رصدخانه مراغه | اولین و بزرگترین رصدخانه ایران

برای ساکنان زمین، مفهومی به نام آسمان وجود دارد که همچون سقف بالای سر آنها به نظر می رسد و در ساعات مختلف شبانه روز، چهره های متفاوتی از خود نشان می دهد. اما همه چیز آنقدرها هم ساده نیست و در پس این چهره اتفاقاتی در حال وقوع است که برای دیدنشان باید نگاهی متفاوت به آسمان داشت.

کنجکاوی های بشر درباره ی آسمان و دنیای متفاوت آن سبب شد تا انسان هایی دست به کار شوند و تحقیقاتی را دز این زمینه آغاز کنند. این تلاش ها برای کشف حقایق آسمان سبب به وجود آمدن علم ستاره شناسی شد.

نشانه هایی در ایران وجود دارد که نشان دهنده ی علاقه ی دانشمندان به مطالعه درباره ی ستاره ها و اجرام آسمانی می باشند تا جایی که ایرانیان به عنوان یکی از پیشروهای این علم شناخته می شوند. یکی از این نشانه ها رصدخانه ای است که در آذربایجان شرقی و شهر مراغه قرار دارد و گردشگران زیادی را به سوی خود جذب می کند.

همراه کارناوال باشید تا از رصدخانه مراغه بیشتر بدانیم...

چرا رصدخانه مراغه؟

- رصدخانه ی مراغه یکی از رصدخانه های مهم ایران است که قدمت آن به بیش از 700 سال پیش باز می گردد.

- این رصدخانه توسط خواجه نصیرالدین طوسی احداث شده است.

- رصدخانه مراغه بزرگترین و اولین رصدخانه ی ایران می باشد.

رصدخانه مراغه | اولین و بزرگترین رصدخانه ایران

رصدخانه مراغه، بنایی در شهری به همین نام در شمال غربی ایران است که زمانی مشهورترین رصدخانه ی اسلامی بوده و امروز گوشه ای از تاریخ علم ایران را به تصویر می کشد. این رصد خانه یا نپاهش گاه روی تپه‌ای به نام کوه طالب خوان در غرب مراغه و در نزدیکی دو روستا به نام‌های طالب خان و حاجی کرد قرار دارد و بلندی محل آن به حدی است که به راحتی می توان دریاچه ارومیه را از آنجا نگریست. 

این تپه بلندترین منطقه در شهر مراغه است و با عنوان صدر داغی شناخته می شود. به سبب ارتفاع این تپه، رصدخانه مراغه تقریبا از اغلب بخش‌های شهر دیده می شود و به نمادی برای این شهر تبدیل شده است. با ایستادن در کنار این رصد خانه شهر مراغه را در سمت غرب و روستای طالب خوان را در جنوب خود خواهید دید.

آنچه که به چشم می آید، پوششی کروی و سفید رنگ است که به سبب محافظت از بقایای رصدخانه بر روی آنها احداث شده و دنیایی تاریخی را در خود جای داده است که امروز به عنوان نشانه ای از علم ستاره شناسی، هر بیننده ای را به تفکر وا می دارد. رصدخانه مراغه کامل ترین رصدخانه ای است که در زمان خود ایجاد شده است. حتی می توان آن را نخستین رصدخانه مجهز دانست که قبل از اختراع تلسکوپ ساخته شد و تا سیصد سال بعد از آن نیز رصدخانه ای به مجهزی آن در دنیای غرب به وجود نیامد.

این اثر به عنوان اولین و بزرگترین رصدخانه تاریخی ایران، دارای ارزش فراوانی می باشد و در سال ۱۳۶۴ با شماره ۱۶۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه رصدخانه مراغه

رصدخانه مراغه بنایی ارزشمند است که وجودش را مدیون خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف، ریاضیدان و منجم بزرگ دوره ایلخانی، هستیم که در دوره ی هلاکوخان (یکی از حکام مغول و نوه چنگیزخان مغول) به ساخت آن همت گماشت و در روز سه شنبه ۴ جمادی‌الاول ۶۵۷ قمری برابر با ۱۶ اردیبهشت ۶۳۸ و مصادف با شب تولد زینب، دختر علی بن ابی‌طالب (ع)، احداث بنای آن را آغاز نمود.

وی در سال 654 ه‍جری قمری ، خود را برای جلوگیری از ویرانی کلی سرزمین ایران تسلیم مغولان نمود و به عنوان منجم به خدمت هولاکو خان در آمد. بدین ترتیب اعتماد خان مغول به او جلب شد و  با تمام عزت و اقتدار و احترام از ملازمان هولاکو و به تعبیری وزیر او گردید. در این مقام توانست برخی از کتابخانه ها و مدارس را از نابودی نجات دهد و  سرپرستی اوقاف عهد هولاکو را بر عهده بگیرد.

به دستور خواجه، فخرالدين ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغي که معمار معروف آن عصر بود، موظف شد تا ساختمان وسيع و با شكوه رصدخانه را با نقشه استاد بنا نماید.

برای تامین هزینه های ساخت رصدخانه، علاوه بر كمك هاي مالي دولت، اوقاف سراسر كشور نيز در اختيار خواجه نصیر گذاشته شد و یک دهم آن  به بنای رصدخانه و خريد ابزار و كتب مورد نیاز اختصاص یافت. در نهایت حدود بیست هزار دینار برای ملزومات این رصدخانه هزینه شد.

در کنار رصدخانه، ساختمانی با شکوه جهت استفاده ی منجمين و خواجه نصیر، ساخته شد و مدرسه علميه اي نیز جهت استفاده طلاب دانشجو احداث گردید.(در ادامه به طور کامل در مورد وضعیت امروزی این رصدخانه صحبت خواهیم کرد.)

