روز ملی خلیج فارس | میراث تا ابد پارسی

برخی کلمه ها، عبارت ها و نام ها هستند که با شنیدن شان همه وجودت به وجد می آید، به ناگاه چیزی در وجودت قد علم می کند و همچون کودکی بر در و دیوار جانت می کوبد. زبان قاصر می شود از توصیف حال و روزت و واژه ها در حجم زیاد احساسات گم می شوند. بعضی چیزها را نمی شود به زبان آورد؛ نمی توان غرور و افتخاری را که با شنیدن نام خلیج فارس بر جان می نشیند وصف کرد. نمی شود این پهنه بزرگ نیلگون را در جمله ها و شعرها و بداهه ها گنجاند. نامش که می آید غرور خاصی در بند بند وجودمان خانه می کند و ذهن، واژه ها را پشت هم قطار می سازد تا شاید، شاید بتواند گوشه کوچکی از این همه بزرگی و زیبایی را وصف کند.

خلیج فارس همان نامی است که تاریخ ایران را در خود دارد. از شکل گیری تمدن ها گرفته تا دست درازی خارجی ها و تحریف نام زیبایش؛ این پهنه آبی تلخی ها و شیرینی های زیادی را چشیده است. خلیج فارس زندگی مردم جنوب کشور است؛ کافیست بروی و در یکی از اسکله ها صیادی را به حرف بگیری یا در کنج دنجی پای صحبت های ناخداها بنشینی؛ آنها بیش از همه با خلیج آشنایند. می دانند که هر موجش قصه ای را با خود به ساحل می آورد و حرف های زیادی را بازگو می کند. 

نگاهی که به تقویم بکنی، می فهمی روز دهم اردیبهشت را با نام این پهنه آبی پر قصه مزین کرده اند تا برای همیشه آن را ماندگار کنند. همین بهانه ای شده تا کارناوال به این خلیج و سرنوشتش بپردازد و دلیل نامگذاری این روز را بفهمد. با ما همراه باشید و یکی از گنجینه های طبیعی کشورمان را بیشتر بشناسید.

خلیج فارس و اهمیت آن

خلیج‌فارس پهنه ای آبی با وسعت بیش از 237000 کیلومتر مربع در آسیای غربی و منطقه خاورمیانه است که در امتداد دریای عمان و در میان ایران و شبه‌جزیره عربستان قرار دارد. این خلیج گرم ترین پهنه آبی شناخته شده در جهان و سومین خلیج بزرگ جهان محسوب می شود و به دلیل وجود منابع نفت و گاز منطقه‌ای مهم و راهبردی در سطح بین‌المللی به شمار می رود.

خلیج فارس در گذشته وسعتی بیش از امروز داشته و هم اکنون تنها قسمت کوچکی از یک گستره آبی پهناور است كه در سالیان دور دریای پارس نامیده می شد. این دریا تمامی دریای مكران (عمان) و بخشی از اقیانوس هند را تا حدود رود سند در بر می گرفت. برای فهم گستردگی این دریا همین بس که بدانید قسمت بیشتر جلگه های برازجان, بهبهان و خوزستان ایران تا كوه های زاگرس تا اواخر دوره سوم زمین شناسی در زیر آب همین دریا بوده اند.

این گستره آبی نقش بسیار مهمی در به وجود آمدن تمدن های باستانی داشته است و بسیاری از جوامع در پیرامون آن شکل گرفته اند. در طول تاریخ، فرمانروایی این خلیج به ایرانیان تعلق داشته است و به همین دلیل کشورمان خود را میراث دار واقعی آن می داند. به جز ایران کشورهای عمان، عراق، عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین نیز در کناره خلیج‌فارس قرار دارند؛ اما سواحل شمالی این خلیج کاملا در جغرافیای سیاسی ایران قرار دارند.

چه شد که روزی به خلیج فارس اختصاص یافت؟

برای اینکه از چرایی اختصاص روزی در تقویم به خلیج فارس سر در بیاوریم باید به گذشته سفر کنیم. در سال ۱۲۱۹ خورشیدی، دولت انگلیس نام دریای بریتانیا را برای خلیج فارس به کار برد؛ اما این نام خیلی با استقبال مواجه نشد. بریتانیا از پای ننشست و سپس پرونده ای جعلی در سال ۱۳۱۶ خورشیدی برای تغییر نام خلیج فارس تشکیل داد. لرد بلگریو -کارگزار انگلیس-  اولین کسی بود که برطبق این پرونده از واژه " خلیج عربی " برای  توهین به هویت ایران، استفاده کرد و این امر در میان دولت های عربی حاشیه خلیج فارس رواج یافت. دلیل اعراب برای استفاده از کلمه عربی به جای فارس، فاقد پایه و اساس تاریخی بود و تنها به دلیل آنکه ساکنان حاشیه خلیج فارس عرب زبانند، در صدد تغییر این نام برآمدند.

