سیزده به در | مراسم بدرقه جشن نوروز

جشن بزرگ نوروز یک پایان خوش لازم دارد تا همه چیزش کامل باشد؛ به همین دلیل در آخرین روز از این جشن مردم به دامان طبیعت می‌روند تا سنت سیزده به در را به جای آورند و بهترین خاطره را از روز پایانی نوروز برای خود بسازند. از آداب و رسوم سیزده به در می توان به گره زدن سبزه برای رسیدن به آرزوها اشاره کرد یا از برپایی پیک نیک در طبیعت و خوشگذرانی سخن گفت. البته آداب این مراسم هم مانند هر مراسم دیگری فلسفه خاص خود را دارند. کارناوال اینجاست تا شما را با  فلسفه سیزده به در و سنت های مختلفش آشنا کند و این جشن را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار دهد. با ما همراه باشید...

سیزده به در | بهانه ای برای آشتی با طبیعت

سیزدهم فروردین که از راه می‌رسد همه به تکاپو می‌افتند تا به بهترین شکل این روز را بگذرانند و با خاطره ای خوش تعطیلات نوروز را به پایان برسانند. بساط پیک نیک خانواده‌ها در هر سو به چشم می‌خورد و شور و حال خاصی در شهر به پا می‌شود. از صبح تا غروب فرصت دارید اوقاتی شیرین را با عزیزان تان خلق کنید و دفتر خاطرات جشن‌های نوروزی را ببندید.

این روز در تقویم رسمی کشورمان با نام روز طبیعت شناخته می‌شود و یکی از تعطیلات رسمی به شمار می‌آید. مردم در این روز از خانه های شان بیرون می‌آیند تا دست در دست طبیعت بگذارند و در آغوش سخاوتمند او جای گیرند.

معنای سیزده به در

در میان مردم باور بر این است که واژه سیزده‌به‌در به معنای در کردن نحسی سیزده است؛ اما با نگاهی به واژه نامه های فارسی متوجه می‌شویم که واژه «در و دشت» به عنوان مخفف «دره و دشت» به کار می‌روند. از سوی دیگر یکی از معانی واژه به، طرف و سوی نیز هست؛ مانند رفتن به مغازه.

با توجه به توضیحات بالا می‌توان گفت که واژه سیزده‌به‌در به معنای سیزدهم به سوی در و دشت شدن است که معنای بیرون رفتن و در دامان طبیعت سر کردن را می‌دهد.

در ایران چهارده به در هم داریم...

بد نیست بدانید که در بعضی از نقاط کشورمان مانند خرم آباد، مردم در روز چهاردهم فروردین به گشت و گذار در طبیعت می‌پردازند. آنها روز سیزدهم فروردین را با عنوان سیزده غریب می نامند به این معنا که در این روز افراد غیر محلی به طبیعت می‌روند و افراد محلی روز چهاردهم به برگزاری این مراسم می‌پردازند.

آداب و رسوم سیزده به در

سیزده‌به‌در هم مانند بسیاری از جشن های ایرانی آداب و رسوم خاص خود را دارد که هر یک جلوه‌ای خاص به آن می‌بخشند:

برپایی پیک نیک و گرد هم آمدن

پیش از فرا رسیدن سیزده به در بسیاری به فکر انتخاب محلی مناسب برای گذراندن این روز می‌افتند. برخی پارک ها را انتخاب می‌کنند، بعضی ها به خارج از شهر می‌روند و برخی دیگر در خانه یا باغی گرد هم می‌آیند تا جشن این روز را به پا دارند.

معمولا چند خانواده از میان آشنایان و دوستان با هم برنامه‌ریزی می‌کنند تا سیزده به در را در کنار یکدیگر بگذرانند و لذت بیشتری از این جشن ببرند.

سبزه گره زدن

یکی از شاخص‌ترین رسم‌ها در روز سیزده‌به‌در، گره زدن سبزه است. باوری قدیمی در میان ایرانیان وجود دارد که در این روز باید به نیت خاصی سبزه‌ای را گره زد تا برآورده شود. مردم بر این باورند که با باز شدن گره سبزه‌ها به آرزوی خود دست می‌یابند و مشکلات‌شان حل می‌شود.

در میان نیت‌ها و آرزوها، گشوده شدن بخت دختران و پسران جوان یکی از مشهورترین ها به شمار می‌رود. آنها در این روز به امید یافتن همسری مناسب سبزه ها را گره می‌زنند و مرسوم است دخترها در حال گره زدن سبزه چنین زمزمه کنند: "سیزده به در، سال دگر، بچه بغل، خونه شوهر".

