در تصویر زمستانی آن دهقانان در حال پارو کردن برف هستند و حیوان های باربر به سوی دهکده حرکت می کنند. در پس زمینه این شاهکار هنری، معماری آذربایجان یعنی مسجد کبود دیده می شود. فصل بهار نیز با رنگ هایی روشن و زنده بافته شده است که طرح هایی از درخت های پر شکوفه، چوپانی با گله ای گوسفند، دختری که به آوای موسیقی گوش می دهد و پیرمردی پیپ به دست در آن وجود دارد. تابستان نیز با صحنه هایی از فرایند درو و دسته های گندم که بر روی هم چیده شده اند به تصویر کشیده شده است. ته رنگ های طلایی و قرمز به عنوان رنگ های غالب، باعث شده تا یک دستی و یک نواختی در فرش ایجاد شود. این قالی با ابعاد 276 در 203 سانتی متر در یکی از موزه های هنر باکو در کشور آذربایجان نگهداری می شود. 

*قالی چهار فصل |‌ موزه آستان قدس رضوی

قالی چهار فصل یا دوازده برج که در موزه تخصصی فرش موزه های آستان قدس رضوی نگهداری می شود. این قالی که در گالری فرش های تبریز این موزه قرار دارد، یکی از نفیس ترین فرش های مجموعه است. متن این قالی نیز به چهار قسمت تقسیم شده و هر قسمت از آن به مانند فرش قبلی یک فصل را نشان می دهد. همچنین در این فرش دوازده برج (ماه) سال از صور فلکی دیده می شود. 

این قالی نفیس در دوره قاجار و با تراکم 53 گره متقارن (ترکی) در 7 سانتی متر به شیوه لول و در ابعاد 300 در 218 سانتی متر بافته شده است. جنس تار و پود این قالی از پنبه و پرزهای آن از پشم بوده و بافنده از رنگ هایی مانند سورمه ای، کرم، قرمز روناسی، آبی تیره و روشن،‌ سبز تیره و روشن، بنفش روشن، زیتونی، صورتی، زرد و فیلی در آن استفاده کرده است. در مرکز قالی، ترنجی بیضی شکل قرار دارد و به وسیله بندهای زنجیر کل فرش به چهار قسمت تقسیم شده است. دور تا دور ترنج مرکزی، قاب هایی دیده می شود که در میان آنها نام ماه های نجومی مانند حمل (گوسفند، فروردین)، ثور (گاو، اردیبهشت) و ... همراه با صور فلکی‌شان قرار دارد. در حاشیه این فرش نیز در فاصله های مشخص ده قاب با تصویرهایی از شاهان ایرانی و شخصیت های شاهنامه با نام‌شان آورده شده است. 

ویژگی های مختلف فرش تبریز

هر هنر دستی در ایران ویژگی های خاص خود را دارد و از روی طرح، نوع ساخت، جنس مواد به کار رفته و دیگر نشانه های آن می توان متوجه شد که آن صنعت به کدام نقطه از ایران تعلق دارد. فرش تبریز نیز از این قاعده جدا نیست و از نشانه های خاص آن می توان این قالی را از دیگر بافته های مناطق مختلف ایران متمایز کرد.   

ویژگی‌های فرش دستباف تبریز

1. قالی تبریز از جمله فرش هایی‌ست که رج‌شمار بالا دارد و ریز بافت است. 

2. الیافی که در بافت آن به کار می روند مرغوب و درجه یک هستند. 

3. حاشیه فرش های تبریز جدا از معیارهای سنتی و قدیمی هستند. طرح معروفی که برای حاشیه آن مورد استفاده قرار می گیرد سماوری‌ست؛ به این شکل که دو طرح اسلیمی (1) در کنار یکدیگر شکلی از سماور را ایجاد می کنند. 

4. فرش تبریز اندازه های مختلفی دارد و در تمام ابعاد بافته می شود. 