سرانجام رصدخانه چه شد؟

حدود ۱۳ سال طول کشید تا این مجموعه به سر انجام برسد تا اينكه پس از درگذشت هلاکو در سال ۶۶۳ هجری قمری، وظیفه ی مراقبت و حفظ رصدخانه را خود خواجه نصیر برعهده گرفت و برای جلوگیری از تخریب آن تلاش بسیار نمود.

تا سال ۶۷۲ هجري قمري، تعداد آثار مکتوب خواجه نصير  از ۵۰ کتاب و رساله نیز بیشتر شده بود و نتایج علمی خوبی را به دست آورده بود. او به اتفاق  جمعي از شاگردان خود به بغداد رفت تا در آنجا بقاياي كتاب هاي دزدیده شده از ایران را به مراغه باز گرداند اما کارش ناتمام ماند و در تاريخ ۱۸ ذي الحجه سال ۶۷۲ هجري قمري در بغداد دار فاني را وداع گفت. جسد وی به کاظمین انتقال داده شد و در جوار امامین دفن گردید.

پس از مرگ وی، این مجموعه رونق خود را از دست داد اما تا سال ۷۰۳ هجری همچنان پابرجا بود تا اینکه بر اثر زلزله های سخت و بی توجهی حکام به ویرانه ای تبدیل شد و درحال حاضر تنها بقایایی از آن مشاهده می شود. این بنا تا زمان سلطان محمّد خدابنده (هشتمین حاکم ایلخانی) در قرن هشتم هجری مشغول به کار بوده اما اطلاع دقیقی از تاریخ ویرانی آن در دست نیست و تنها در نوشته های حمدالله مستوفی، مورخ، شاعر و نویسنده قرن هشتم، در سال ۷۲۰ از ویران بودن آن، سخن به میان آمده است.

قدیمی ترین طرح از این محل مربوط به کروکی ساده ای می باشد که هوتوم شیندلر (پژوهشگر انگلیسی آلمانی نژاد) در سال 1883 میلادی آن را ترسیم کرده است. در این طرح تنها وضع ناهمواری های سطح تپه مشخص است و  اطلاعات دیگری نمی توان از آن برداشت کرد.

در این میان آنچه که از کاوش ها و مطالعات انجام شده توسط دکتر سرفراز بر می آید حکایت از این دارد که رصد خانه به دستور دولتی تخریب شده است. کارشناسان بر این باورند که در زمان الغ بیگ ( پادشاه سلسله تیموری) و با احداث رصد خانه سمرقند به دستور او، دانشمندان مراغه تشویق می شوند که به سمرقند بروند اما آنها از این امر سر باز می زنند و ترجیح می دهند برای انجام مطالعات خود در  رصد خانه مراغه بمانند. در نتیجه الغ بیگ برای مجبور کردن ایشان دستور تخریب رصد خانه مراغه را  صادر می کند. نوع تخریب بنا و بقایای برجای مانده از جمله کف پوش های ناقص نشان می دهد که احتمالا مردم محلی با آگاهی از تخریب رصدخانه، تقاضا می کنند تا در این فرصت از مصالح به کار رفته در بنا استفاده نمایند و به این ترتیب فقط پی این بنا باقی می ماند.

روایت هایی دیگر از چگونگی ساخت رصدخانه

مغولان از جمله افرادی بودند که دستی در علم و معرفت نداشتند اما به ستاره شناسی و احکام آن علاقه ی زیادی نشان می دادند. پس از سکونت هلاکو در مراغه در سال 657 هجری قمری، تصمیم گرفت که مقام خواجه نصیر الدین طوسی را گرامی بدارد و از وی درخواست کند تا در این شهر رصدخانه ای بنا نهد. مقصود هلاکو آن بود که خواجه نصیر در این رصدخانه به مطالعه بپردازد و یک زیج تازه را بنویسد. زیج نزد منجمان نام کتابی است که احوال و حرکات ستارگان و مانند آن را که در نتیجه ی رصد کردن آنها معلوم می‌شود، در آن ثبت می‌کنند. خواجه نصیر در پاسخ به این درخواست و با توجه به وسعت و بزرگی کار مورد نظر و عدم وجود امکانات و نیروی انسانی شایسته، به هلاکوخان گفت:

بنای رصد خانه و نوشتن زیج تازه، نزدیک به سی سال وقت لازم دارد.

هلاکو که در این امر بسیار عجله داشت، اصرار ورزید و در نتیجه خواجه توانست در مدت 12 تا 13 سال این بنا را احداث کند.

برخی معتقدند که فکر ایجاد رصدخانه در اصل متعلق به ضمیر منگوقاآن (چهارمین حاکم مغول) بود که اجل برای انجام آن مهلتش نداد و به هولاکو وصیت نمود تا آن را انجام دهد. منگوقاآن در میان سلاطین مغول به هوش و ذکاوت مشهور بود و از پس حل بعضی از اشکال اقلیدسی نیز بر می آمد. وی در صدد رصدخانه بر آمد و از این رو به موجب فرمان جمال الدین محمد بن طاهربن محمد الزیدی البخاری به این کار مشغول شد اما بنا به دلایلی تحقق این مساله به تاخیر افتاد. منگوقاآن در واپسین لحظات عمرش از برادرش خواست که خواجه نصیر طوسی را برای این کار برگزیند و پس از فتح قلعه های اسماعیلیه این کار را آغاز نماید. هلاکو پس از فتح قلعه ها، از خواجه خواست تا این کار را انجام دهد و وی مراغه را برای این کار برگزید.

برخی دیگر نیز می گویند که خواجه به محض مشاهده ی علاقه و اراده مغولان به ستاره شناسی و ر صد اجرام آسمانی فرصت را غنیمت شمرد و از حاکمان خواست تا رصدخانه ای بنا نماید و زیج تازه ای بنویسد تا مایه ی فخر آنها شود. هلاکوخان که این پیشنهاد به مزاجش سازگار می آمد، تصمیم گرفت همه ی امکانات را برای ساخت این بنا در اختیار خواجه قرار دهد. گفتگوی میان خواجه و هلاکو نیز جالب است که در اینجا به آن اشاره می کنیم.