فلسفه این کار چیست؟

در اوستا (کتاب مقدس زرتشتیان) و کتاب آثارالباقیه نوشته ابوریحان بیرونی و کتاب سنی ملوک الارض والانبیاء نوشته حمزه اصفهانی دلیل این کار به زمان کیومرث ( اولین انسان روی زمین از نگاه اساطیری) باز می‌گردد.

از نگاه اساطیری اولین ازدواج میان دختر و پسری به نام مشیه و مشیانه صورت گرفت. آنان شاخه گیاه ِمُورد را به نشانه پیوندشان به هم گره زدند و دست در دست یکدیگر گذاشتند. دستان‌شان را نیز در هم گره کردند و پس از آن ایرانیان باستان نیز همین مراسم را انجام می‌دادند تا در گذر تاریخ شیوه نکاح تغییر پیدا کرد.

 سپردن سبزه به آب

سبزه یکی از مهم‌ترین و بارزترین نمادهای نوروز است که جایگاهی خاص در سفره هفت سین دارد. این سبزه در طول تعطیلات نوروزی زینت بخش خانه‌ها و سفره‌های مردم می‌شود و در روز آخر آن را به آب می‌سپارند و به این گونه جشن نوروز را به پایان می‌رسانند.

گفته می شود که در دربار هخامنشی، پیش از آغاز سال نو دوازده ستون برپا می‌شد و انواع حبوبات و غلات (برنج، گندم، عدس، جو، نخود، ارزن،ذرت، کنجد، ماش، کاجیله یا خشک دانه و لوبیا) را بر آنها می‌کاشتند. باور مردم بر این بود که هر کدام از گیاهان کاشته شده بر ستون‌ها بهتر به بار نشیند، در آن سال محصول بهتری از آن گیاه وجود خواهد داشت. این ستون ها تا روز سیزدهم فروردین بر جای خود می‌ماندند و سپس با شادمانی جمع آوری شده و به آب ریخته می‌شدند.

بسیاری معتقدند که تمامی دردها و بیماری‌ها در این سبزه جمع شده است و با دست زدن به سبزه دیگران مشکلات به آنها منتقل می‌شود.

البته امروز با تغییر فضای زندگی به آب سپردن سبزه به جز اختلال در برنامه نظافت شهر و افزایش فشار کاری بر مسئولان این امر، نتیجه دیگری ندارد و موجبات ناراحتی را فراهم می‌آورد.

شوخی یا دروغ سیزده

یکی از رسوم جالب در مراسم سیزده‌به‌در گفتن دروغ سیزده است. از آنجایی که آغاز ماه آوریل در تقویم میلادی، که دروغ اول آوریل در آن گفته می‌شود، مصادف با سیزده نوروز است این رسم در میان ایرانیان نیز راه یافته است.

برای اولین بار در سال 1322 اسماعیل پوروالی -روزنامه نگار سرشناس ایرانی- این کار را انجام داد و روزنامه نبرد را در روز سیزدهم فروردین، با دروغ‌های ریز و درشت به چاپ رساند. این کار او موجب رواج یافتن دروغ سیزده در بین مردم شد.

بازی و خوشگذرانی

در میان طبیعت بسیاری از جوانان توپ به دست شده و با تقسیم شدن به دو تیم برای والیبال، فوتبال و حتی وسطی آماده می‌شوند. برخی به بازی شطرنج می‌پردازند و کوچکترها منتظر می‌شوند تا تاب شان آماده شود. دوچرخه‌سواری و بادبادک هوا کردن از دیگر سرگرمی‌های این روز است.

در جوامع محلی تر، بازی‌های محلی مانند چوب بازی، کشتی دو نفره، هفت سنگ، کبدی یا زو، یک قل دو قل و… هنوز هم رواج دارند.

سایر مراسم سیزده به در

در گوشه و کنار ایران، رسم‌های مختلف دیگری نیز در این روز وجود دارد مانند:

فال گوش ایستادن: در گذشته در این روز، افراد نیت می‌کردند و پس از آن دزدکی به حرف دیگران گوش می دادند و اولین سخنی که به گوش‌شان می رسید را به عنوان پاسخ نیت برداشت می‌کردند.

فال گیری: فال گیری، یکی دیگر از مراسمی بوده که از گذشته تا به امروز در روز سیزده به در انجام می‌شده است. فال قهوه، چای، عطسه و به ویژه فال کوزه در این روز گرفته می‌شود و اوقات خوشی را برای افراد به ارمغان می‌آورد.