5. همان طور که گفتیم قالی تبریز یکی از متنوع ترین فرش های ایرانی در طرح است. در تقسیم بندی هایی که شرکت سهامی فرش ایران انجام داده است، 19 طرح و نقش برای فرش های ایرانی ثبت شده که فرش تبریز بیشترین گوناگونی را در طرح های خود دارد. 

6. در کنار تنوع طرح، قالی تبریز در استفاده از رنگ نیز گزینه های بسیاری را پیش روی بافنده قرار می دهد. این ویژگی یکی از دلایل محبوب بودن این فرش است. رنگ هایی که در فرش تبریز مورد استفاده قرار می گیرد اغلب تند و خام هستند و رنگ های کرم، قرمز و آبی تیره بیشتر در آن به کار گرفته می شوند. 

7. فرش تبریز با گره تُرکی بافته می شود.

8. فرش تبریز از نوعِ دو پوده بوده و پرز آن کوتاه تر، نازکتر و سبکتر از بیشتر بافته های غیر عشایری در ایران است. 

9. فرش های پیکرنگاری (تصویری) این شهر نیز بسیار مشهور است.

پاورقی

1- اسلیمی نقشی تزیینی‌ به شکل گیاه با ساقه های مارپیچی‌ست که ابتدا و انتهای آن مشخص نیست. 

1- ویژگی های طرح فرش تبریز

فرش تبریز طراحی فوق العاده و بافت بسیار دقیقی دارد؛ با گره تُرکی بافته شده و از روی کتابچه طراحی یا نقشه، تار و پودهای آن در هم تنیده می شود. بافنده های تبریزی به خصوص در دوره معاصر از طرح های مختلفی برای بافت خود استفاده می کنند. در بافت فرش تبریز از طرح هایی نظیر لچک و ترنج، گلدانی، شاه عباسی، بته جقه ای،‌ گلدانی، درختی، محرابی، قندیل دار، حیوان‌دار، شکارگاه، هراتی، شاخ و برگی، گلفرنگ، بندی خشتی یا قاب‌ قابی، منظره‌ بافی، قاب‌ قرآنی و نقش‌های هندسی، مستوفی (کل فرنک مستوفی)، اسلیمی ترنج دار، اسلیمی لچک دار، نقش ماهی یا هراتی، گلدانی، مینا خانی، تصویری، باغی یا گلستانی، شکارگاه استفاده می کنند. تصاویری از مساجد، کاخ های باستانی، صحنه های نبرد و ویرانه ها اغلب در این فرش دیده می شوند و گاه شعرهایی از شاعران بزرگ مانند سعدی، حافظ، عمر خیام، فردوسی و شهریار بر حاشیه آن نقش می بندد. بعضی از فرش های فوق العاده تبریز همچنین با نقش و نگارهایی خیالی، اشعاری از شعرهای ناب فارسی و آیات قرآن کریم تزیین شده است.

این طرح ها از کوچکترین تا بزرگترین اندازه ممکن بافته می شوند. در این میان، قالی هایی که طرح لچک و ترنج دارند -به ویژه آنهایی که از لچک و ترنج قالی هریس (یکی از شهرهای آذربایجان شرقی) الهام گرفته اند- طرفدار بیشتری دارد. 

 از نکات جالب در نقشه ها و طرح های فرش های تبریز انعطاف پذیری بالای بافنده های این شهر است. بافنده های تبریزی تعصبی بر روی نقشه و طرح خود ندارند و همگام با سلیقه بازار حرکت می کنند. به همین دلیل طرح های فراوانی در نقش و نگار قالی تبریز دیده می شود. در کنار اینها طراحان ممکن است در کشیدن نقشه قالی از نقش های مختلف مناطق ایران بهره ببرند و از ترنج کرمان و لچک مشهد تا حاشیه فرش کاشان را در طرح های خود بیاورند. 

