طشت گذاری | مراسم استقبال از حماسه محرم

محرم، ماه ایثار و عشق است و با فرا رسیدنش سیاهی سایه غم بر در و دیوار هر شهر و روستایی می افتد. باز صدای نوحه خوانان با نوای حسین حسین از هر گوشه و کناری به گوش می رسد و دل و جان را به لرزه می اندازد. دست ها بالا می روند و بر سر و سینه می کوبند و چشم ها خون گریه می کنند. آن زمان است که هر کسی از خود می پرسد این چه غمی است که مرد و زن و پیر و جوان نمی شناسد و اندوه را در روح و جسم همه جاری می سازد؟

محرم حماسه ای بزرگ است که پیش از آغاز نیز گرد اندوهش را به هر کوی و برزنی می پاشد. مگر می شود به استقبال این حماسه نرفت و آن را گرامی نداشت؟ هر فرد به شیوه و سنتی خاص آمدن این ماه را گرامی می دارد. همه به تکاپو می افتند تا مبادا چیزی کم و کسر باشد و این ماه بزرگ به شایستگی آغاز نشود. چندین روز مانده به آغاز محرم، پرچم های عزاداری برپا می شوند و کم کم شهرها رنگ سیاه به خود می گیرند. 

استقبال از محرم در میان تُرک زبان ها حال و هوای دیگری دارد و با مراسمی خاص و ویژه همراه است. آنها در کنار آماده کردن تکایا و حسینیه ها، مراسمی بزرگ را نیز برپا می دارند و خودشان را برای عزاداری سلطان کربلا آماده می کنند. نام یکی از این مراسم، طشت گذاری است که همه ساله در بیست و هفتم تا سی ام ماه ذی الحجه برگزار می شود و بسیاری از مردم از مردم در آن شرکت می کنند تا شاهد شکوه این سنت باشند.

ما نیز رخت عزا بر تن می کنیم و به این مراسم می رویم تا از نزدیک با آن آشنا شویم...

با کارناوال همراه باشید...

ورود به صفحه اختصاصی تصاویر و مطالب محرم

آشنایی با مراسم طشت گذاری | آیین استقبال از محرم

با ورق خوردن تقویم و به مشام رسیدن بوی محرم، همه مردم در تلاشند تا خود را برای ورود به این ماه عزیز آماده سازند. در این میان جمع کثیری از مردم تُرک زبان ایران نیز خودشان را آماده می کنند تا آیینی به نام طشت‌ گذاری را با شکوه هر چه تمام تر برپا سازند و با چشمانی اشک بار بر این غم بزرگ ببارند.

این آیین یکی از قدیمی ترین سنت های ایرانی و مقدمه ای برای آغاز عزاداری های ماه محرم است. مراسم از روز بیست و هفتم ماه ذی الحجه تا سی ام این ماه در مساجد مختلف و حسینیه ها برگزار می شود و از ریشه دارترین آیین های محرم به شمار می رود. نام این آیین از سال ۹۱ به عنوان یکی از آیین های عزاداری مختص اردبیل در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از اهمیت خاصی برخوردار است.

تاریخچه برگزاری مراسم طشت گذاری

از آنجا که این مراسم پشتوانه روایی ندارد و حتا به طور قطعی نمی توان در مورد علت پیدایش آن اظهار نظر کرد، بنابراین به دست آوردن تاریخ دقیق پیدایش آن کمی دور از ذهن است. بسیاری از پژوهشگران، می گویند که عزاداری ها از ششصد سال پیش شروع شده و پیشینه مراسم طشت گذاری نیز به حدود 500 سال پیش باز می گردد. قدمت این مراسم را منسوب به دوران صفویه می دانند و برای آن دلایل زیر را ذکر می کنند:

1- طشتی در مسجد بازار چاقوسازان اردبیل، وجود دارد که مربوط به این مراسم بوده و متعلق به دوران شاه عباس است. داخل و لبه این طشت، مزین به حکاکی از نقش و نگار گیاه و ماهی است و در لبه آن نیز عبارت "وقف نمود به حضرت عباس ۱۰۳۸" به چشم می خورد.

2- امرای عصر صفویه ترک‌زبان و شیعه بودند و متن کامل و قدیمی دعای طشت گذاری نیز با استفاده از سه زبان فارسی، ترکی و عربی نگاشته شده است.

3- یکی از ویژگی های معماری مساجد اردبیل وجود جایگاه و سکوهایی خاص در آنهاست که جایگاه طشت هستند و بعد از روی کار آمدن حکومت صفویه ایجاد شده اند. جایگاه مخصوص طشت در یکی از اضلاع دیوار و به صورت طاق ‌نما ساخته شده است.