وقتی خواجه نصیر الدین طوسی به شهر مراغه رسید تصمیم گرفت رصدخانه ای را در این شهر احداث نماید. او به هلاکوخان گفت:

می خواهم چنین کاری را بکنم و از تو کمک می خواهم.

هلاکو از خواجه پرسید:

این کار چه فایده ای دارد؟

خواجه پاسخ داد:

فایده رصدخانه آن است که آدمی می داند که در آینده کیهان چه واقع می شود.

هلاکو گفت:

آگاهی از حوادث آسمان چه فایده ای دارد؟

خواجه گفت:

آنچه می گویم انجام دهید تا معلوم شود چه می گویم. فرمان دهید کسی بر بالای این خانه برود، آنگاه تشت مسی بزرگی را از بالای بام به میان سرا پرتاب کند. البته کسی جز من و شما نداند چه می خواهد بشود.

هلاکو پذیرفت و به فرمان او یکی از خدمتگزاران به بالای بام رفت و تشت مسی بزرگی به پایین پرتاب نمود. همه مردمی که درآن اطراف بودند وحشت زده شدند و حتی عده ای به حالت غش افتادند اما تغییری در حال خواجه و هلاکو که از افتادن تشت با خبر بودند، رخ نداد. دراین هنگام خواجه گفت:

منفعت رصد خانه این است که کسانی که بدین وسیله از وقوع حوادث پیش از وقت آگاه می شوند و بقیه مردم را آگاه می سازند. درنتیجه هیچ کسی دچار هول و هراس نمی شود.

هلاکوخان نظر خواجه نصیر الدین طوسی را قبول کرد و فورا دستور داد که وسایل بنای رصدخانه فراهم شود و درکنار مراغه در دامنه ی یک کوه آن را بسازند.

رصدخانه مراغه | الگویی برای دیگر رصدخانه ها در جهان

رصدخانه سمرقند در تاجیکستان که از شهرت خاصی برخوردار است در حدود یک قرن بعد از رصدخانه مراغه با الگوبرداری از این رصدخانه  ساخته شد و به عنوان یکی از معتبرترین رصدخانه های جهان مطرح گردید.

در آن زمان به فرمان قوبیلای قآن، امپراطور چین و برادر هلاکو خان، کارشناسانی برای آموزش و الگو برداری از رصدخانه مراغه به ایران آمدند و پس از بازگشت به چین رصدخانه ای را به همان شیوه ساختند. علاوه بر این دو، رصدخانه های استانبول و هند نیز از روی رصدخانه مراغه الگوبرداری کرده اند و حتی رصدخانه های بزرگ غرب همچون رصدخانه های تیکو براهه در حوالی دانمارک و کپلر از این رصدخانه الهام گرفته اند.

بنا بر اسناد، بنای رصدخانه های  اوجین در هندوستان، منزو در بنارس، اورانین برگ در دانمارک و رصدخانه شانگهای چین را نیز می توان برداشتی از رصدخانه مراغه دانست.

به گفته پروفسور عبدالسلام، رصدخانه‌های هنر با وجود رگه‌ های هنری، باز هم در اساس، بر پایه ی رصدخانه‌‌ های اسلامی ساخته شده و از اصول آن بهره گرفته اند.

رصدخانه سمرقند

کاربرد رصدخانه مراغه

در رصدخانه مراغه ابزارهای نسبتا دقیقی برای کاوش در دنیای ستارگان و اجرام آسمانی وجود داشت که دانشمندان آن زمان با بهره گیری از نتایج به دست آمده از آنها، نظریه های خود را ارائه می کردند. در آن زمان ابزارآلات رصدی نقش مهمی در مطالعات نجوم داشتند و هر چقدر بزرگتر بودند، نتایج دقیق تری را ارئه می کردند. فضای بزرگ رصدخانه مراغه امکان استقرار این ابزار را فراهم می کرد و به همین علت دقت ابزارآلات رصدخانه مراغه به عنوان امتیاز آن در جهان مطرح شد.

این رصدخانه تنها محلی برای رصد ستارگان نبود بلکه به عنوان یک سازمان علمی گسترده، بسیاری از شاخه های دانش در آن تدریس می شد و مشهورترین دانشمندان آن عصر از جمله قطب الدین شیرازی (کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان) در آنجا حضور داشتند.

از سوی دیگر ارتباط علمی چین و ایران به‌علت حکومت مغولان بر هر دو سرزمین، باعث شده بود تا  دانشمندان چینی همچون فائو مون‌جی به این رصدخانه بیایند.

ابن‌العبری، فیلسوف و فرهنگ نامه نویس مسیحی، نیز به رصدخانه مراغه آمده بود تا به تدریس کتاب های اصول اقلیدوس شامل ۵ اصل هندسی و المجسطی بطلمیوس شامل سیزده مقاله ریاضی و نجومی و حاوی نظریه ی معروف بطلمیوس درباره حرکت ستاره ها و سیارات، مشغول شود. این فعالیت ها باعث شد مکتب مراغه بر اساس مدل هندسی نجومی شکل بگیرد و به جفت طوسی مشهور شود.

 این رصدخانه به یک مرکز دانشگاهی تبدیل شد که پس از جندی شاپور و مدارس نظامیه و مستنصریه (مدرسه ای در بغداد)، از بزرگترین مراکز علمی اسلامی به شمار می رفت. قبل از احداث این رصدخانه، رصدخانه ی حاکمی در مصر که مربوط به قرن پنجم بود، برای مدت ها به عنوان تنها مرجع دانشمندان شناخته می شد اما با تاسیس رصدخانه مراغه، حاکمی از اعتبار افتاد چرا که رصدخانه مراغه از هر جهت کامل تر بود و با هزینه ی زیاد همچنان در حال تکمیل بود. به جرات می توان رصدخانه مراغه را نخستین رصدخانه نجومی به معنای کامل در نظر گرفت که توسط یک ایرانی بنا شده بود.