+انواع طرح های فرش تبریز

در ادامه به بررسی انواع طراح های فرش تبریز می پردازیم:

*طرح لچک ترنج

این طرح یکی از رایج ترین طرح ها در بافت فرش تبریز است؛ طرحی بسیار زیبا که قدمت آن به مکتب شاه عباسی باز می گردد و تا به امروز در صنعت قالی بافی تمام ایران مورد استفاده قرار گرفته است. واژه های ترنج و لچک به ترتیب معنای «بالنگ» و «گوشه» را می دهند. ترنج در وسط فرش قرار می گیرد و نمادی از ماه است و به شکل های دایره، بیضی و نواری طراحی می شود و با استفاده از نقش ها و رنگ بندی های خاص در فضایی مشخص قرار می گیرد. لچک هم همان برگ های دندانه داری هستند که در حاشیه ترنج بافته می شوند و نماد ماهی هایی هستند که نیمه شب از زیر آب بیرون می آیند تا اطرافِ انعکاس ماه در آب جمع شوند و آن را تحسین کنند. 

*طرح زیر خاکی

یکی از جالب ترین طرح های فرش تبریز، طرح زیر خاکی‌ست. در این سبک از رنگ هایی ویژه مانند رنگ بژ، زیتونی و سدری استفاده می کنند که به آن حالت زیر خاکی می دهد. نقشه این طرح نیز بیشتر الهام گرفته از آثار و بناهای باستانی و نقش شاهان و شخصیت های ادبی و شعرای مشهور ایرانی‌ست. 

*فرش های گل ابریشم

در کنار این طرح ها، فرش های گل ابریشم بسیار ظریف با رج شمارهای 50 و 60 نیز در سال های اخیر بسیار معروف شده است و خواهان زیادی دارد. این گونه فرش ها که در برخی موارد با چله های ابریشمی بافته می شوند، بیشتر از طرح لچک و ترنج و رنگ های بژ روشن و نخودی استفاده می کنند. رنگ آمیزی گل ها و نگاره ها در این فرش ها بیشتر با استفاده از رنگ های سرخابی، عنابی و زیتونی‌ست. عمده ابریشم این فرش نیز از خراسان و تهران تهیه می شود. 

*طرح صورتی

یکی از طرح های مشهور و با شکوه فرش تبریز، نقشه های صورتی و مجلسی‌ست که با استفاده از میراث گذشته ایران و با الهام از مجالس بزم های مینیاتوری یا کپی از آثار نقاش های معروف جهان کشیده می شود. این نوع از قالی ها تعداد رج های زیادی دارند و بافت‌شان ممکن است سالها به طول بینجامد. بیشتر این فرش ها به صورت سفارشی بافته می شوند و ده ها نوع خامه رنگی در آن ها مورد استفاده قرار می گیرد. استاد بهادری هنرمند اصفهانی و رسام عرب زاده از پیشگامان این طرح بوده اند.

2- رنگ آمیزی فرش تبریز

از جمله ویژگی های برجسته فرش تبریز، رنگ های به کار رفته در آن بوده که باعث محبوب شدن این دست بافته در میان خریداران شده است. صباغی یا رنگرزی دومین مرحله از تولید فرش در تبریز است و این رنگ ها در صباغ خانه های تبریز که قدمت برخی از آن ها به 200 سال پیش بر می گردد تهیه می شود. گفته می شود 80 درصد اهمیت فرش تبریز به رنگ و بافت آن باز می گردد. کثرت و تنوع رنگ های به کار رفته در قالی تبریز در حدی‌ست که حتا برخی از آنها نامی ندارند. 

*رنگ بندی

شیوه رنگ بندی در نقشه های فرش تبریز و بیشتر مناطق آذربایجان به صورت کد گذاری و شماره نویسی بر روی نقشه های شطرنجی‌ست. هر طراح و رنگ بند برای خود مجموعه ای خاص دارد و برای هر رنگ شماره ای مخصوص به خود را بر روی نقشه می نویسد. 

