سفره هفت سین | نماد عید نوروز

صدای قدم های عمو نوروز می آید و بهار هر لحظه نزدیک تر می شود. کم کم موعد برپا کردن سفره هفت سین می رسد؛ سفره ای خوش رنگ و لعاب که قرار است لحظه آغاز سال را رنگی دیگر دهد و مهمانی با شکوه بهار در کنارش آغاز شود. حال که همه در تکاپوی خریدن سین های این خوان رنگارنگ هستند، به سراغ تاریخچه سفره هفت سین می رویم تا ببینیم این سنت از کجا آمده و چگونه به شکل امروزی خود درآمده است. نگاهی به فلسفه هفت سین هم می اندازیم تا سر از معنای نمادین تک تک اجزای این سفره درآوریم. با کارناوال همراه باشید تا نگاهی نزدیک تر به یکی از مهم ترین نمادهای جشن نوروز داشته باشیم.

تاریخچه سفره هفت سین

هر سال، با آمدن بهار و چند روز مانده به سال نو، بساط سفره هفت سین را برپا می کنیم تا آیینی که از کودکی در ذهن مان نقش بسته را به جا بیاوریم؛ اما آیا تا به حال به این فکر کرده اید که رسم برپایی سفره هفت سین، از کجا آمده است؟ یا تاریخچه سفره هفت سین به چه دوره ای بر می گردد؟ جالب است بدانید که با مطالعه دوران صفوی تنها یک اشاره مبهم و تا حدی مشکوک به سفره هفت سین به چشم می خورد؛ اما بعد از آن حتا در شواهد قرن نوزدهم هم هیچ اشاره ای به سفره هفت سین نشده است و این ها نشان از آن دارند که این فرهنگ، یک رسم جوان به شمار می رود.

با توجه به تمام شواهدی که در تاریخ از وجود سفره هفت سین دیده می شود و با وجود آن که اجزای آن ریشه در اعتقادات و فرهنگ باستانی ایران دارد، تا قرن بیستم میلادی هیچ گونه اثری از سبک و سیاق امروزی و اجزای تشکیل دهنده سفره هفت سین که با حرف «سین» آغاز می شوند، در هیچ کتاب تاریخی دیده نشده است. اینها نشان دهنده آن است که سفره هفت سین امروز که با آن به استقبال بهار و سال نو می رویم یک رسم نوظهور است.

هفت سین، هفت شین، هفت چین و یا هفت میم ...

طبق مطالعاتی که در تاریخ ایران صورت گرفته است تا حدی تاریخچه این رسم مبهم بوده و پیشینه ای کهن برای سفره هفت سین به چشم نخورده است. گویا هفت شین، هفت میم و یا هفت چین کهن تر از آن هستند و در گذر روزها دستخوش تغییرات شده و تنها هفت سین از آنها باقی مانده است.

هفت شین

تاریخ می گوید قبل از آن که هفت سین بر سر سفره های نوروزی نقش بندد، هفت شین مهمان سفره نوروز بوده است. اجزای این سفره عبارت بودند از: شمع، شیرینی، شهد (عسل)، شمشاد، شقایق یا شاخه نبات، شراب.

پس از آنکه اسلام وارد ایران شد، وجود شراب میان اجزای این سفره مخالف احکام این دین بود پس آن را با سرکه جایگزین کردند. این جایگزینی سرآغازی شد برای تبدیل شدن هفت شین به هفت سین.

از طرف دیگر دو کلمه شهد و شراب واژگانی عربی هستند و در ایران باستان واژگان عربی جایی نداشتند و اگر قرار بود این دو عنصر را بر سر سفره نوروز بگذارند باید نام پارسی را بر می گزیدند که معادل پارسی واژه شراب "می" بوده است . این حاکی از آن است که خیلی نمی توان از وجود سفره هفت شین در تاریخ مطمئن بود.