هولاکو نیز به این رصدخانه همچون یک سازمان پژوهشی می نگریست و برای نگهداری آن موقوفه های ویژه ای در نظر گرفت که از جمله ی آنها می توان به کتابخانه‌ای شامل ۴۰۰ هزار جلد کتاب از بغداد، شام، بيروت و الجزيره و ابزارهای اخترشناسی، از جمله ذات الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی متر، حلقه‌دار یا اسطرلاب گوی‌شکل (ذات‌الحلق)، حلقه انقلابی، حلقه اعتدالی و حلقه سموت اشاره نمود.

همکاران خواجه نصیر در ساخت رصدخانه

انجام آنچه که خواجه نصرالدین توسی در ذهن می پروراند، به تنهایی ممکن نبود و او باید برای ساخت رصدخانه و ابزارهای رصد، از دانش و هنر دانشمندان و استادان زمان خود نیز استفاده می کرد تا هم بتواند یک مرکز علمی ایجاد کند و هم دانشمندان فراری در اثر حمله ی مغول را به سرزمینشان بازگرداند. وی برای انجام کارهای مختلف، 120 دانشمند را بدون توجه به ملیت و مذهب آنها در نظر گرفت که برخی از آنها عبارت بودند از:

مویدالدین، ابن برمک بن مبارک عرضی دمشقی

نجم الدین، علی بن عمر علی کاتبی، از علمای شافعیه

فخرالدین اخلاطی، مهندس و متبحر در علوم ریاضی از تفلیس

فخرالدین مراغه‌ای. طبیب و ریاضی‌دان از موصل

نجم الدین کاتب بغدادی از صور

محی‌الدین مغربی، مهندس و ریاضی‌دان

قطب‌الدین شیرازی (از شاگردانش)

حسام‌الدین شامی

نجم‌الدین اسطرلابی

سید رکن‌الدین استرآبادی

ابن الفوطی کمال‌الدین عبدالرزاق شیبانی بغدادی

صدرالدین علی (فرزند خواجه)

اصیل‌الدین حسن (فرزند خواجه)

فو من جی دانشمند چینی

ابوالفرج "بارهبراوس" شخصیت ممتاز مذهبی مسیحی

او برای آنکه این افراد را به کار گیرد مجبور شد تا دلیل اتخاب تک تک آنها را به هولاکوخان و شمس الدین جوینی مشاور و بیتکچی (مامور مالیات) وزیر، توضیح دهد و سپس موافقت آنها را برای حضور این افراد در رصدخانه مراغه کسب نماید. صدر الدین علی، فرزند فاضل خواجه نیز متولی امور رصد خانه شد و ریاست عالیه آن را البته با مدیریت و نظارت شخص خواجه را بر عهده گرفت.

دستمزدهای هدفمند برای کارمندان رصدخانه

خواجه نصیرالدین پس از به کارگیری کارمندان و دانشمندان، دستمزدهای آنها را به شکل زیر تعیین نمود:

فلاسفه و ریاضی‌دانان روزی ۳ درهم

اطباء روزی دو درهم

فقها روزی یک درهم

محدثین روزی نیم درهم

او از این تقسیم بندی اهداف خاصی داشت که عبارت بودند از:

درس فلسفه که به صورت مخفیانه تدریس می شد، مورد توجه قرار گیرد و به صورت یک کلاس علنی درآید.

بیشتر طلاب به فلسفه و طب روی آورند و این علوم را دنبال کنند.

او در پی اعتراضات و در پاسخ به این سوال که چرا حقوق فقها و محدثین را کمتر از دیگران در نظر گرفته‌ است، چنین پاسخ داد:

چون افراد به دلایل فطری به دنبال علوم مذهبی و فقهی می‌روند کارشان آسان است و کمتر کسی به دنبال علوم سخت و سنگین مانند نجوم و ریاضیات می‌رود و بعد از حمله مغول ما نیاز به دانشمندان این علوم داریم.

تاریخچه کاوش در رصدخانه مراغه

بر اساس آثار به جامانده، اولین کاوش ها در این رصدخانه توسط یک گروه باستان شناسی آمریکایی در سال 1312 تا سال 1316 صورت گرفت. آنها قصد داشتند تا بر اساس منابع، مکان دقیق رصدخانه را پیدا کنند اما تلاششان بی نتیجه ماند. 

20 سال بعد هیئتی ژاپنی به این مکان آمدند و تپه رصدخانه و حفره های اطراف آن را بررسی نمودند. آنها بر این باور بودند که این حفره ها به اتاقکی می رسد که امکان دسترسی به چاه رصد را فراهم می کند.

پس از آنها دکتر علی اکبر سرفراز به قصد پایان دادن به کار نیمه تمام آنها، کاوش هایی را بر اساس مطالعات پیشین آغاز نمود. وی به همراه گروه خود توانست پس از ماه ها کار طاقت فرسا در دل چاه های تو در تو به اتاقی با ابعاد سه متر در سه متر  را کشف کند که محرابی مربوط به آئین مسیحیت در آن وجود داشت اما اطراف و نیز سقف این اتاق به فضایی دیگر منتهی نمی شد. پس از عبور از چاه هاي متعدد مشخص گردید که نظر هيئت ژاپني، مبني بر اينكه از اين تپه چاهي به بالاي تپه وجود داشته، درست و منطقی نبوده است.