سیزده سنگ: این آیین در میان جوامع کردنشین جایگاه خاصی دارد. آنها در این روز، سیزده سنگ را جمع‌آوری کرده و به پشت سر پرتاب می‌کنند. به اعتقاد آنها این کار باعث دور شدن بلایا و نحسی می‌شود و هر فرد به نیتی که هنگام پرتاب کردن هر سنگ زیر لب می‌گوید، می‌رسد.

هر جشنی با خوراکی‌های خوشمزه‌اش حال و هوای دیگری پیدا می کند. در جشن سیزده‌به‌در نیز در هر منطقه، خوراکی خاصی را تهیه می‌کنند. در این میان، کاهو و سکنجبین، آش رشته، آش دوغ، آجیل و میوه از خوراکی‌های شناخته شده این جشن هستند. البته به سبب علاقه بسیار زیاد ایرانی‌ها به تهیه کباب، از این خوراکی نیز به عنوان یکی از خوشمزه‌های سیزده‌به‌دری یاد می‌شود.

در بروجرد و فارس، تخم مرغ پخته و گردو را با پلو سرو می‌کنند و بر این باورند که باقی ماندن تخم مرغ و گردو بدشگون است. در شمال کشورمان بر سر سفره حلوا و شیرینی‌های خوشمزه به چشم می‌خورد و در خراسان هنوز هم افراد، آش این روز را با سبزی‌های صحرایی تهیه می‌کنند. در بیجار، کوفته در این روز طرفداران زیادی دارد و در بسیاری از نقاط کشور هم دمی باقلا و دمی بلغور برای ناهار آماده می‌شود.

آیا سیزدهم فروردین واقعا نحس است؟

هیچ سندی مبنی بر اینکه سیزدهمین روز نوروز، نحس و بدشگون است وجود ندارد و حتی متونی نیز وجود دارند که این روز را بسیار نیک و فرخنده دانسته‌اند. به عنوان مثال در آثارالباقیه ابوریحان بیرونی، جدولی آورده شده است که خوش یمنی و بد یمنی روزها را نشان می‌دهد و در آن روز سیزدهم فروردین که با عنوان تیر روز از آن یاد شده است در زمره روزهای خوش‌یمن و نیکو قرار دارد.

در تقویم باستانی ایران، هر روز همانند هر ماه، نام ویژه‌ای داشت. مثلا اورمزد روز به روز اول هر ماه اتلاق می‌شد و اورمزد روز از فروردین ماه به معنای اولین روز فروردین است. در این تقویم روز سیزدهم هر ماه تیر روز نام گرفته و متعلق به ایزد تیر یا تیشتر (خدای باران) بوده است. اتلاق این نام حکایت از ارزش این روز نزد ایرانیان باستان دارد و می توان آن را نمادی از رحمت الهی در آن زمان دانست. چرا که بر اساس داستان‌های اساطیری، تیشتر در سیزدهمین روز ماه توانسته بر دیو خشکسالی غلبه کند و سرسبزی و طراوت را برای زمین به ارمغان بیاورد.

بنابراین مردم در این روز با برگزاری جشنی که از آیین‌های مذهبی آنها ناشی می‌شد، دست به سوی آسمان می‌بردند و با دعا و نیایش سالی پر باران را آرزو می‌کردند. آنها با سپردن سبزه ها به آب روان تاکید می‌کردند که سرسبزی و باروری زمین در گرو آب و باران است و از تیشتر می‌خواستند تا باران را بر زمین بباراند.

از سوی دیگر از زمان‌های دور، فروردین ماه به عنوان ماه آغازین سال و هنگام جشن و سرور و شادمانی به شمار می‌آمد و تیر روز از این ماه نخستین تیر روز از سال محسوب می‌شد. این روز پس از دوازده روز جشن که یادآور دوازده ماه سال است، از راه می رسید و حسن ختامی برای جشن‌های نوروزی بود. ایرانیان باستان با رفتن به کنار جویبارها و باغ و صحرا و شادی کردن تلاش می کردند جشن‌های نوروزی خود را به بهترین شکل به پایان برسانند پس چگونه می توان آن را روزی نحس و بدشگون پنداشت؟

بر اساس باور ایرانیان باستان، عمر جهان، دوازده هزار سال است و آنها معتقد بودند که هر چه به پایان این دوازده هزار سال نزدیک شوند، پلیدی‌ها افزایش می‌یابند و بر نیکی‌ها غلبه می‌کنند. در این هنگام رستاخیز به وقوع می‌پیوندد و جهان از بدی‌ها پاک می‌شود. فردای رستاخیز نخستین روز از هزاره سیزدهم و آغازی برای جهانی پاک به شمار می‌رفت و به همین دلیل عدد سیزده به عنوان نماد شروع و تولد دوباره برشمرده می‌شد. سیزدهمین روز از فروردین نیز به عنوان روز آغاز آفرینش در طبیعت بهاری بود و مردم در آن به جشن و پایکوبی می‌پرداختند تا برای آغاز سالی پر تلاش و پر برکت آماده شوند.

