آداب و رسوم جشن نوروز | میراث جهانی ارزشمند

بهار آغازی دوباره برای زمین است که با جشن و سرور همراه می شود و رنگی تازه به شهرها، روستاها و خانه ها می دهد. آداب و رسوم نوروز، آیین استقبال از این فصل سبز است؛ فصلی که آمدنش بهانه خوبی به دست مان داده تا به تکاپو بیفتیم و سنت هایی کهن را به جا بیاوریم. حالا وقت آن است که از نوروز و رسم و رسومش بیشتر بدانید و این کهن‌جشنِ گره خورده با فرهنگ ایرانی را بیشتر بشناسید. می خواهیم برای تان از تاریخچه نوروز بگوییم و نگاهی به آداب و رسوم نوروز در گذشته بیندازیم و نگاهی نزدیک تر به این جشن بزرگ داشته باشیم.

با کارناوال همراه باشید ...

پیش از این برای تان از مقدمات این جشن بزرگ نیز گفتیم و در مطلبی جداگانه به آداب و رسوم پیش از نوروز در ایران پرداختیم. با کلیک بر روی دکمه زیر می توانید این مطلب، و سایر مطالب نوروزی کارناوال را بخوانید:

ورود به صفحه اختصاصی مطالب نوروزی کارناوال

نوروز از کجا آمده است؟

تا به حال از خود پرسیده اید که چرا نوروز را جشن می گیریم؟ اصلا این جشن کهن از کجا پیدایش شده و در فرهنگ ما ماندگار شده است؟

برای دانستن چگونگی پیدایش نوروز می توانیم از چند جنبه آن را مورد بررسی قرار دهیم:

* از نگاه اساطیری و شاهنامه فردوسی

بر اساس آنچه در داستان های اساطیری ایران زمین از جمله شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری آمده، پیشینه نوروز به زمان جمشید، نخستین پادشاه بر روی زمین، باز می گردد. بر اساس روایات تاریخی، وی به هر مناسبتی بر روی تخت می نشست و با انجام کارهای نیک، جشنی را برپا می ساخته است. در یکی از آن مراسم که به صورت اتفاقی با روز اول فروردین متقارن شده بود، تابیدن نور خورشید در تاج این پادشاه، شور و غوغایی در میان مردم برپا کرد و همه فریاد زدند: " جمشید " یعنی " بزرگی درخشید " و این نام بر وی نهاده شد. نام او از ترکیب جم به معنای بزرگی و شید مترادف با درخشیدن تشکیل شده است.

جمشید این روز را به خاطر این اتفاق و تعریف و تکریم خود جوش مردم از خودش، روزی نو و مبارک پنداشت و از آن پس، در هر سال، این روز را به عنوان نوروز گرامی داشت. برخی دیگر از متن‌ها، کیومرث را پایه‌گذار نوروز می دانند و وی را به عنوان نخستین انسان روی زمین معرفی کرده اند.

* از نگاه دینی و مذهبی

در دین و مذهب نیز روایاتی از نوروز وجود دارد که برگزاری این مراسم را در سال های بسیار دور تایید می کند. در اوستا، زرتشت پیامبر به عنوان کسی که تقویم خورشیدی را به مردم معرفی کرد، یاد شده است. گفته می شود وی اولین روز سال یعنی برابری روز و شب را به عنوان اعتدالین نوروز نامگذاری کرد و جشن گرفت. البته روایات دیگر حاکی از آن هستند که جشن نوروز پیش از زرتشت هم در ایران برگزار می شده است.

* از نگاه علمی و پدیده های نجومی

از نظر علمی و نجومی، نوروز، روزی است که آفتاب در برج حمل (نیمکره شمالی) می تابد و خورشید روی مدار استوا قرار می گیرد. در نتیجه این اتفاق روز و شب با هم برابر می شوند و طول آنها در تمام نقاط جهان برابر به 12 ساعت می رسد. اینها نشانه روز اول فروردین است؛ روزی که طبیعت از خواب زمستانی بیدار و زندگی نو در زمین آغاز می شود.