در ادامه جستجو، اطراف کوه محل رصدخانه (معروف به رصد داغی) مورد کاوش قرار می گیرد. مکانی به ابعاد بیست در بیست متر در زمین های گندمکاری شده، آماده شد تا حفاری ها صورت گیرد. سرانجام یک فوندانسیون دایره ای به قطر 22 متر که مربوط به بنای رصدخانه بوده، کشف می شود. پس از کشف راهرویی به طول سه متر در جبهه جنوبی دسترسی به  ناو رصد خانه ممکن می شود. آنچه که در این مکان در طی سه سال بررسی، یافت می شود عبارت بود از: سنگ های چهل و پنج در چهل و پنج سانت ناودانی شکل برای حرکت ریل، دو پله در اطراف ناو، شیشه های رنگی قرمز، سفید، زرد و سیاه که برای تشدید و تضعیف نور استفاده می شد. علاوه بر این، تحقیقات انجام شده منجر به اکتشافات زیر نیز شد:

چاه هایی كه ارامنه از آنها به صورت قبر يا دفن اجساد خود از آنها استفاده می کرده اند.

آثار محراب گونه ارامنه در بالاي سردر قبور اكثر قبور مكشوفه ارامنه در اطراف كوه رصد خانه

دخمه ورودي به دل تپه و دسترسي به محراب ارامنه در آن پس از عبور از چاه هاي مختلف

سوراخ سمت چپ ورودی که به درون و دل تپه كه به اتاق محراب راه پيدا می كند.

آثار كليسای ساخته شده در حاشيه رصدخانه مراغه پس از تخريب رصد خانه و پناه بردن اقليت های مسيحی به صورت جان پناه

نقشه كليسای زيرزمينی مسيحيان شامل راهروی ورودی، سالن چليپایی، محراب، سكو، اتاق زير زمينی، چاه

بقايای ساختمان های مدور شكل در ارتباط با رصد خانه مراغه

پرویز ورجاوند، باستان شناس و استاد دانشگاه به اتفاق همکارانش در دهه ی ۱۳۵۰ خورشیدی کاوش در محوطه ی این رصدخانه را آغاز نمود و دست به شناسایی قسمت های مختلف آن زد.

در تپه رصد خانه در مجموع 17 واحد معماری کشف شده است که یکی از آنها مربوط به تأسیسات بعد از ویرانی رصد خانه می باشد و مابقی واحدهایی هستند که در کنار هم، مجموعه علمی رصد خانه مراغه را تشکیل داده اند. این واحدها در دو دسته قرار می گیرند که عبارتند از:

*واحدهایی که به طور مستقیم در کار فعالیت ها و تحقیقات نجومی استفاده می شده اند.

*واحدهایی که به عنوان واحدهای وابسته به مرکز علمی فعالیت می کردند و کاربردهایی ویژه چون: کتابخانه، مدرسه، کارگاه ریخته گری و ابزار سازی داشته اند.

در پی این تحقیقات و کاوش های بعدی، مشخص شد که ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی استوانه ای ساخته شده‌ است. همچنین ساختمان هایی نیز در محوطه قرار داشتند که در میان آنها یک کتابخانه و محلی برای اقامت کارکنان وجود داشته است.

قسمت های مختلف مجموعه

پرویز ورجاوند، باستان شناس و استاد دانشگاه به اتفاق همکارانش در دهه ی ۱۳۵۰ خورشیدی کاوش در محوطه ی این رصدخانه را آغاز نمود و دست به شناسایی قسمت های مختلف آن زد.

در تپه رصد خانه در مجموع 17 واحد معماری کشف شده است که یکی از آنها مربوط به تأسیسات بعد از ویرانی رصد خانه می باشد و مابقی واحدهایی هستند که در کنار هم، مجموعه علمی رصد خانه مراغه را تشکیل داده اند. این واحدها در دو دسته قرار می گیرند که عبارتند از:

*واحدهایی که به طور مستقیم در کار فعالیت ها و تحقیقات نجومی استفاده می شده اند.

*واحدهایی که به عنوان واحدهای وابسته به مرکز علمی فعالیت می کردند و کاربردهایی ویژه چون: کتابخانه، مدرسه، کارگاه ریخته گری و ابزار سازی داشته اند.

در پی این تحقیقات و کاوش های بعدی، مشخص شد که ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی استوانه ای ساخته شده‌ است. همچنین ساختمان هایی نیز در محوطه قرار داشتند که در میان آنها یک کتابخانه و محلی برای اقامت کارکنان وجود داشته است.

.قسمت های زیر در مجموعه این رصد خانه تشخیص داده شده اند:

برج مركزی رصدخانه و واحدهای مدور پنج گانه

مدرسه، جهت آموزش محققان جوان در رشته هایی مثل نجوم، نور، ریاضیات، فیزیك و هندسه.

كتابخانه ای عظیم با کتاب های معتبر

سرای استادان و پژوهشگران

کارگاه بزرگ (احتمالا آزمایشگاه) متعلق به دانشمندان

امکاناتی همچون مسجد، مدرسه و چاه آب.

 در ادامه به معرفی مفصل تر قسمت های مختلف این بنا و ویژگی های آنها می پردازیم:

1- تپه رصد خانه مراغه

تپه رصدخانه مراغه دارای طول 510 و عرض متوسط (میان تپه) 217 می باشد و ارتفاعی برابر  110 متر دارد. جهت طول تپه در امتداد شمالی - جنوبی  می باشد که دو قسمت تپه با دیواری به عرض حدود یک متر و طول 139 متر از یکدیگر جدا شده و مجموعه واحدهای رصدخانه مراغه در نیمه جنوبی احداث گردیده است.

در سمت شرق تپه نیز دیواری در جهت شمالی - جنوبی به چشم می خورد که 180 متر طول و یک متر عرض دارد. در لبه غربی تپه حصار یا سنگ چینی دیده می شود که پس از برخورد با انتهای دیوار شمالی امتداد پیدا کرده و تا قسمتی از نیمه دوم تپه پیش می رود. در محوطه تپه چند مسیر سنگچین وجود دارد که شبکه های ارتباطی مجموعه را تشکیل می داده اند.