سال 1343 خورشیدی بود که اتحادیه عرب به صورت رسمی استفاده از نام خلیج‌فارس را برای عرب زبانان ممنوع کرد. این ماجرا بازتاب چندانی نداشت؛ اما سال ها بعد در دهه 1370 بسیاری از قشر فرهنگی جامعه ایران و فعالان مسایل اجتماعی و فرهنگی متوجه این موضوع شدند که تلویزیون‌های خبری عربی و رسانه‌های گروهی این کشورها حتا در بخش‌های غیر عربی و انگلیسی نام خلیج فارس را نمی آورند و دست به تحریف آن زده اند. طرفداران این میراث گرانبها دست به کار شدند و به جمع آوری اسناد تاریخی و شواهد مورد نیاز برای مقابله با این تحریف و اثبات حقانیت خود پرداختند. تلاش آنها تا سال 1380 به طول انجامید و در این سال راهکارهای حفاظت از نام خلیج‌فارس را در جلسات و سمینارهای متعدد به اطلاع مقامات رسید.

رسانه‌های گروهی تا سال ۱۳۸۱ همچنان در سکوت به سر می بردند و حتا مطبوعات از چاپ پژوهش‌های دفاع از نام خلیج‌فارس امتناع می کردند. تنها یک جلد اطلس و دو جلد کتاب در این باره منتشر شد که آن هم نتوانست راه خود را در میان عامه مردم باز کند. از ۱۳۸۱ به بعد کم کم بازار وب سایت و وبلاگ‌های فارسی داغ شد و سرانجام اولین پژوهش ها در دفاع از نام خلیج‌فارس به اطلاع مردم رسید. با این اتفاق به مرور همه رسانه ها روی کار آمدند تا قدمی در این زمینه بردارند. 

ماجرا در آنجا به اوج خود رسید که اطلس مشهور جهانی به نام نشنال جئوگرافیک در نسخه جدید خود در آبان سال ۱۳۸۳ دست به تحریف نام خلیج فارس زد و همین موضوع خشم و اعتراض عمومی در میان فعالان اجتماعی و فرهنگی داخل و خارج ایران را به دنبال داشت. هزاران ایمیل و نامه اعتراضی به نشنال فرستاده شد و مردم یک طومار اینترنتی با بیش از ۱۲۰ هزار امضا جمع کردند. در نهایت مسوولان نشنال جئوگرافیک با عذرخواهی از ایران قول به اصلاح اشتباه خود دادند.

این پیروزی ایرانیان واکنش های بسیاری را در پی داشت. رسانه‌های گروهی عربی همچون الجزیره و العربیه که این اتفاق به مزاج شان اصلا خوش نیامده بود به توصیف این ماجرا به اشکال گوناگون پرداختند. در همان زمان عبدالباری عطوان مفسر مشهور جهان عرب در قدس العربی نوشت:

عرب‌ها برای مشروع‌ترین حقانیت‌های خود قادر نیستند چنین موج همبستگی را ایجاد کنند که ایرانی‌ها برای یک نام انجام دادند.

 پس از این اتفاق بود که اضافه شدن روز ملی خلیج‌فارس به تقویم رسمی کشور به عنوان یکی از اقدامات دولت وقت، برای پاسداری از میراث فرهنگی و معنوی خلیج‌فارس مطرح شد.

یک نامگذاری پرماجرا

اختصاص روزی به روز ملی خلیج‌فارس اتفاقی بود که در طی چند سال رقم خورد. دولت، پس از جلسات متعدد برای بررسی عوارض مثبت و منفی، موافقت خود را با این کار اعلام کرد. از جمله رویدادهای قابل توجه در راستای این نامگذاری می توان به موارد زیر اشاره کرد:

سخنرانی تحت عنوان" اسامی جغرافیایی باستانی میراث بشریت" در دومین همایش ملی ژئوماتیک ایران، اردیبهشت ۱۳۸۲ 

انعکاس مطالب مختلف در مورد خلیج فارس در وب سایت پرشین گلف آنلاین

تصویب آیین‌نامه و مصوبه‌ای در ۶ بند برای ضرورت پاسداری و نظارت بر کاربرد درست نام خلیج‌فارس و هویت آن در جلسه هیات وزیران، ۲۶ فروردین ۱۳۸۳

بررسی نامگذاری روز ملی خلیج فارس در اولین همایش بین‌المللی کارتوگرافی خلیج‌فارس قرن ۱۶–۱۸ در دانشگاه تهران، دوم خرداد ۱۳۸۳

صحبت درباره موضوع در اولین همایش یکسان‌سازی نام‌های جغرافیایی غرب آسیا در سازمان نقشه‌برداری کشور، اردیبهشت ۱۳۸۳

در خواست از نهادهای مسوول از جمله شهرداری تهران برای نام‌گذاری یکی از اتوبان‌ها با نام خلیج‌فارس 

 پس از دریافت موافقت نهایی بحث بر سر انتخاب روز در تقویم پیش آمد و گزینه های زیر مطرح شد:

روز ۹ آذر که برگشت سه جزیره به نام ایران در آن اتفاق افتاده بود.