* نوروز | کهن جشن ایرانی

اگر به دل تاریخ و ایران باستان سفر کنیم، خواهیم دید که ایرانیان اقوام سرزنده ای بودند و از هر مناسبتی استفاده می کردند که جشن بگیرند، در کنار هم باشند و شکر خداوند را به جای بیاورند.

از میان جشن های متعددی که در مناسبت های گوناگون برگزار می شد، ۷ جشن جزو جشن های واجب محسوب می شدند و گرامی داشت آن ها اجتناب ناپذیر بود؛ ۶ جشن، جشن‌های گاهانبار یا سالگرد آفرینش‌های شش گانه بودند با نام های:

مید یوزرم گاه – جشن میانه بهار

مید یوشم گاه – جشن نیمه تابستان

پیتی شهیم گاه – سالگرد آفرینش زمین و فصل گردآوری غله

ایا سرم گاه – سالگرد آفرینش گیاه

مید یاریم گاه – سالگرد آفرینش چارپای مفید

همسپد میدم گاه – سالگرد آفرینش انسان

و اما جشن هفتم از اعیاد واجب در ایران باستان، نوروز نام داشت. جشنی که پس از هزاران سال هنوز به قوت خود باقی است و در ایران امروز هم از اعیاد واجب به حساب می آید. در برگزاری این جشن آداب رسوم خاصی رعایت می شد که برخی از آن ها امروز هم به جا آورده می شوند. البته که دست خوش تغییراتی شده اند اما هنوز اصالت خود را حفظ کرده اند.

جشن نوروز در طول تاریخ

در هر یک از ادوار تاریخی نوروز به شکلی خاص جشن گرفته می شد و پس از تغییرات بسیار به شکل امروزی خود در آمده است.

نوروز در دوره ساسانیان

مراسم نوروز در دربار پادشاهان ساسانی و اشکانی با شکوه و جلال خاصی برگزار می شد. پادشاه در ایام نوروز امر و نهی نمی کرد تا شفقت به خرج دهد و در آن ایام مبارک کسی را از خود نرنجاند.

در زمان ساسانیان این مراسم حداقل ۶ روز به طول می انجامید و شامل دو دوره نوروز کوچک یا عامه و نوروز بزرگ یا خاصه بود. نوروز کوچک از اول تا پنجم فروردین برگزار و نوروز بزرگ در ششمین روز فروردین برپا می شد. در مراسم نوروز کوچک، هر روز به یکی از طبقات مردم تعلق داشت که باید برای دیدار شاه به نزد او می رفتند:

روز اول فروردین: عامه مردم

روز دوم فروردین: دهقانان، خدمتگزاران آتشکده ها

روز سوم فروردین: روحانیان و موبدان

روز چهارم فروردین: اعضای خاندان سلطنت، رجال، مردم کشور و فرماندهان ارتش

روز پنجم فروردین: اشراف

روز ششم فروردین: ندیمان و مشاوران

شاه به سخنان هر یک از آنها گوش فرا می داد و اگر مشکلی داشتند، دستور حل آن را صادر می کرد. نوروز بزرگ نیز متعلق به نزدیکان شاه بود و فقط آنان به حضور وی می رسیدند.

نکته جالب این است که در دوره ساسانیان سال کبیسه وجود نداشت و روز برگزاری نوروز در هر ۴ سال، یک روز از آغاز فروردین عقب می ماند. به همین دلیل زمان نوروز ثابت نبوده و در فصل های مختلف برگزار می شد.

در این دوران، ۲۵ روز پیش از آغاز سال نو دوازده ستون از خشت خام در حیاط منزل پادشاه برپا می شد و انواع حبوبات و غلات (برنج، گندم، جو، نخود، ارزن، و لوبیا) را بر آنها می‌کاشتند. این ستون ها تا روز شانزدهم فروردین بر جای خود می ماندند و سپس با شادمانی جمع آوری می شدند. باور مردم بر این بود که هر کدام از گیاهان کاشته شده بر ستون ها زودتر به بار نشیند، در آن سال محصول بهتری از آن گیاه وجود خواهد داشت.