2- برج مرکزی رصدخانه

برج مرکزی رصدخانه، مهم ترین و وسیع ترین بنای به دست آمده در میان واحدهای موجود در سطح تپه است که قطر داخلی آن 22 متر می باشد و دیواری به ضخامت 80 سانتیمتر دارد. محققان توانسته اند طرح کلی این برج را در جریان کاوش ها به دست آورند.

بر اساس این طرح، ورودی برج با دو سکو در طرفین، در قسمت جنوبی قرار دارد و در برابر آن راهرویی به عرض 10/3 متر در جهت شمال به جنوب واقع شده است که مهم ترین بخش رصدخانه مراغه را تشکیل می دهد. در وسط این راهرو  باقیمانده یک سکوی پله مانند به چشم می خورد  که با نظمی خاص به طرف بالا امتداد می یافته و تا مرکز ادامه داشته است.

بر روی این سکو قسمتی از یک ناوسنگی یا ربع جداری دیده می شود که مهم ترین واحد برای  اندازه گیری در بین مجموعه واحدهای رصدخانه است. ربع جداری به بزرگی یک ساختمان است و برای ساخت آن یک چهارم دایره کامل را با سنگ و آجر و به دقت و بر اساس محاسبات می‌ساختند. سپس آن را درجه‌بندی کرده و زاویه شعاع آفتاب را بر آن درجه‌بندی می کردند. از این اثر مهم 55/5 متر به جامانده که طول شعاع آن حدود 10/18 متر تخمین زده می شود.

در دو سوی راهروی مرکزی شش اتاق وجود دارد که همگی آنها به جز دو اتاق کوچک واقع در سمت شمال و جنوب مستطیل شکل هستند و در جهت طولی در وسط، اختلاف سطحی برابر 25 سانتیمتر در آنها دیده می شود.

اطلاعات بسیار کمی درباره ارتفاع برج، وضع کامل و دقیق داخل آن ،تعداد طبقات و تزیینات خارجی آن وجود دارد و تنها با توجه به طول ربع جداری و قطر برج می توان ارتفاع آن را در گذشته بین 20 تا 25 متر در نظر گرفت که در این صورت، این برج باید حداق دارای 4 طبقه بوده باشد.

مصالح به کار رفته در ساخت این برج عبارتند از:

سنگ قلوه و لاشه، سنگ های تراش برای ازاره (از زمین تا نیمه دیوار) در قسمت خارجی و داخلی، سنگ های تراش بزرگ برای ورودی برج، آجر در سه اندازه مختلف، ملات و اندود گچ، کاشی های رنگی و لعابدار در سه طرح و نوع مختلف،سنگ های حجاری شده و نقش دار و آجرهای نقش دار تزیینی.

از قطعه های تزیینی به دست آمده و با توجه به متون تاریخی در زمینه توصیف این برج به ویژه قصیده معروف قاضی القضات اصفهانی می توان این گونه برداشت کرد که برج رصد خانه مراغه نمایی باشکوه و چشمگیر داشته و تزیینات داخل آن که براساس ضوابط نجومی و صورفلکی شکل گرفته بودند زیبایی مبهوت کننده ای را دارا بودند.

تجهیزات نجوم در بخش داخلی این رصدخانه دیده نمی شود اما بخش های باقیمانده مرمت شده‌اند تا به نوعی نشان‌دهنده روش مشاهده آسمان باشند.

3- واحدهای مدور پنج گانه

پنج واحد مدور در جنوب، جنوب شرقی و شمال شرقی برج مرکزی رصدخانه مراغه کشف شده است که هر یک به طور مستقیم در کار پژوهش های نجومی کاربرد داشته و ابزارها بر روی آنها استوار می شده است. بر اساس تنها و جالب ترین متن و مدرک، که کتاب عرضی نام دارد و مربوط به شرح آلات و ابزار رصد است، وسایل مزبور که در این واحدها بوده اند عبارتند از:
ذات الحلق دات الشعبتان، ابزار مخصوص تعیین میل دائره البروج، ابزار مخصوص برای تعیین مواقع اعتدالین، ابزار مخصوص اندازه گیری کسوفات ، ربع متحرک برای اندازه گیری مختصات افقی ستارگان، ابزار  ظلی عظیمه و ابزار کامله.

4- کتابخانه

در گوشه شمال غربی نیمه جنوبی تپه و در زیر حصار شمال محوطه رصد خانه، بنایی به مساحت 330 متر مربع کشف شده که می توان آن را یک کتابخانه دانست که یکی از عظیم ترین کتابخانه ها در عصر خود بوده است و 400000 کتاب در آن نگهداری می شده است.

هرچند که به نظر نمی رسد این واحد گنجایش چنین رقمی را داشته باشد اما  طرح آن از یک نقشه بسیار متفاوت برخوردار است و  به گونه ای هنرمندانه دو کلمه الله و علی را در آن نقش انداخته اند که خود امری کم سابقه به شمار می رود.

مصالح مورد استفاده برای بنای این اثر، خشت و آجر همراه با ملات گل بوده و با توجه به وضع کلی بنا می توان پوششی مسطح را در گذشته برای آن درنظر گرفت.

5- کارگاه ریخته گری

بنایی در این مجموعه وجود دارد که با توجه به طرح و تقسیمات داخلی و مواد به دست آمده، می توان آن را کارگاه ریخته گری و تهیه ابزار فلزی دانست چرا که منابع تاریخی با صراحت اشاره دارند که کار ساختن ابزار و آلات فلزی توسط عرضی، دانشمند معروف و نویسنده کتاب معتبر شرح آلات رصد خانه مراغه، در محل مجموعه علمی رصدخانه مراغه صورت می گرفته است.