 ۲۹ اسفند روز ملی شدن نفت که جزو اولین پیشنهادها بود؛ اما با حواشی و مخالفت هایی رو به رو شد.

روز اخراج پرتغالی‌ها توسط ارتش ایران از خلیج‌فارس که اتفاقی بزرگ در تاریخ این خلیج بود.

در نهایت روز اخراج پرتغالی‌ها مورد موافقت قرار گرفت اما مشکل اینجا بود که هنوز کسی روز دقیق این واقعه را نمی دانست. پس شورای فرهنگ عمومی بر اساس نظر گروه تاریخ دانشگاه تهران دست به کار شد و سرانجام با پیگیری‌های متعدد، روز ۱۰ اردیبهشت را تاریخ دقیق این اتفاق اعلام کرد. 

سرانجام این روز در شورای عالی انقلاب فرهنگی به ریاست رییس جمهور وقت و تمامی اعضا در تاریخ 22 تیر 1383 به تصویب رسید.

ماجرای اخراج پرتغالی‌ها

در سال ۱۵۰۶ میلادی (۸۸۵ خورشیدی) پرتغالی ها به سرپرستی ناخدا آلبوکرک -دریانورد مشهور پرتغالی- به خلیج فارس قدم گذاشتند. آلبوکرک اعتقاد داشت هر کشوری با در اختیار گرفتن سه نقطه مالاگا، عدن و هرمز می تواند بر تجارت دنیا حکومت کند. این تفکر باعث شد تا پرتغالی ها پس از مدتی قشم، جزیره هرمز و گمبرون (بندرعباس فعلی) را به چنگ آورند. در آن زمان شاه اسماعیل یکم بر تخت سلطنت تکیه زده بود. او به جای مبارزه، همکاری مشترک با این سردار پرتغالی را پیش گرفت. پرتغالی‌ها کم کم قدرت گرفتند و با ساختن یک پایگاه بزرگ در مسقط (عمان امروزی) بر منطقه تسلط کامل یافتند. شاهان دیگر صفوی نیز نتوانستند از پس آنها بر بیایند و از کشور بیرون شان کنند. در سال ۱۶۲۱ میلادی (۱۰۰۰ خورشیدی) عهدنامه ای بین بریتانیا و ایران تنظیم شد که بر اساس آن ایران می توانست با کمک کمپانی هند شرقی بر ضد پرتغالی ها وارد عمل شود.

 امام‌قلی خان از سرداران نامدار شاه عباس یکم فرماندهی ایرانیان را بر عهده گرفت و کشتی‌های بریتانیا و توپخانه آنها نیز در این جنگ به کار گرفته شدند. در آغاز، بندر گمبرون (بندر عباس کنونی) از چنگ پرتغالی ها آزاد شد و بعد از آن امام‌قلی خان از کشتی‌های انگلیسی برای انتقال نیرو به قشم استفاده کرد و توانست آنجا را نیز به تصرف خود درآورد.

اما هنوز هرمز در چنگ پرتغالی ها بود. ده‌ها هزار سرباز ایرانی سوار بر قایق، حمله اصلی را به قلعه هرمز آغاز کردند، نیروی دریایی بریتانیا نیز در دریا کشتی‌های پرتغالی را به توپ بست و با به آتش کشیده شدن بزرگترین کشتی پرتغالی ها با نام سان پدرو، کار آنها تقریبا به آخر رسید. پس از  ۷۲ ساعت نبرد نفس گیر قلعه به دست ایرانیان افتاد و پرونده یکی از بزرگترین اشغال گری ها در ایران بسته شد.

ورود به صفحه اختصاصی معرفی جزیره هرمز

سرنوشت خلیج فارس پس از فتح هرمز

درست است که شاه عباس به کمک انگلیسی ها خلیج فارس را از شر پرتغالی ها راحت کرد؛ اما همین بهانه ای شد تا پای انگلیسی ها به این منطقه باز شود. خلیج فارس از دیرباز یکی از مراکز مهم و شاهراه های تجاری شرق و غرب بود و موقعیت استراتژیک و آوازه تجاری زیادی داشت. کم کم سر و کله هلندی ها هم پیدا شد. آنها با تصاحب تنگه هرمز سهمی از بازرگانی ایران را به دست گرفتند و شروع به جدال و کشمکش با انگلیسی ها کردند. ماجرا به همین جا ختم نشد و چندی بعد فرانسوی ها نیز از راه رسیدند. 