*نمایش عمق

یکی از جنبه های جذاب به کارگیری رنگ در فرش معاصر تبریز، دادن عمق و بُعد یا پرسپکتیو به طرح های دو بعدی‌ست که شناسه خاص فرش تبریز شده است. 

*استفاده از رنگ برای فضابندی

از دیگر ابداع های بافنده ها و طراح های تبریزی، استفاده از رنگ برای پر کردن فضاهای خالی‌ به جای نقش است. این فن بیشتر در طرح زیر خاکی مورد استفاده قرار می گیرد. 

*به کارگیری سایه روشن

نوآوری دیگر ایجاد سایه با استفاده از رنگ ها در فرش است. استفاده نامحدود از رنگ های هم خانواده و سایه روشن در کنار یکدیگر می تواند باعث القای عمق شود. روش دیگر ایجاد تعادل بین رنگ های سرد و گرم است که وجود سایه و روشن های حاصل از این کار، به گل ها و متن های موجود در فرش حالتی برجسته می دهد که در این روش گل ها طبیعی تر دیده می شوند. 

*دور گیری

از ابریشم سفید و رنگی برای دورگیری گل ها و برگ ها استفاده می شود که این نیز یکی دیگر از ویژگی های فرش تبریز است. 

*رنگ های طبیعی

از رنگ های طبیعی که در قالی های آذربایجان مورد استفاده قرار می گیرد می توان به روناس (گلی)،‌ قرمز دانه (گلی و قرمز آتشی)،‌ اسپرک (زرد) اشاره کرد. از ترکیب رنگ های زرد و نیلی، رنگ های سبز چمنی، زیتونی و مله ای به دست می آید. رنگ موشی (طوسی) یا خاک سیاه که در اصطلاح محلی به آن قره ترپاخ می گویند نیز از معادن میشه باره ارسباران استخراج می شود. 

*کهنه کردن قالی

یکی از تکنیک هایی که تجار تبریز برای کهنه نشان دادن قالی های نو استفاده می کنند کم کردن رنگ آنهاست. پس از رونق صادرات فرش ایران به اروپا و ناتوانی بازرگانان در تغذیه بازار و از آنجایی که قالی های کهنه طرفداران بسیاری داشت، تجار تبریز به کهنه کردن قالی ها روی آوردند. آنها فرش های نو را که دارای رنگ خام بودند با شستشوی فراوان، قرار دادن در آفتاب، مالش با چوبک، انداختن در معابر عمومی به صورت کهنه در می آوردند. یکی دیگر از این روش ها شستشوی فرش با خاکستر چوب بود که این روش امروزه، تنها روش پذیرفته شده برای کهنه کردن قالی‌ست. 

3- ویژگی های بافت و ساختار 

ریز بافت ترین فرش های ایران متعلق به تبریز است. گره این فرش با قلاب زده می شود و از نوع تُرکی (متقارن) است. پود گذاری در آن نیز به شیوه دو پوده انجام می شود. تار و پود فرش تبریز اغلب از نخ کتان بوده اما در برخی موارد از ابریشم نیز بهره می برند. 

*گره ترکی

مهمترین ویژگی بافت فرش تبریز و در کل فرش آذربایجان، گره تُرکی آن است. گره ترکی یا بافت دو گره، از ابتدا مخصوص بافنده های تبریزی و آذری بوده و در این مناطق رواج داشته است. در این گره، نخ از روی دو تار و از کنار آنها به عقب برده می شود و بعد از داخل، تارها به جلو بر می گردد و محکم می شود. این روش وقت زیادی می برد و در آن امکان بی گره بافی یا جفت بافی (که نوعی شلختگی در بافت یا تقلب است) وجود ندارد. به همین دلیل است که قالی های تبریز بی اندازه ظریف و محکم اند و به سادگی نخ نما نمی شوند. از طرفی دیگر چون این گره بسیار محکم است در زمان قیچی زدن می توان پرزهای فرش را تا اندازه ای کوتاه کرد که به شکل مخمل دیده شده و با پا خوردن ظرافت و نقش های آن بیشتر نمایان شود. 