6- مدرسه یا مدرس مجموعه علمی

در جنوبی ترین سطح تپه، بنای نسبتا بزرگی کشف شده که احتمالا به عنوان مدرسه یا مدرس و یا تالار آموزش مجموعه مورد استفاده قرار می گرفته است و تنها بنای مجموعه می باشد که عمده مصالح آن را آجر تشکیل می دهد.
بنا بر متن های تاریخی، مدرسه موجود در مجموعه علمی رصدخانه مراغه، شهرت زیادی داشته و در آن برای پژوهشگران جوان آن دوره رشته های نجوم، ریاضیات، نور، هندسه و فیزیک تدریس می شده است.

7- دخمه ها و غار دستکند

علاوه بر قسمت های ذکر شده، در دامنه غربی تپه رصدخانه مراغه و مشرف به روستای طالب خان چهار مجموعه معماری و تعدادی دخمه دیده می شود که به جز ارزش معماری، از نظر روش ساختن و داشتنِ بسیاری از ویژگی های مذهبی – اجتماعی و اوضاع و احوال خاص دوره ایلخانی به خصوص جامعه مسیحیت، اهمیت و ارزش فراوانی دارند.

در زیر رصدخانه مراغه، یک غار طبیعی وجود دارد که دهانه آن به سمت جنوب رصدخانه است و دو کاربری را برای آن در نظر گرفته اند:

1- گفته می شود که پیش از تاسیس رصدخانه این مکان به عنوان معبدی برای پرستش بوده و از آنجا که در یک مسیر نسبت به سایر معابد مراغه قرار دارد، احتمالا از طریق این غار امکان مشاهده معابد دیگر نظیر معبد مهر وَرجَوی (در مراغه) نیز وجود داشته است.

2- پس از تاسیس رصدخانه احتمال آن وجود دارد که از این غار و اتاق های موجود در آن به عنوان مکانی برای گردهمایی دانشمندان استفاده می شده است.

ابزار رصدخانه مراغه

گفته می شود که وسایل رصدخانه مراغه را از بغداد و الموت به این مکان آورده اند و سازنده ی بیشتر آنها، موید الدین العرضی، مهندس و معمار اهل سوریه، بوده که به گفته ی خواجه نصیر یکی از دوستان نزدیک وی به شمار می آمده است. او پیش از آنکه به رصدخانه مراغه برود، ابزاری نجومی را برای المنصور ابراهیم، پادشاه حمص، ساخت و در دوران زندگیش در سوریه، استاد هندسه ابوالفرج بن یعقوب بن اسحاق با القف معروف به امین الدوله بود. در اثر رساله شرح آلات رصدخانه، وی ابزار نجومی انتخاب شده برای این رصدخانه را در یه گروه جای داده است:

1- وسایل قدیمی كه در كتاب های پیشینیانمانند مجسطی بطلمیوس توصیف شده بود.

2- وسایلی كه طرز ساخت و كاربردشان به طور ناقص در منابع به چشم می خورد و به طور کامل برای رصدخانه ساخته شدند.

3- وسایلی كه موید الدین و دیگر ابزارسازان رصدخانه همچون خود خواجه ابداع کرده و ساخته بودند.

 در آن زمان، همانند رصد خانه های هندی، ادوات و ابزار رصد، از سنگ تراشیده می شدند که دارای پایه هایی مستحکم بر روی زمین بوده اند. نقشه‌های كره زمین، هفت اقلیم ربع مسكون، طول روزها و شبها، عرض جغرافیایی مكان های مختلف و.. همه و همه در این رصدخانه وجود داشته اند اما درباره وضع ابزار و نیز روش مشاهده و برنامه روزانه آن اطلاعات دقیقی در دست نیست. اکثر ابزار رصدی در این رصدخانه دایره شکل بودند و از مهم ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره نمود:

سدس که ابزاری شامل یک ششم یک دایره بود و به وسیله ی آن زوایای کمتر از 60 درجه را اندازه می گرفتند. سدس موجود در مراغه، سدس فخری بود که بعدها به دوربین های تئودولیت معروف و در نقشه برداری به کار گرفته شدند.

دستگاه ربع که به شکل یک ربع دایره ساخته شده و عضاده ای (ابزار پشت اسطرلاب) هم بر آن نصب بوده است. این ابزار بر سطح دیواره شمالی و جنوبی رصدخانه قرار داشته و با آن میل کلی و ابعاد ستارگان و عرض جغرافیایی را رصد می نمودند. بدین ترتیب که زوایای ستارگان را تا افق به وسیله ی یک خط کش یا نخ که پیرامون مرکز دایره می چرخید، اندازه گیری می کردند. تعیین ارتفاع خورشید در لحظه ی ظهر نیز با همین وسیله انجام می شد.

ربع رصدخانه ی مراغه از نوع ربع جداری بوده که بر سطح دایره نصف النهار (در امتداد شمال جنوب) نصب می شد. این ربع، یک ربع بزرگ است که به ربع اعلی معروف بوده و به یک دیوار به ارتفاع چند متر وصل می شده است. ربع رصدخانه مراغه دقت بسیار بالایی داشته و برای تعیین ارتفاع خورشید و دیگر اجرام سماوی، میل كلی، مختصات ستارگان، عرض زمین و.. به کار می رفته است.

ذات‌الحلق متشکل از پنج حلقه می باشد که به ترتیب برای دایره نصف النهار که بر زمین نصب شده بود، برای دایره معدل النهار، برای دایره منطقه‌البروج، برای دایره عرض، برای دایره میل می باشند.

البته شایان ذکر است که بطلمیوس در اثر مشهور خود به نام مجسطی از ذات الحلق شش حلقه ای صحبت می‌كند و از سوی دیگر بر اسسا منابع اسلامی، ذات الحلقی كه تئون اسكندرانی (ریاضیدان یونانی) ساخته بود، از نه حلقه تشكیل شده بود. اما به گفته یموید الدین عرضی ( از همکاران زبردست خواجه نصیر الدین طوسی) همان پنج حلقه، برای ذات الحلق کافی بوده و در رصدخانه مراغه از آن استفاده شده است.