هفت چین

برخی معتقدند که در روزگاران گذشته سفره نوروز، هفت چین بوده است و می گویند که در ایران پیش از اسلام، هخامنشیان روی هفت ظرف چینی غذا می گذاشتند.

البته این فرضیه تاریخی خیلی قابل قبول نیست زیرا نام "چینی" که به یک نوع ظرف اتلاق شده، به معنای ظرفی است که از کشور چین آمده باشد؛ در صورتی که اثری از تجارت میان ایران و چین در زمان هخامنشیان وجود ندارد.

هفت میم

برخی شواهد هم از وجود سفره هفت میم سخن گفته اند که از مرغ، ماهی، ماست، مویز و ...تشکیل می شده است. امروزه در بوشهر در کنار سفره هفت سین، این سفره را نیز برپا می دارند.

تقدس عدد هفت در سفره هفت سین 

عدد هفت نه تنها در میان ایرانیان باستان مقدس بوده بلکه در میان ساکنان امروز این سرزمین نیز از قداست خاصی برخوردار است و در بیشتر فرهنگ ها و ملل مختلف دیگر نیز جایگاه ویژه ای دارد. تقدس عدد هفت در ایران باستان از آیین مهر یا میترا می آید و از آن جهت است که این عدد را  "امرداد" به معنای جاودانگی و بی مرگی می نامیدند. به همین دلیل امروزه هفت نماد از عناصر مختلف را بر می گزینند و بر خوان (سفره) نوروز می گذراند.

برخی می گویند هفت سین ،نمادی از هفت دانه گیاهی است که در زمان ایرانیان باستان با آن سبزه نوروز را تهیه می کردند و عبارت بودند از: جو، ماش، عدس، ارزن، لوبیا، نخود و گندم

پیشینیان ما، ۱۰ روز قبل از نوروز از این هفت دانه سبزه می پروراندند و بر سر در خانه های شان می نهادند. هر کدام از این دانه ها که سبز تر و پربارتر می شد، آن را نشان پرمحصولی آن دانه می دانستند و از این جهت این عدد را نشانی از فال نیک و خوش یمنی تلقی می کردند.

مصداق این تقدس و جایگاه ویژه عدد ۷ را می توان در نشانه های دیگری جستجو کرد مانند:

۷ سال دوران کودکی

رنگین کمان ۷ رنگ

۷ خوان رستم در شاهنامه

۷ اقلیم

۷ روز هفته

و...

تقدس عدد هفت در مذاهب گوناگون

بر اساس اعتقاد رهروان آیین برهما در هند، انسان هفت بار می میرد.

در آیین مسیحیت، هفت معجزه از ۳۳ معجزه مسیح در انجیل ثبت و از هفت روح پلید نام برده شده است.

در فرقه کاتولیک معتقدند شادی ها و غسل تعمید هفت نوع است.

در اسلام می گویند آسمان هفت طبقه دارد. در خوابی که فرعون دید و تعبیر به هفت سال خشکسالی و هفت سال فراوانی شد، او هفت گاو نر و هفت گاو ماده را دیده بود. می گویند جهنم نیز هفت طبقه دارد و گناهان اصلی نیز هفت عدد است. مسلمانان نیز هفت بار به دور خانه خدا طواف می کنند.

در تاریخ، داریوش کبیر با خودش هفت همراه داشت و در نقش رستم درست بالای آرامگاه داریوش، هفت نقش به تصویر کشیده شده اند. در بابل و آشور معابد هفت طبقه و هر طبقه نام یکی سیارات را دارد و هفت رنگ بوده است. آرامگاه کوروش نیز هفت پله دارد.

حضور هفت امشاسپندان در سفره هفت سین | نمادی باستانی در نوروز

شاید اگر سفره هفت سین امروزی را با معنا و مفهوم عناصر و اجزایش مورد بررسی قرار دهیم، قانع شویم که این یک رسم برخاسته از دوران باستان است؛ چرا که امشاسپندان (ازصفات پاک اهورامزدا) و نمادهایش در این سفره حضور دارند.