*ابعاد

مهم ترین ابعاد قالی های جدید شهری تبریز 3 در 2، 2.5 در 3.5 و 4 در 3 متر است و در ابعادهای کوچکتر یا بزرگتر از اینها نیز بافته می شود. البته شکل های دایره و چند ضلعی نیز در سالهای اخیر بسیار رایج شده است. تعداد رج های قالی تبریز معمولا از 24 رج شروع شده و تا 110 رج ادامه پیدا می کند. رج به واحد تراکم گره گفته می شود و بهترین روش ارزیابی کیفیت قالی‌ست. هر اندازه تعداد رج های یک قالی بیشتر باشد کیفیت آن نیز بالاتر خواهد بود. 

*مواد اولیه

از جمله مواد اولیه ای که در فرش دستباف تبریز مورد استفاده قرار می گیرد، می توان به پشم و ابریشم اشاره کرد. پشم مورد استفاده این قالی ها بیشتر از ماکو گرفته می شود که بهترین نوع پشم را دارد. این نوع از پشم از بز به دست می آید و به همین خاطر فرش های تبریز تا اندازه ای بافت خشن دارند. 

*پرزها

حالت ظاهری پرز فرش های تبریز نه درخشان است و نه ابریشمین. این عدم شفاف بودن و خشکی را ممکن است برخی به کیفیت پشم نسبت دهند که که کاملا قضیه برعکس آن است. این پدیده بیشتر به دلیل نوع رنگرزی و آب شور تبریز است که تازگی فرش را می گیرد. پرزها در فرش تبریز بسیار کوتاه و منظم است و این باعث شده بافت این فرش مانند فرش های ماشینی، منظم و جا افتاده به نظر برسد. 

4- دار تبریزی 

دار تبریزی یا عمودی را به این دلیل تبریزی می گویند که خاستگاه اولیه آن به ظاهر در تبریز بوده است. در تبریز از دیگر دارها استفاده نمی شود چون این دستگاه هم ساده بوده و هم استفاده از آن بسیار آسان و ارزان است. در بیشتر کارگاه های قالی بافی شمال غربی ایران، این دار به کار گرفته می شود. 

5- پود 

نخی که برای پود قالی های تبریز استفاده می شود دو رشته دارد. یکی از آنها ضخیم و دیگری نازک است. از اولین رشته (سفید یا خاکستری) برای حجیم کردن قالی و انعطاف پذیری آن استفاده می کنند. این رشته به صورت کشیده در میان نخ های تار -که دو سطح زیر و رو دارد- عبور می کند. رشته دوم هم بیشتر آبی نفتی و قرمز است و از میان همین تارها می گذرد. تنها تفاوت آن این است که، نخ های تاری را که رشته پود اول از هم جدا کرده دوباره به شکلی محکم به یکدیگر پیوند می دهد.

6- قلاب تبریزی

از دیگر مولفه های بافت فرش در تبریز بهره گیری از قلاب و کارد تبریزی‌ست. کاردی که در بافت فرش تبریز مورد استفاده قرار می گیرد ترکیبی از یک تیغه تیز و قلابی شبیه قلاب دکمه انداز است. از این قلاب برای گره زدن (به جای استفاده از دست) استفاده می کنند و با تیغه آن، نخ را پس از بستن گره می بُرند.  