چرا سیزده را نحس می پنداریم؟ 

همانگونه که اشاره شد دلیل محکمی مبنی بر نحس بودن این عدد و این روز در هیچ منبعی وجود ندارد؛ اما به وجود آمدن این باور در میان ایرانی‌ها ممکن است به یکی از دلایل زیر باشد:

نحوست سیزدهم ماه قمری در میان اعراب

این احتمال وجود دارد که پس از ورود اسلام به ایران، به تبعیت از اعراب که سیزدهم همه ماه‌های قمری را نحس می‌دانند، در برداشتی نادرست به سیزدهم نوروز نیز لقب روز نحس را داده‌اند.

فاجعه مصر

در طول حیات انسان، بارها و بارها بلایای زیادی بر زمین نازل شده و خسارات فراوانی را موجب شده است. یكی از بدترین این حادثه‌ها که در تورات به آن اشاره شده است در روز سیزدهم سال نو مصری در زمانی که مراسمی مانند جشن نوروز به هنگام تعادل بهاری خورشید گرفته شده بود، به وقوع پیوست و جان بسیاری از انسان‌ها را گرفت. روز وقوع این حادثه مصادف با سیزدهمین روز ماه ایرانی است.

گفته می شود که در آن روز ستاره‌ای دنباله دار در فضای زمین درخشیده و حتی افق آن در ایران نیز دیده شده است. در نتیجه برخورد این ستاره با زمین، آتشفشان ها فعال شده و زمین لرزه‌ای سهمگین به وقوع پیوسته است. پس از این حادثه، این اندیشه در ذهن مردم پدیدار شد كه این واقعه هر چند هزار سال باز هم رخ می‌دهد و به همین دلیل در هر سال به هنگام روز سیزدهم فروردین انتظار این واقعه سهمگین را می‌کشیدند و برای در امان ماندن از زمین لرزه، زیر سقف و بام نمی‌ماندند و به طبیعت روی می‌آوردند.

روز به روز، سیزدهمین روز سال و به دنبال آن، شماره سیزده، به صورت عددی نحس شناخته شد و حتی پلاک 13 خانه ها را به صورت 1+12 نوشتند تا از نحوست آن بکاهند و خوش‌شانسی برای خود به ارمغان بیاورند.

نحوست 13 در مسیحیت

برخی از محققان عقیده دارند که ارتباط و نزدیکی با مسیحیان و عالم مسیحیت در زمان صفویان باعث شد تا باور به نحسی سیزده به ایرانیان انتقال یابد. نحوست سیزده در نزد اروپایی‌ها نیز از داستان یکی از دوازده حواری عیسی مسیح به نام یهودای اسخر یوطی سرچشمه می‌گیرد. وی نقشه‌ای طراحی کرد تا مسیح را تسلیم مخالفانش کند. این نقشه از این قرار بود که با مسیح وارد مجلسی شود و روی او را ببوسد تا دشمنان بتوانند مسیح واقعی را تشخیص دهند. در این جریان حضرت مسیح دستگیر و به صلیب آویخته شد. به دلیل اینکه با پیوستن یهودای اسخر یوطی به مسیح و یازده شاگرد دیگرش، شمار آنان به سیزده تن رسید، عدد سیزده نزد مسیحیان به شومی و نحوست، شناخته شد.

جشن پوریم یهودیان

گروهی از محققان، نحسی سیزده را نشات گرفته از جشن پوریم یهودیان می‌دانند. گفته می شود که این جشن به مناسب کشتار ۷۵۰۰۰ نفر از ایرانیان در ۱۳ آدار (اسفند) توسط یهودیان برگزار می‌شود. روایت است که در روز کشتار، ایرانیان به طبیعت فرار کردند تا در امان بمانند و به همین دلیل این روز را نحس دانسته‌اند. البته این تئوری مخالفانی نیز دارد؛ آنها بر این باورند که براساس تقویم یهود واقعه پوریم در ۱۳ اَدار سال ۳۴۰۵ عبری معادل با ۲۵ فوریه ۳۵۵ قبل از میلاد رخ داده و روز آن با تاریخ ۱۳ فروردین آن زمان حدود یک ماه اختلاف دارد و پوریم تقریبا همیشه در زمستان برگزار می‌شود. از سوی دیگر در مورد تاریخ دقیق پوریم اختلاف نظر وجود دارد اما اغلب دانشمندان غربی زمان وقوع آن را در ماه مارس سال ۴۷۳ قبل از میلاد عنوان می‌کنند.