ایرانیان باستان بر این اعتقاد بودند که عقل مقدس که با عنوان اهورامزدا یا سپند مینو شناخته می شد، شش وزیر بزرگ با نام امشاسپندان داشته است. در واقع می توان این گونه بیان کرد که امشاسپندان شش فروزه اهورا مزدا بوده است که هر کدام معنا، مفهوم و نماد مخصوص به خود را داشته اند؛ اما در کل یک مفهوم مشترک را ارایه می دادند و آن قسمت کوچکی از عظمت خداوند نسبت به آدمی بوده است.

می گویند نام هفت سین از نام سپند مینو می آید که با حرف «سین» آغاز شده است و هفت نماد امشاسپندان را بیان می کند. امشاسپندان که به معنای پاکان جاویدان است، هفت نماد دارد. سنبل این نمادها گل ها و یا درختانی است که به آن ها نسبت داده می شود که از هر کدام از آنها را می توان در سفره های هفت سینِ گذشته و امروزی جست و جو کرد.

هفت امشاسپندان مقدس از این قرارند:

۱- هرمزد (اهورا مزدا) 

معنایش سرور دانا است. نمادش درخت مورد یا یاس زرد است؛ درختی که همیشه سبز و خرم است و شاخه ای از آن را بر سر سفره نوروزی می گذاشتند.

۲- وهومن

مصداقی از اندیشه پاک است و شاخه ای از یاس سفید به عنوان نماد آن، آذین گر سفره های نوروزی بوده است.

۳- اردیبهشت 
سومین روز از فروردین، اردیبهشت نام دارد که نمادی است از پاکی و راستی. پاکی و راستی، آتش زننده تمام پلیدی ها و روشنگر است، پس بر سفره نوروزی آتشدانی افروخته می گذاشتند. سنبل این نماد گل مرزنگوش که شاخه ای از آن زینت بخش خوان نوروزی بوده است.

۴- شهريور

چهارمین روز از فروردین ماه شهریور نام دارد؛ نامی که به معنای کشور جاودان است. این نماد از امشاسپند خدای فلزات و دادگری است .

۵- سپندارمزد

این نام به روز پنجم از فروردین ماه اشاره دارد و معنای عشق و پارسایی و نشانی از وفا و بردباری است. به پاس یاد این امشاسپند، بیدمشک را بر سر خوان نوروز می نهادند.

۶- خرداد 

ششمین روز از فروردین، خورداد يا خوردات (هئوره تات) نام دارد و نشانی است از کامل بودن و بی کاستی و گل سوسن نماد آن است.

۷- امرداد

و اما آخرین امشاسپند امرداد (امرتات) نام دارد که حافظ گیاهان است و از این جهت همیشه به همراه خرداد (نگهبان آب) است. گل ویژه آن زنبق نام دارد.

ویژگی عناصر تشکیل دهنده سفره هفت سین

عناصری که بر سر سفره هفت سین قرار می گیرند، ویژگی هایی دارند که سبب می شود برای این خوان انتخاب شوند. این ویژگی ها ۵ مورد هستند که به این ترتیب اند:

۱ - اصلی ترین ویژگی این عناصر پارسی بودن نام آنها است. عناصری با نام های عربی و بیگانه جایی در سفره هفت سین ندارند.

۲- نام شان با حرف سین آغاز شود.

۳ - ریشه گیاهی داشته باشند.

۴ - قابل خوردن باشند.

۵ - نام آنها ترکیبی نباشد مثل سبزی پلو یا سیر ترشی و ...

پس اگر قرار باشد طبق این قوانین و چهار چوب ها سفره هفت سین امسال را بچینیم، این عناصر را که شاید به اشتباه در فرهنگ مان ریشه دوانیده اند را باید از سفره هفت سین مان حذف کنیم. عناصری همچون سنبل، سکه و سماور که نه پارسی و قابل خوردن هستند و نه ریشه گیاهی دارند.