ریشه و فلسفه مراسم طشت گذاری

درباره فلسفه مراسم طشت‌گذاری روایات بسیاری وجود دارد که به بررسی آنها می پردازیم:

یاد آوری واقعه غدیر خم

برخی در مورد ریشه برگزاری این مراسم روایت غدیر خم را مطرح می کنند و طشت گذاری را یادآوری حادثه غدیر خم و بیعت زنان با امیر مومنان علی (ع) به عنوان جانشین رسول خدا (ص) می دانند. روایت است که پس از واقعه غدیر خم، زنان برای آنکه با حضرت علی (ع) بیعت کنند در طشت آبی که ایشان و حضرت محمد (ع) دست خود را درون آن گذاشته بودند دست می زدند تا ضمن رعایت احکام شرعی و دست ندادن با نامحرم بیعت خود را با جانشین رسول اکرم نیز انجام دهند.

درست است که واقعه غدیر خم و بیعت مردان و زنان با جانشینی و امامت حضرت علی (ع) از بدیهیات تاریخ اسلام است اما مراسم طشت گذاری نمی تواند نمادی از این واقعه باشد چرا که در این صورت، مردم باید به جشن و شادی بپردازند نه اینکه نوحه غم سر دهند و سینه زنی کنند.

یادآوری واقعه خرابه شام

دومین فلسفه برای طشت گذاری، اشاره به واقعه خرابه شام دارد. روایت است که در یکی از شب ها، سر امام حسین (ع) را در طشتی نهاده و آن را به حضرت رقیه نشان می دهند. برخی بر این باورند که طشتی که امروز در این مراسم بر دوش کشیده می شود نمادی از همان طشت واقعه خرابه شام است.

شاید بتوان با توجه به عزاداری های این مراسم، چنین فلسفه ای را نیز پذیرفت اما ایراداتی در آن وجود دارد که به آنها می پردازیم: 

اول اینکه از سال های گذشته مردم این مراسم را در 27 تا 30 ذی الحجه برگزار می کنند نه پس از عاشورا و زمان واقعه خرابه شام.

دوم اینکه در این مراسم، همیشه طشت ها را پر از آب می کنند در حالی که واقعه خرابه شام، با آماده کردن طشت و انداختن پارچه ای بر روی آن بازسازی می شود و مرثیه هایی در غم و اندوه حضرت رقیه (س) می سرایند.

یادآوری رفتار جوانمردانه امام حسین (ع) با سپاه حر ریاحی

اعتقاد اکثر مردم بر این است که فلسفه انجام این مراسم به اهمیت آب و جایگاه آن در حادثه کربلا باز می گردد. آنها در باب چرایی برگزاری این مراسم روایتی را بیان می دارند و می گویند که در سال 60 قمری، هنگامی که امام حسین (ع) و یاران شان در راه مکه به سمت کوفه بودند با ورود به منزل (توقفگاه) چهاردهم، خبر شهادت مسلم ‌ابن‌ عقیل و قیس بن مُسَهٌَر را می شنوند. امام به هنگام توقف به یاران خود دستور می‌دهند که از آب چشمه ای در همان نزدیکی بردارند و مشک های خود را پر کنند. اطرافیان حضرت دلیل این کار را پرسیدند، چرا که چشمه پر آب‌تری در منزل بعدی وجود داشت. همراهان مجاب به برداشتن آب شدند و وقتی به منزل بعدی رسیدند، آن چشمه پر آب را خشک شده یافتند. 

حر بن ریاحی از سرداران سپاه دشمن، با دو هزار نفر از سپاهیان خویش در مسیر کربلا و قبل از رسیدن به دشت نینوا در محلی به نام زباله (به معنی محلی که آب را در خود نگه می دارد) حاضر می شود تا حرکت کاروان امام حسین (ع) را متوقف سازد. وی راه را بر امام حسین (ع) می بندد و از امام می خواهد که با یزید بیعت کند اما با امتناع وی از قبول این درخواست مواجه می شود. 

در این زمان امام متوجه خستگی و تشنگی در چهره سپاهیان حر می شوند و علیرغم کمبود آب دستور می دهند که طشت ها با آب های موجود در مشک ها پر شوند و هم کاروانیان و هم سربازان حر از آن استفاده کنند و چهارپایان هر دو سپاه نیز سیراب شوند. از آنجا که این واقعه در روز بیست و هفتم ذی الحجه رخ داده، طشت گذاری را در همین روز انجام می دهند تا یادبودی برای این روز باشد و این واقعه و فداکاری امام حسین (ع) بارها و بارها یادآوری شود. عده ای نیز این مراسم را نوعی بیعت با امام حسین (ع) و حمایت از وفاداری حضرت عباس(ع) می دانند.