افتخارات فرش جهانی تبریز

تبریز، شهر جهانی بافت فرش (Tabriz, the World Carpet Weaving City) است و در سال 2015 (1394) از سوی سازمان شورای جهانی صنایع دستی به این عنوان دست یافت. جالب که بدانید طرح فرش تبریز به همراه 47 اثر دیگر از طرحِ فرش های ایرانی به عنوان اثری ملی به ثبت رسیده است. علاوه بر این افتخارها، طرحِ قالی تبریز در کنار طرح و نقشه فرش های 28 منطقه قالی بافی در ایران، در سازمان جهانی وایپو (wipo، سازمان جهانی ثبت مالکیت فکری و معنوی) ثبت جهانی شده است.

بازار تاریخی تبریز | مهمترین محل عرضه فرش دستباف تبریز

بازار تاریخی و سرپوشیده تبریز از جمله قدیمی ترین و مشهورترین بازارهای ایرانی‌ محسوب می شود و از دیرباز به عنوان محلی برای داد و ستد محصول و صنایع دستی شهر مورد استفاده قرار می گرفته است. بازار تبریز بلندترین بازار سرپوشیده جهان بوده و نام آن در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. در این میان راسته فرش فروشان تبریز یکی از مهمترین راسته های این بازار کهن و دیدنی‌ست و تیمچه فوق العاده زیبای مظفریه میزبان حجره های قدیمی فرش فروشی در این بازار است. 

تیمچه مظفریه | راسته اصلی فروش فرش دستبافت در بازار تبریز

تیمچه مظفریه که نام آن از مظفرالدین شاه قاجار گرفته شده و پیشکشی از حاج شیخ محمد قزوینی به ولیعهد وقت دوره قاجار بوده، معروفترین و زیباترین بخش بازار تبریز است. این تیمچه صد و سی ساله امروز یکی از مراکز بزرگ و عمده تجارت و صدور فرش و تابلو فرش های آذربایجان و ایران بوده و در دو طبقه 52 حجره فرش فروشی را در خود جای داده است. در کنار اینها کار خدمات طرح، مرمت و رفوگری فرش های دستباف نیز در این تیمچه انجام می شود که این فعالیت ها بیشتر در حجره های طبقه بالا صورت می پذیرد. در این طبقه می توان با بهترین و ماهرترین رفوگران قالی و تابلو فرش، رنگ شناسان و رنگرزان یا کهنه کاران طراحی قالی شهر دیدار کرد. البته که فرش ها و قالی هایی که در این بازار عرضه می شوند همگی دستباف هستند و هیچ فرش ماشینی اجازه ورود به تیمچه مظفریه را ندارد. 

متغیرهای تعیین قیمت فرش دستباف تبریز

قیمت قالی های دستباف در تیمچه مظفریه به چند متغیر بستگی دارد. ابعاد و اندازه قالی از مهمترین نکته های تعیین قیمت است. رج شمار که به اصطلاح بازار به آن ریز قالی می گویند ویژگی تعیین کننده دیگر است. هر اندازه که ریز قالی بیشتر باشد قیمت آن نیز بالاتر می رود. در همین زمینه خوب است بدانید قالی های عادی که در خانه ها مورد استفاده قرار می گیرند تعداد 50 تا 60 ریز بافت دارند. 

از دیگر نکته های مهم در تعیین قیمت، الیافی‌ست که در بافت قالی مورد استفاده قرار می گیرد و به طور کلی به دو نوع پشم و ابریشم تقسیم می شود. در کنار این مولفه ها طرح و رنگ قالی تبریز نیز در ارزش آن اثر گذار است. اگر در بافت از رنگ های گیاهی استفاده شود کیفیت و قیمت آن را بالا می برد. 

با در نظر گرفتن تمام این عناصر قیمت قالی های پشمی از دو میلیون تومان به بالاست. اگر در بافت قالی، چله یا الیاف ابریشمی مورد استفاده قرار بگیرد پایه قیمت آن از 5 میلیون تومان شروع می شود. در خرید تابلو فرش نیز ویژگی مختلفی بر تعیین قیمت اثر دارد. طرح این تابلوها بسیار متنوع است و از گل و مرغ و تصویر افراد مشهور تا مهمترین آثار کلاسیک نقاشی دنیا را در بر می گیرد. قیمت این تابلو فرش ها از 400 هزار تومان شروع شده و ممکن است تا 15 میلیون و بیشتر نیز برود. 