یکی دیگر از رسوم متداول در زمان ساسانیان این بود که به شادمانی آغاز سال نو در بامداد نوروز بر روی یکدیگر آب می پاشیدند و جشنی برپا می ساختند.

از زمان هرمز اول (سومین پادشاه ساسانی) روشن کردن آتش در شب نوروز مرسوم و پس از آن در زمان هرمز دوم، رسم دادن سکه به‌ عنوان عیدی در نوروز بنیان نهاده شد.

خوردن لقمه ای پنیر تازه با مقداری ماست نیز یکی دیگر از مراسم نوروز در زمان ساسانیان بوده و عملی با شگون پنداشته می شده است.

نوروز در زمان هخامنشیان

در سنگ‌نوشته‌های به‌جا مانده از دوران هخامنشیان، به برگزاری جشنی تحت عنوان نوروز به طور مستقیم اشاره نشده است؛ اما همین کتیبه ها حکایت از برگزاری شکوهمند این جشن در زمان آنها دارد. شواهد حاکی از آن است که مراسم ویژه نوروز از ۲۱ اسفند تا ۱۹ اردیبهشت برگزار می شده است.

کوروش بزرگ، بنیانگذار سلسله هخامنشی در سال ۵۳۸ پیش از میلاد، نوروز را به عنوان یک جشن ملی اعلام کرد. ترفیع سربازان، پاکسازی مکان‌های همگانی و خانه‌های شخصی و بخشش محکومان از جمله مراسم مهم جشن نوروز بود.

در زمان داریوش یکم، تخت جمشید به عنوان محل برگزاری مراسم نوروز برگزیده شد. حتا برخی پژوهشگران معتقدند که این محل برای برپایی جشن نورورز ساخته شده است اما برخی دیگر آن را به طور کامل رد می کنند.

این پادشاه به مناسبت نوروز سال ۴۱۶ قبل از میلاد سکه ای از طلا را ضرب کرد که در پشت آن سربازی در حال تیراندازی دیده می شد.

نوروز پس از اسلام

پس از ورود اسلام به ایران، بی‌توجهی فرمانروایان و مخالفت اسلام گرایان از دلایلی بودند که باعث پاک شدن بسیاری از جشن های ایرانی از این فرهنگ کهن شدند؛ اما نوروز به سبب پیوند عمیق با تاریخ و فرهنگ این دیار، توانست جان سالم به در ببرد و تا به امروز باقی بماند.

اعراب فاتح ایران و خلفای دو پادشاهی امویه و عباسی با وضع مالیات های سنگین برای برگزاری جشن های مهرگان و نوروز تمام تلاش خود را کردند تا مردم را از انجام این رسم باز دارند؛ اما این موضوع نتوانست مانعی برای حفظ نوروز باشد چرا که بعدها همین افراد نیز به شرکت در مراسم نوروز روی آوردند.

برافروختن آتش در روز نوروز و پاشیدن آب بر روی عابران، پوشیدن لباس نو، هدیه سیب به یکدیگر، پخت غذاهای ویژه، خرید عطرهای نوروزی و مخصوص و ... از جمله مراسم نوروز در این دوران بودند.

سلسله‌های طاهریان، سامانیان و آل بویه، جشن نوروز را با گستردگی بیشتری برگزار می کردند و سرودن شعر توسط شاعران دربار یکی از مراسم ویژه نوروز در این دوران به حساب می آمد.

جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی در دوران پادشاهی خود دستور داد تا تعدادی از ستاره شناسان ایرانی از جمله خیام گرد هم آیند و گاهشمار ایرانی را بهبود ببخشند. این گروه، اول بهار را روز ورود آفتاب به برج حمل و جشن نوروز دانستند و جایگاه آن را ثابت کردند. این گاهشمار به تقویم جلالی شهرت پیدا کرد و در آن برای ثابت ماندن زمان نوروز تعبیری اندیشیده شد. در این تقویم هر چهار سال یک بار و گاهی هر پنج سال یک بار، روزهای سال را به‌جای ۳۶۵ روز، ۳۶۶ روز  در نظر گرفتند و از سال ۳۹۲ هجری بر اساس این تقویم، نوروز را جشن گرفتند.

نوروز در دوران صفویان

در دوران صفویان نوروز دوباره به جایگاه خود بازگشت و به عنوان یک نماد ملی مطرح شد. شاه عباس صفوی در سال ۱۵۹۷ میلادی، با برگزاری مراسم نوروز در عمارت نقش جهان اصفهان، این شهر را به عنوان پایتخت معرفی کرد.

در این زمان یکی از مراسم مردم، تخم مرغ بازی بود که در طی آن دو نفر تخم مرغی را در دست خود می گرفتند. یکی نوک تخم مرغ خود را به نوک تخم مرغ دیگری می زد و هر کس که تخم مرغش می شکست بازنده محسوب می شد.

یک یا دو ساعت مانده به آغاز نوروز، منجمان با لباس فاخر به پشت بام کاخ سلطنتی می رفتند و با اسطرلاب مشغول به کار می شدند. به محض دادن علامت توسط این منجمان، سال جدید با شلیک توپ و تفنگ اعلام می شد. صدای نواختن طبل و شیپور، نای و نقاره در همه جا می پیچید و مراسم سرور  را با رقص و طرب، آتش‌بازی و صحنه‌های کمدی در مقابل کاخ شاهنشاه برگزار می کردند.

ایام عید، ۸ روز به طول می انجامید. نخستین روز عید، به مراسم بارِ عام اختصاص داشت. بارِعام مراسمی است که طی آن شاه و درباریان به گروهی از مردم اجازه می دهند تا با شاه و درباریان دیدار داشته باشند.
در روز دوم علما و دانشمندان و مخصوصا اخترشناسان به حضور شاه می رسیدند. روز سوم به‌ مغان و موبدان، روز چهارم به قضات، روز پنجم به بزرگان و اعیان و اشراف کشور و روز ششم به خویشاوندان و منسوبین شاهنشاه اختصاص داشته است و دو روز آخر نیز زنان و کودکان سلطان، نزد وی می آمدند.

نوروز در زمان قاجار

یکی از مراسم مهم نوروز در زمان قاجار، مراسم سلام عام در تهران بود. رییس تشریفات دربار، یک روز پیش از نوروز، از سران مختلف دعوت به عمل می آورد و از آنها می خواست تا یک ساعت پیش از تحویل سال در دربار حضور به هم رسانند. پس از انجام تشریفات خاص، یک ربع مانده به تحویل سال شاه قدم به مجلس می گذاشت و پس از سخنرانی خطیب، مجلس با نام حضرت محمد (ع) متبرک می شد. پس از آن که همگان به نشانه احترام، سر تعظیم فرود آوردند، منجم باشی خبر تحویل سال را اعلام می کرد. شیپورچی این خبر را به اطلاع توپچی ها می رساند و پس از آن با شلیک توپ، همگان از تحویل سال مطلع می شدند. 

شاه، نخست به علما و سپس به سایر حضار تبریک می گفت و پس از تلاوت قرآن مجید، به دادن عیدی مشغول می شد. این مراسم در سایر شهرستان ها نیز با حضور فرماندار صورت می گرفت.