البته این مراسم تا روز سی ام ذی الحجه ادامه می یابد و هدف از آن این است که جوانمردی‌ها و فداکاری‌های حضرت ابوالفضل (ع) نیز یادآوری شود که نهایت تلاشش را می کرد تا با جرعه‌ای آب، به داد گلوی خشکیده کودکان خیمه‌های امام حسین (ع) برسد. تشت مورد استفاده در این مراسم را نمادی از مشک سقای کربلا و آب را نمادی از رود فرات می دانند که به دلیل ظلم دشمنان، هیچگاه قطره ای از آن به کاروانیان تشنه امام حسین (ع) نرسید. 

استاد شهریار در این باره شعری با مضمون زیر دارد:

آب خود با دشمنان تشنه قسمت می کند      عزت و آزادگی بین تا کجا دارد حسین 

زمان و محل برگزاری مراسم

آیین طشت گذاری پیش از فرا رسیدن محرم و در روزهای پایان ماه ذی الحجه برگزار می‌شود و از ۲۷ ذیحجه تا ۳۰ ذیحجه ادامه دارد.

معروف ترین شهری که به برگزاری این مراسم می پردازد، اردبیل است و تقسیم بندی محلات مهم ترین پایه نظم و ترتیب عزاداری های این شهر،  به شمار می رود. براساس یک رسم قدیمی، این شهر از شش محله در قالب سه محله حیدری و سه محله نعمتی تشکیل شده است و در بین این محلات، یک محله نقش بزرگتر، یکی نقش میانه و دیگری نقش کوچکتر را دارد.

محلات حیدری عبارتند از:

تاوار ، برادر بزرگتر، اوچ دکان، برادر میانه و پیر عبدالملک، برادر کوچکتر

محلات نعمتی نیز عبارتند از:

گازران، برادر بزرگتر، سرچشمه، برادر میانه و عالی قاپو، برادر کوچکتر

هر یک از محلات کوچک و مساجد آنها نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی، به عنوان زیر مجموعه یکی از این محلات شش گانه شناخته می شوند و هر کدام دسته عزاداری مشخص و مجزایی دارند. هر روز، به جز روز اول و نهم محرم و یک روز جمعه که ما بین این ده روز قرار می گیرد، دسته یکی از محلات ششگانه و شعبه هایش قدم به خیابان و بازار می گذارند و به عزاداری می پردازند. 

شروع طشت گذاری در سه روز مانده به محرم به گونه ای برنامه ریزی می شود که هر روز دو محله بزرگ میزبان این مراسم باشند؛ در روز اول محلات طوی و اونچی میدان، میزبان مراسم هستند، روز دوم به محله اوچدکان و سرچشمه اختصاص دارد و در آخرین روز نیز مراسم طشت گذاری در دو محله پیرعبدالملک و عالی قاپو برگزار می گردد.  

تا دوران قاجار این مراسم فقط در مسجد جامع اردبیل برگزار می شد اما امروزه بیش از ۴۱ مسجد و حسینیه به برپایی این مراسم می پردازند و حتا منازل و مساجد روستایی نیز از قطار این مراسم جا نمی مانند. طشت گذاری کم کم به دیگر مساجد و شهرهای ترک زبان نیز راه پیدا کرده و در سال های اخیر، برخی دیگر از شهرها و استان ها همچون آذربایجان شرقی و غربی و زنجان، ورامین، مازندران، آستارا، تالش و... نیز آن را برگزار می کنند.

 آداب برگزاری مراسم طشت گذاری

برای انجام مراسم طشت گذاری طشت هایی مخصوص در نظر گرفته شده اند که باید گرد و از جنس مس یا برنز باشند. در داخل مساجد اردبیل سکوهایی به چشم می خورد که برای نگهداری این طشت ها تعبیه شده اند. طشت ها در تمام طول سال در مساجد می مانند مگر آنکه کسی نذر داشته باشد و خودش در طول سال از آنها نگهداری کند.

با توجه به وجود شش محله در اردبیل، تعداد 6 طشت در مسجد جامع اردبیل، نگهداری می شود. چند روز مانده به مراسم طشت گذاری، بانوان محلات، مساجد را تمیز می کنند و طشت ها را می شویند و در گوشه ای از مسجد قرار می دهند تا همه چیز برای مراسم آماده شود.

طشت گذاری با عزاداری و نوحه سرایی در مساجد آغاز می شود و مردم به سینه زنی می پردازند. پس از پایان یافتن عزاداری، ریش سفیدان در هر محله به راه می افتند و در حالی که طشت ها را بر دوش دارند وارد مساجد می‌شوند.  

ممکن است که طشت ها بر اساس نذر در خانه فردی خاص قرار داشته باشند، در این صورت دسته های عزادار به خانه فرد مراجعه کرده و پس از انجام عزاداری، طشت ها را بر می دارند و راهی محل برگزاری مراسم می شوند. در طول مسیر، مردم نذورات خود را به داخل تشت می ریزند. بیشتر مردم نذورات قربانی خود را جلوی طشت و دسته عزادار ذبح می کنند و پس از ذکر مصیبت با ایستادن به سمت قبله برای شفای بیماران دعا می خوانند.