وقتی زمام مملکت به دست شاهان قاجار افتاد اوضاع بدتر شد و بی تدبیری شاهان قاجار باعث شد حضور انگلیس، فرانسه و روسیه در منطقه پررنگ تر شود. امیرکبیر تمام تلاش خود را کرد تا نیروی دریایی ایران را در خلیج فارس و دریای کاسپین تشکیل دهد؛ اما اطرافیان او را ناکام گذاشتند. این کشمکش ها تا دوره پهلوی هم ادامه داشت. در این دوره ایران با حمایت آمریکا بر خلیج فارس مسلط شد و توانست نیروی دریایی خود را در آب های خلیج مستقر کند. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ۸ سال جنگ ایران و عراق در منطقه رخ داد. امروز این منطقه در آرامش است و حاکمیت آن در دست ایران قرار دارد؛ اما دسیسه ها تمامی ندارند و کشورهای حاشیه خلیج با به راه انداختن جنگ های روانی علیه ایران درصدد تصاحب نام بلند آوازه خلیج فارس هستند.

اثبات نام خلیج فارس

در بسیاری از منابع تاریخی می توان ردپای نام خلیج فارس را دید. از دیرباز قسمت جنوب غربی ایران به نام فارس شناخته می شد و ساکنان آن را پرسه ها یا پارسیان می نامیدند. دو سلسله پادشاهی بزرگ هخامنشی و ساسانی از همین قوم بودند و نام دریای مجاور این ناحیه را پارس گذاشتند. عبارت «درایه تیه هچا پارسا آبی» در کتیبه های داریوش بزرگ به معنای دریای پارس است. در آن زمان هیچ خبری از کشورهای امروزی نبود و اگر هم بودند زیر تسلط ایرانیان قرار داشتند و حتا یونانیان برای ورود کشتی های شان به آب دریای پارس باید از ایرانیان اجازه می گرفتند.

  نام بردن از همه منابع تاریخی که به نام خلیج فارس اشاره داشته اند در این مقال نمی گنجد؛ اما به برخی از آنها اشاره می کنیم:

 نقشه جهان از أناکسیماندر (Anaximander)، جغرافی دان یونانی

نقشه جهان هکاتئوس (Hecataeus) از سرشناس‌ترین جغرافی دانان یونانی

نقشه جهان بطلمیوس(Claudius Ptolemy) منجم و جغرافی دان مشهور اسکندریه

کتاب المسالک الممالک از ابن خردادبه، جغرافی دان و تاریخ نویس ایرانی-اسلامی 

کتاب الخراج از قدامة بن جعفر، از مشاهیر ادب 

کتاب تاریخ یعقوبی از یعقوبی از تاریخ نگاران و جغرافی‌دان‌های دوره عباسی 

کتاب ترجمه مختصر البلدان از ابن فقیه همدانی، تاریخ‌نگار و جغرافی دان ایرانی

عکتاب مروج الذهب و معادن الجوهر از لی بن حسین مسعودی، تاریخ‌نگار و جغرافی دان مسلمان

کتاب المسالک الممالک از اصطخری، از جغرافی دانان و نقشه کشان برجسته ایرانی

کتاب عجایب هند از بزرگ بن شهریار، دریانورد ایرانی

کتاب التفهیم لاوایل صناعة التنجیم و کتاب قانون مسعودی از ابوریحان بیرونی، دانشمند ایرانی

کتاب صورة الارض از ابن حوقل، جغرافی دان سرشناس قرن چهارم هجری قمری

کتاب معجم‌البلدان از یاقوت حموی، جغرافیدان و تاریخ‌نگار مشهور قرن هفتم هجری قمری

سفرنامه ابن بطوطه، جهانگرد و جغرافی دان نامدار

و ...

سخن آخر

خلیج فارس میراثی ارزشمند برای همه ماست؛ میراثی که سرد و گرم روزگار و تلخی هایش را تاب آورده و به ما رسیده است. در اینجا تنها این شعر است که گوشه ای از حس مان را در مورد این گنج کشورمان بیان می کند:

اگر هزار بار نام های دیگری بر او نهند

دوباره پاک می کنم و می نویسمش به خط خوش

خلیج جاودان فارس

خلیج تا ابد همیشه فارس

شما هم از حس خودتان برای مان بگویید و دیدگاه های تان را با ما در میان بگذارید...