ورود به صفحه معرفی بازار تبریز

بزرگترین صادر کنندگان فرش تبریز

فرش تبریز در سایه تلاش افراد بسیاری به جایگاه کنونی خود رسیده است؛ از صنعتگرانی که در کار تولید الیاف و دارهای قالی بوده اند تا رنگرزهایی که رنگ را با زحمت از گیاهان طبیعی به دست می آورند. از هنرمندانی که با سلیقه خود، طرح را به روی کاغذ آورده اند تا قالی بافانی که با زحمت بسیار هنر خود را در گره های قالی می ریزند و فرش خوش نقش و نگار تبریز را خلق می کنند. در این میان صادرکنندگان فرش تبریز این صنعت دستی و هنر را به دنیا معرفی کردند و اولین پرچم دارهای صادرات فرش ایران بودند. از جمله بزرگترین آنها می توان به حاج یوسف قالیچی،‌ حاج عبدالله قالیچی،‌ حاج میرزا جعفر اسلامبولچی، حاج صمد قره قالیچی، میرزا علی اصغر و میرزا علی اکبر و اسماعیل قالیچی،‌ صدقیانی، ایپکچی، حاج محمد ممقانی،‌ محمود اف-دیلمقانی،‌ آواکیان،‌ کاسباریان و اردوبادی اشاره کرد. تمام این عوامل دست به دست هم دادند و تبریز را به عنوان کانون بزرگ عرضه فرش های شهری بافت آذربایجان تعیین کردند. 

در مورد فرش تبریز همچنین جالب که بدانید دو کارگاه حاج جلیلی و کهنمویی که از کارگاه های مشهور فرش بافی در تبریز هستند، از قرن 19 تاکنون در این زمینه فعالیت دارند. 

تالار فرش موزه شهرداری تبریز |‌ محل نگهداری بزرگترین فرش ایران

در تالار فرش موزه شهرداری تبریز، بزرگترین فرش ایران نگهداری می شود که در سال 1320 هجری شمسی بافته شده است و در حدود 111 مترمربع مساحت دارد. این فرش با رنگ های گیاهی خاصی بافته شده و بر روی تخته بندی گسترده ای در کف تالار فرش قرار گرفته است. تعدادی فرش نفیس دیگر نیز در تالارهای دیگر موزه وجود دارد که قدمت آنها به سال 1320 خورشیدی باز می گردد. 

خانه تاریخی کلکته چی | دبیرخانه دایمی تبریز، شهر جهانی فرش دستباف

با انتخاب تبریز به عنوان شهر جهانی فرش بافی در جهان، شهرداری و سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی تبریز تصمیم گرفتند تا دبیرخانه ای دایمی با نام «تبریز، شهر جهانی فرش دستباف» در خانه تاریخی کلکته چی راه اندازی کند. 

این دبیرخانه قرار است رویکردی آموزشی، اقتصادی داشته باشد و در زمینه برندسازیِ هنر-صنعت فرش و شاخه های مختلف آن فعالیت انجام دهد. در کنار راه اندازی دبیرخانه از تمبر شهر جهانی بافت فرش نیز رونمایی شد.

سخن آخر

امروز به همراه شما گشتی در طرح ها و نقش های دیدنی و تماشایی فرش تبریز زدیم و با نحوه بافت، طرح ها و رنگ های به کار رفته در آن بیشتر آشنا شدیم. 

نظر شما در مورد این صنایع دستی زیبا و گران قدر ایرانی چیست؟

آیا تا کنون به راسته فرش فروش های بازار تبریز سری زده و از آن خرید کرده اید؟

دیدگاه، پیشنهاد و تجربه های خرید خود را با ما در میان بگذارید.