هر کدام از طشت های مسجد جامع اردبیل بر دوش یکی از نمایندگان شش محله قرار می گیرد و عزاداران محله طوی، وظیفه مدیریت و نظارت این مراسم را در مسجد جامع اردبیل به عهده دارند.

کسانی که در مسجد حضور دارند، به احترام ریش سفیدان، برمی خیزند و با دسته سینه زنی و با شعار " الدخیل یا ابوالفضل" به استقبال آنان می روند. مردم به طشت ها دست می زنند و آن را لمس می کنند و این کار را نشانه بیعت با سالار شهیدان می دانند.

ریش سفیدان طشت را دور مسجد می چرخانند و پس از طواف آن، در مکان مخصوص می گذارند. سپس یکی دو نفر از عزاداران حسینی، کوزه‌ای پر آب را بر دوش گرفته و دور مسجد می گردند. مردم نیز پشت آنها حرکت می کنند و به نوحه خوانی و رجزخوانی می پردازند. نوحه ها و رجزهای این مراسم در بیان بزرگواری های سقای کربلا، حضرت عباس سر داده می شوند. کوزه داران به سمت طشت ها می روند و با آب کوزه، آنها را پر می کنند. در این زمان دعای مخصوصی خوانده می شود تا آب تبرک شود. این کار نمادی از کار امام حسین (ع) و پر کردن طشت ها با آب مشک برای سیراب نمودن سپاه دشمن است.

طشت های پر آب باز هم حمل می شوند و در میان جمعیت می چرخند و در نهایت دوباره بر روی سکو گذاشته می شوند. این طشت ها در طول ده روز اول محرم در همانجا می مانند و عزاداران حسینی با باور بر شفابخش بودن آب درون طشت ها، از آن می نوشند و یا به بیماران می دهند تا شفا یابند. در این مدت، اگر آب داخل طشت ها کم می شود، دوباره به آب اضافه می کنند تا همه مردم بتوانند قدری از آن بنوشند. 

برگزاری متفاوت مراسم طشت گذاری در روستاها

مراسم طشت گذاری در تمام روستاهای استان اردبیل نیز برگزار می شود که آداب و رسوم مخصوص هر کدامشان در ظاهر با هم کمی اختلاف دارد. به عنوان مثال در روستای شایق که یکی از بزرگترین روستاهای تابعه شهرستان سرعین است، نزدیک ترین پنجشنبه به اول ماه محرم را به برگزاری مراسم اختصاص می دهند و طشت گذاری را بعد از نماز ظهر و عصر انجام می دهند.

یکی دو روز قبل از برگزاری مراسم طشت گذاری، طشت مورد نظر از مسجد خارج شده و پس از تمیز و معطر شدن، با پارچه ای سیاه، پوشانده می شود. در روز مراسم نیز پس از نوحه سرایی، مردم به صورت دسته جات منظم به مسجد می روند، طشت را برداشته و آن را با آیین خاصی در دو نقطه که منزل دو تن از قدیمی های روستا است، می گردانند.

عزاداران در دو صف منظم به حرکت در می آیند و پرچم های عزاداری را در جلوی خود دارند. با زمزمه "شابت" سر دسته، یکی از این صف ها با صدای بلند، در پاسخ "حسین" می گوید و صف دیگر فریاد "مظلوم" سر می دهد. به همین ترتیب مسیر پیموده می شود تا به نقطه مورد نظر برسند و در آنجا با ذکر مصیبت کوتاه، طشت عزا را به سوی مسجد حرکت می دهند.

ویدیویی از مراسم طشت گذاری را به تماشا بنشینید

در دقیقه 1:40 این فیلم، می توانید شاهد ورود طشت باشید

توصیه های کارناوالی

طشت گذاری مراسمی حایز اهمیت در فرهنگ عاشورایی این سرزمین است، پس اگر در آن حضور یافتید شئونات مربوط به آن را حفظ کنید. 

ورود بانوان به این مراسم ممنوع است و آنها نمی توانند به محل برگزاری طشت گذاری وارد شوند. شایان ذکر است که در بر خی نقاط این مراسم توسط بانوان به صورت جداگانه برگزار می شود.

سخن آخر

بازدید از مراسم های مختلف به شما امکان شناخت فرهنگ مردمان مختلف را می دهد و تجربه ای تازه را برای تان رقم می زند. در برنامه ریزی های تان برای سفر از این مراسم ها نیز غافل نشوید.

تا به حال در آیین طشت گذاری شرکت کرده اید؟

چه مراسم های مشابه دیگری را می شناسید؟

نظرات و تجربیات خود را با دوستان کارناوالی به اشتراک بگذارید.

منتظر دیدگاه های شما خوبان هستیم...