شاه بازی یا میر نوروزی | سنتی فراموش شده در نوروز

یکی از مراسم فراموش شده و جالب توجه نوروز در قدیم، شاه بازی نوروزی بوده است. در نزدیکی های عید نوروز امیر یا حاکم موقتی را برای یک منطقه، روستا یا محله بر می گزیدند که سلطنتش تا پایان سیزدهمین روز فروردین ادامه داشت. این حاکم موقتی در این مدت می توانست دستور عزل و نصب، توقیف و حبس و جریمه و مصادره را صادر کند و موجب تفریح مردم شود.

آنچه که امروز در نوروز انجام می دهیم

نوروز هم مثل خیلی از جشن های دیگر آداب و رسوم خاص خود را دارد که به مدت ۱۳ روز در ایران برگزار می شود. این مراسم عبارتند از:

1- چیدن هفت سین

هفت سین شاخص ترین نماد نوروز است و آغاز سال معمولا در کنار آن جشن گرفته می شود. از دیرباز این سفره رنگین، ۷ روییدنی و خوراکی را که با حرف ” سین ” شروع می شوند را در خود جای داده است: سیب، سبزه، سنجد، سماق، سیر، سرکه، سمنو.

قرآن، آینه، شمع، تخم‌مرغ رنگ شده، ماهی قرمز، نان و سبزی، گلاب، گل، سکه و … نیز گوشه دیگری از این سفره را پر می کنند و هریک به نشانه و نمادی خاص در کنار یکدیگر قرار می گیرند.

رسم دیرین این است که به هنگام تحویل سال همه در کنار سفره هفت سین باشند و برای یکدیگر خوشی و شادمانی و سلامتی در سال جدید بخواهند.

۲- خوردن رشته پلو و آش رشته

پس از سال نو اولین وعده غذایی رشته پلو یا آش رشته است که بر اساس باور قدیمی خوردن آن موجب می شود تا سر سرشته کار تا آخر سال دست اعضای خانواده بیاید.

رشته پلو غذایی لذیذ است که با رشته پلویی و برنج همراه با خرما و کشمش سرخ کرده آماده می شود و آن را در مراسم نوروز میل می کنند.

۳- عیدی و هدایا

یکی از رسم های دیرین در نوروز، عیدی دادن و عیدی گرفتن است. کوچکترها از شوق گرفتن اسکناس های نو و تانخورده سر از پا نمی شناسند و با شوقی خاص منتظر دریافت آنها هستند.

بزرگترها قبل از تحویل سال اسکناس های عیدی را به نشانه تبرک لای قرآن می گذرند و پس از آغاز سال، آنها را به عنوان عیدی به کوچکترها می دهند. برخی به جای اسکناس، هدایایی را برای عزیزان شان تهیه و به آنها تقدیم می کنند.

 ۴- دید و بازدید

احتمالا در گذشته، مردمان می دانستند که روزی آنقدر غرق در دغدغه ها و روزمرگی ها می شویم که فرصت دیدن اقوام خویش را هم نداریم. رسم دیرین دید و بازدید نوروز بهانه خوبی است تا حداقل سالی یک بار گرد هم بیاییم و شادی این جشن باستانی را با عزیزان مان شریک شویم.

۵- پوشیدن لباس نو

رسم بر این است که در ایام نوروز و به هنگام دید و بازدیدها به نشانه نو شدن لباس زمین، جامه نو بر تن می کنند و خود را می آرایند تا به بهترین شکل در طول این جشن دیده شوند.

۶- سیزده به در

سیزدهمین روز از جشن های نوروزی با عنوان سیزده به در شهرت دارد و حسن ختام جشن نوروز به حساب می آید. باوری قدیمی حکایت از این دارد که باید در این روز برای راندن نحسی از خانه خارج شد و به دامان طبیعت رفت. امروزه در تقویم رسمی ایران این روز تحت عنوان روز طبیعت نام گذاری شده و با برپایی پیک نیک توسط خانواده ها در سراسر کشور جشن گرفته می شود.