بدقلقی عدد 13 در ریاضیات

در نهایت تنها نشانه‌ای که از شوم بودن عدد سیزده در فرهنگ ایرانی حکایت دارد خاصیت بخش ناپذیری عدد سیزده و به عبارتی بد قلق بودن آن است. البته این باور دانش بالای ایرانیان در ریاضی و به کارگیری آن در زندگی روزمره را از گذشته تا به امروز، نشان می‌دهد.

تاریخچه سیزده به در

از نگاه اساطیری، پیشینه جشن نوروز به زمان جمشید یکی از پادشاهان اسطوره ای ایرانی باز می‌گردد. برخی بر این باورند که پس از آنکه جمشید در چندین سال متوالی در روز 13 فروردین در دشت و صحرا اتراق کرد، این رسم به صورت سنت و آیین در میان ایرانیان در آمده و تا به امروز ادامه یافته است.

در منابع تاریخی پیش از قاجار، اشاره مستقیمی به این مراسم نشده است؛ اما مهرداد بهار در کتاب از اسطوره تا تاریخ به جشن و پایکوبی مردم در اماکن عمومی در دوران صفوی می پردازد که بسیار نزدیک به آیین‌های سیزده به در است.

اما منابع مکتوبی که در آنها از سیزده به در نام برده شده است مربوط به دوران قاجار هستند. ادوارد یاکوب پولاک (پزشک مخصوص ناصرالدین شاه) درباره مراسم سیزده‌به‌در چنین می‌نویسد:

سرانجام روز سیزدهم، یعنی آخرین روز عید فرا می‌رسد. مطابق با یک رسم کهن، گویا تمام خانه‌ها در چنین روزی معروض خطر ویرانی هستند. به همین دلیل همه از دروازه شهر خارج می‌شوند و به باغ‌ها روی می‌آورند.

منابع مکتوب قاجار حکایت از برگزاری این مراسم در فروردین یا ماه صفر دارند و بر همین اساس برخی پژوهشگران قدمت این جشن را بیش از یکی دو سده نمی‌دانند؛ اما بر پایه قواعد مردم شناسی و فرهنگ عامه، تنوع و گوناگونی شیوه های برگزاری این مراسم و گسترش باور به آن در میان مردمان، قدمت زیاد آن را نشان می‌دهد.

با کند و کاو در کتیبه‌های سومری و بابلی به آیین‌های سال نو در سومر بر می‌خوریم که با عنوان زگموگ اجرا می شده اند. این مراسم در بابل با نام آکیتو شناخته می‌شده و دوازده روز طول می‌کشیده است. آنها نیز در روز سیزدهم جشنی در آغوش طبیعت برگزار می‌کردند و به همین دلیل می توان عمری حداقل چهار هزار ساله را برای جشن سیزده‌به‌در در نظر گرفت.

نحسی سیزده دامان طبیعت را می گیرد

هر ساله در طول این جشن، مردم آسیب‌های بسیاری را به طبیعت می زنند. تنه‌های سوخته و شاخه های شکسته درختان، زباله‌های رنگارنگ که چهره طبیعت را مخدوش می‌کنند، ماهی های قرمز رها شده در آب‌های آلوده و سبزه‌های رها شده در آب های راکد، همه و همه تنها بازمانده‌های جشن سیزده به در محسوب می‌شوند.

روز سیزدهم فروردین در تقویم به عنوان روز طبیعت نامگذاری شده است پس به مناسبت این روز با طبیعت مهربان‌تر باشید و برای خوشگذرانی چندساعته با زباله‌های‌تان خاطرش را نیازارید.

سپردن سبزه‌ها به آب یک سنت قدیمی است و ارزش بسیاری دارد؛ اما این کار را در محل‌های مناسب انجام دهید چرا که در فضاهای شهری چهره ناخوشایندی را ایجاد می‌کنید.

برای برپایی آتش و درست کردن کباب از زغال و هیزم استفاده و پیش از ترک محل از خاموش شدن آن اطمینان حاصل کنید.

 سخن آخر

سیزده‌به‌در جشنی برای بدرقه نوروز و خاطرات خوش آن است، تا می توانید در آن خاطره‌های خوش بسازید و موسم نوروز را به بهترین شکل بدرقه کنید.

شما این جشن را چگونه برگزار می‌کنید؟

چه محل‌هایی را برای برپایی پیک نیک مناسب می‌دانید؟

ار تجربه‌های خود برای دوستان کارناوالی بگویید.

منتظر دیدگاه‌های شما هستیم...