سین های هفت سین

با هم سین های امروزی سفره نوروزی را می شماریم که هر یک با فلسفه و معنای خاص خودشان بر سر این سفره می نشینند و نوید بخش سال جدید هستند .

سیر نمادی از اهورا مزدا

سبزه و یا سبزی نمادی از پیوند انسان و طبیعت | نمادی از فصل رویشی نو و فرشته اردیبهشت

سیب نمادی از پاکی ، فرشته ، زن و باروری

سنجد نمادی از دلبستگی و فرشته خورداد

سرکه نمادی از جاودانگی و خدای امرداد

سمنو نمادی از خواربار و فرشته شهریور

سماق نمادی از باران و خدای بهمن

سایر عناصر سفره هفت سین

همه چیز به هفت سین ختم نمی شود و عناصر دیگری نیز وجود دارند که زینت بخش سفره هفت سین هستند:

کتب آسمانی ادیان مختلف

در میان ایرانیان و مسلمانان مرسوم است که به هنگام چیدن سفره هفت سین اولین چیزی که در بالاترین قسمت سفره قرار می دهند، قرآن کریم است تا بدین وسیله با توکل به خدواند بزرگ سالی سرشار از برکت و سلامتی را برای خود و خانواده شان از خداوند بخواهند.

البته افراد دیگری که نوروز را جشن می گیرند و سفره هفت سین بر پا می کنند کتاب مقدس ادیان خودشان را با همین مضمون بر سفره نوروزی قرار می دهند.

آینه و شمعدان

آینه به عنوان نمادی از جهان بی پایان و بارگاه خداوند در سفره هفت سین قرار می دهند و در کنار آن شمعدان ها را می نشانند. بر اساس رسمی دیرین، شمع ها باید به تعداد اعضای خانواده بر سر سفره قرار گیرند تا نمادی از شادی و روشنایی باشند و روشن کردن آنها هم روشنایی جاودانه را به تصویر بکشد.

ظرف پر از آب و نارنج یا سیب

سیب قرمز و نارنج نشانی از کره زمین هستند که بر سر سفره هفت سین در کاسه ای از آب قرار می گیرند و غوطه ور می شوند. همانند زمین در کهکشان ها ...

ماهی قرمز را در سفره هفت سین به نماد روزی حلال قرار می دهند اما بهتر است آن را با عنصر دیگری جایگزین کرد و آن سیب قرمز در کاسه ای از آب است که نماد گردش زمین به شمار می رود.

نان، برنج و گندم

این عناصر به نشانه برکت بر سر سفره هفت سین قرار می گیرند و نمادی از روزی فراوان و تغذیه هستند.

تخم مرغ

شوق و اشتیاق رنگ کردن تخم مرغ های پخته شده هنوز هم در میان بسیاری از کودکان دیده می شود. این عناصر به عنوان نمادی از نژادهای مختلف در هفت سین گذاشته می شوند و مصداقی از بنی آدم اعضای یکدیگرند را به نمایش می گذارند.

کوزه ای از آب

بر اساس یک سنت قدیمی، کوزه ای را پر از آب می کنند و به عنوان نمادی از خواست انسان برای باریدن رحمت الهی بر سر سفره قرار می دهند.

جامی پر از آب به همراه چند قطره گلاب

آب و گلاب به عنوان نشانه ای از باروری و تازگی در سفره هفت سین قرار می گیرند.

سایر عناصر

شیرینی، آجیل، شیر، ماست، ساعت، شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ، میوه بیدمشک و ... از جمله دیگر عناصری هستند که بر اساس آداب و رسوم هر منطقه در سفره هفت سین گذاشته می شوند.