ثبت جهانی نوروز

در سال ۲۰۰۹ جشن باستانی نوروز با ریشه ایرانی در تقویم مجمع عمومی سازمان ملل جای گرفت. این جشن در متن تصویب نامه به صورت زیر توصیف شده است:

نوروز، ۲۱ ماه مارس جشنی با ریشه ایرانی که قدمتی بیش از ۳ هزار سال دارد و امروزه بیش از ۳۰۰ میلیون نفر آن را جشن می‌گیرند.

برای نخستین بار، نوروز ۱۳۹۱ در صحن عمومی سازمان ملل و یونسکو به میزبانی ایران جشن گرفته شد و جهانیان این میراث فرهنگی ارزشمند را شناختند.

نوروز در کشورهای دیگر

نوروز آیینی است که نه تنها در ایران بلکه در کشورهای دیگر جهان نیز برگزار می شود. ترکمنستان، تاجیکستان، آذربایجان، افغانستان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و چندین کشور دیگر مراسم این جشن را با آداب و رسوم خودشان برگزار می کنند و در شادمانی نو شدن زمین شریک می شوند.

آداب و رسوم نوروزی در گوشه و کنار ایران

کشور پهناور ایران تنوع جالب توجهی از فرهنگ ها را در خود جای داده است. نوروز نیز در میان هر یک از این فرهنگ ها به سبک خاصی برگزار می شود که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم:

ترکمن ها 

در میان اقوام ترکمن ایام نوروز فرصتی برای انجام بازی منجوق آتدی به شمار می رود که نام آن به معنای انداختن دانه منجوق است. دختران ترکمن دور هم جمع می شوند و منجوق های خود را که علامت زده اند به داخل ظرف پر آبی می ریزند. یکی از دختران ظرف را بالای سر دوستانش می برد و یک بیت شعر می خواند. در همین حال منجوق ها را با هم مخلوط می کند و در آخر یکی را از ظرف در می آورد. منجوق متعلق به هر دختری که باشد، مضمون شعر در ارتباط با او در نظر گرفته می شود.

ورامین

در ورامین تهران، نانی موسوم به نان کسمه برای مصرف در نوروز پخته می شود. کسمه نانی شبیه به تافتون است اما در تهیه خمیر آن، از شکر یا خاک قند هم استفاده می کنند.

همدان

در همدان، رسم بر این است که در لحظه تحویل سال، فردی دست خود را در تنگ ماهی ببرد و آن را بگیرد. سپس آرزویی کرده و ماهی را رها کند.

میناب

ﻣﺮدم ﻣﻴﻨﺎب با فرا رسیدن ایام نوروز، ﭘﻴﺸﺎنی و ﺷﺎخ ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان و در ﻣﻨﺎزل را ﺑﺎ گل سرخ رنگ آمیزی می کنند. بر اساس یک باور کهن، زﻣﻴﻦ روی ﺷﺎخ ﮔﺎوی ﻗﺮار دارد که در نوروز ﺑﺮای رﻓﻊ خستگی زﻣﻴﻦ را از اﻳﻦ ﺷﺎخ ﺑﻪ آن ﺷﺎخ انتقال می دهد.

بوشهر

یکی از جالب ترین سفره های هفت سین در میان بوشهری ها برپا می شود. آنها علاوه بر سفره هفت سین، یک سفره هفت میم نیز دارند و ماهی، میگو، میوه، مرغ، مربا، ماست و مسقطی را در آن قرار می دهند.

سخن آخر

نوروز با خودش اتفاقات خوبی را می آورد. اگر با نو شدن سال دل های مان را هم نو کنیم شیرینی آن را بیشتر حس خواهیم کرد. امیدواریم در نخستین روز بهار هفت سین تان را با عشق برپا کنید و از روزهای بهاری تان لذت ببرید.

شما چگونه این جشن بزرگ را برپا می دارید؟

حال و هوای محل زندگی تان چگونه است؟

برای مان از حال و هوای نوروزی شهرتان بگویید.

دوستان کارناوالی خود را در شادی این جشن بزرگ سهیم کنید.

منتظر شما خوبان هستیم...