رسم اشتباه گذاشتن ماهی قرمز بر سر سفره هفت سین | شادمانی به قیمت مرگ یک موجود زنده

شاید یکی از نشانه هایی که با دیدن  آن می توان فهمید که تا عید نوروز تنها چند روز بیشتر باقی نمانده است، فروشندگانی هستند که بساط فروش ماهی قرمز را در سطح شهر پهن می کنند؛ افرادی که در هر سال در حدود ۵ میلیون ماهی قرمز را قربانی آذین کردن سفره های هفت سین ما ایرانی ها می کنند.

اما می دانستید که وجود ماهی قرمز بر سر سفره هفت سین هیچ ریشه ای در تاریخ و فرهنگ ما ایرانیان ندارد و از این بار هم این رسم از چین وارد فرهنگ ما شده است؟!

در حدود چیزی نزدیک به ۸۰ سال پیش که تجارت ایران با چین در زمینه چای آغاز شد. در این زمان ماهی های قرمز چینی نیز راه ایران را در پیش گرفتند و خود را به ساحل ایران رساندند. ماهی قرمز سمبل عید چینی هاست که امروز به یک نماد بر سر سفره های هفت سین ما ایرانیان بدل شده است؛ اما با یک تفاوت بسیار بزرگ و آن این که در فرهنگ چینی ماهی قرمز را رها می کنند تا نشانی از حیات و ادامه زندگی باشد اما ما ایرانیان آن را اسیر تنگ بلوری می کنیم تا روزی که خودش جان دهد.

آیا این پسندیده است که این موجودات را قربانی این فرهنگ اشتباه کنیم؟!

بهتر نیست به جای ماهی قرمز از انار یا سیب قرمزی که در یک کاسه آب قرار دارد و نمادی از عشق و باروری است و صد در صد ریشه در تاریخ و فرهنگ ایران مان دارد، استفاده کنیم؟!

سفره هفت سین در کشورهای دیگر

ملیت های دیگری همچون افغان ها، تاجیک ها، ارمنیان و... نیز برای استقبال از نوروز، سفره هفت سین بر پا می کنند و به سان ما ایرانیان به سال جدید خوش آمد می گویند.

این سفره در کشورهای مختلف بسته به آداب آن کشور دست خوش تغییراتی می شود، به عنوان مثال در کشور افغانستان سفره هفت سین، سفره هفت میوه نام دارد و متشکل از هفت میوه خشک همچون کشمش، سنجد، پسته، فندق، آلو، گردو یا بادام است.

مردم افغانستان چند روز قبل از عید نوروز هفت مغز را در آب مخلوط می کنند تا برای عید آماده شود.

برخی دیگر هم سفره هفت سین مانند سفره هفت سین ما ایرانیان پهن می کنند و به انتظار نوروز می نشینند. اجزای سفره هفت سین افغان ها از این قرار است: سیب، سنجد، سبزی، سارق که همان قارچ در میان افغان هاست، سرکه، سمنو، سیر. 

سخن آخر

سفره هفت سین یک بهانه است تا به هوای آن بعد از یک سال دغدغه و کار، بعد از یک سال شاید دور بودن از جمع صمیمی خانواده، ساعاتی مانده به لحظه سال تحویل، همراه با خانواده در کنار آن بنشینیم و به اجزای آن نگاه کنیم و شاید یادمان بیاید زندگی زیباتر از آن چیزی که ما برای خودمان رقم زدیم جریان دارد...

شاید گذر زمان را به چشم دیدیم و به گوش شنیدیم...

 کارناوال برای همه مردمان این دیار، سالی خوش، سرشار از برکت و سلامتی و لبانی همیشه خندان را آرزومند است.

شما هم لحظه تحویل سال، درست آن زمانی که دعای 

یا مقلّب القلوب و الابصار یا مدبر اللیل و النهار یا محوّل الحول و الاحوال حوّل حالنا الى احسن الحال

را می خوانید، همراهان کارناوالی خود را از یاد نبرید! 

از حال و هوای نوروزی شهر و دیارتان برای مان بگویید و شادمانی این روزها را با دیگر دوستان، شریک شوید...