ذات الجیب که توسط خود خواجه طراحی شده بود و در حین رصد ارتفاع ستاره، سینوس ستاره، نیز با استفاده از آن محاسبه می شد.

 ذات السمت و ذات الارتفاع که برای تعیین سمت اجرام و تعیین دو مولفه مختصات افقی به کار می رفت.

ذات‌الربعین که اختراع خود خواجه نصیر بوده و دو ربع دایره داشته که حول یک محور عمودی می چرخیده است. این ابزار امکان تعیین سمت و ارتفاع دو جسم را در آن واحد به منجمان می داد و گاه به جای ذات‌الحلق از آن استفاده می شد.

ذات الجیوب و السهم که بیشتر ابزار ریاضی بودند و برای محاسبة سینوس (Sin) و سهم (Vers) کاربرد داشتند.

دایره سمیه که برای محاسبه سمت ستارگان استفاده می شد.

تمثیل منازل قمر که برای بازنمایی مسیر ماه بر دایرة البروج کاربرد داشت.

تدویرات و حوامل دوائر موهومه که ابزاری برای بازنمایی حركات پیچیده ی افلاک بودند.

دایرة البروجی منقوش به تصویر بروج و مركّب  از پنج حلقه كه بزرگ ترین شان بیش از سه متر قطر داشت.

حلقه نصف النهاری كه از حلقه برنجی مدوری به شكل یك عضاده ( قطعه ای مستطیلی بر پشت اسطرلاب) تشكیل می‌شد و در بالای خط نصف النهار قرار می‌گرفت تا برای اندازه گیری ارتفاع و فاصله سمت الرأسی خورشید به كار رود.

شاخص آفتابی بزرگی از جنس سنگ كه به طور دقیقی هم تراز با خط نصف النهاری قرار داده می شد و تنها برای تعیین  انحراف دایرة البروج  مورد استفاده قرار می گرفت.

حلقه استوایی ساخته شده از برنج كه به موازات صفحه استوا و کاملا محکم قرار داده می شد.

ابزار اختلاف منظری و نوعی گذرسنج كه برای اندازه گیری فاصله سمت الرأسی ستاره یا ماه در نقطه اوج به کار می رفت.

افزون بر این موارد، ابزار دیگری نیز در این رصدخانه وجود داشته است از جمله: ذات الشعبتین، ذات الارسطوانتین و دایره شمسیه که در کنار بقیه وسایل به کار می رفتند.

در تاریخ سلسله پادشاهی یوان در چین چنین آمده که که برای تاسیس رصدخانه پکن که کوئوشوچینگ ( منجم دربار) سرپرستی آن را بر عهده داشته ، تعدادی ابزارهای رصدی از رصدخانه مراغه در ایران خریداری شده است که از جمله ی آنها  می توان به ذات الحلق، عضاده (الیداد)، دو لوله رصد، صفحه‌ای با ساعت های مساوی، کره سماوی، کره زمین، تورکتوم (نشان دهنده حرکت استوا نسبت به افق) اشاره نمود.

آنها نام لوله رصد را وانگ-تونگ نهادند و بر اساس شواهد تاریخی، از این اختراع نه تنها برای رصد اجرام آسمانی، بلکه برای مشاهده دوردست‌ها، به ویژه در دریا نیز استفاده می کرده اند. در میان همین شواهد تاریخی اشاراتی به  حضور دانشمندان چینی به رهبری فائومون‌جی برای کارآموزی در رصدخانه مراغه وجود دارد.

منجمین اسلامی در حال اندازه گیری زوایای اجرام آسمانی   

منجمین اسلامی در حال رصد با یک سدس

منجمین در حال رصد با ذات الحلق چوبی

ماکت ذات الحلق 

ماکت یک ربع جداری

ماکتی از یک ذات الجیب، ابزار بالا سمت راست 

زوایای سمت (Azimuth) و ارتفاع(Altitude) از جمله زوایای مهم در اندازه گیری های منجمین

ماکت ذات الربعین

وضعیت امروز رصدخانه مراغه

در حال حاضر تنها قسمت کوچکی از برج مرکزی این مجموعه باقی مانده است و گنبدی سفید برای محافظت از بقایای این بنا بر روی بخشی از آن قرار داده اند که هیچ شباهتی به ساختار اصلی ساختمان و شکل استوانه ای آن ندارد.  ساختار این محافظ به گونه ای است که صدا در داخل آن به شکلی جالب منعکس می شود و گردشگران با کوبیدن پای خود به زمین انعکاسی جالب از آن را می شنوند.

آنچه که از این رصدخانه باقی مانده مرمت شده‌اند تا روش مشاهده آسمان را نشان دهند. بقایای ارزشمند این رصدخانه شامل پی های بخش های مختلف و بخشی از یک سدس سنگی (از ابزارهای ستاره‌شناسی برای اندازه‌گیری ارتفاع ستاره ها) می باشد و بقیه ی قسمت ها تقریبا از بین رفته اند.

امروزه در بخش داخلی این رصدخانه اثری از تجهیزات علم نجوم دیده نمی شود و تنها به عنوان یک نماد تاریخی، درب آن به روی بازدیدکنندگان باز است. رصدخانه ای نیز در نزدیکی آن احداث شده و در سایه ی این بنای تاریخی به کار خود ادامه می دهد.

اشیای کشف شده در رصدخانه مراغه

در طی سه فصل حفاری و در جریان کاوش های سطح و دامنه تپه رصدخانه، تنها پلان واحدهای معماری شناسایی شده و اشیای چشم گیری به دست نیامده است. اشیای به دست آمده بیشتر به صورت قطعه های شکسته و بسیار کوچک هستند و در میان هزاران قطعه سفال های شکسته تنها چند ظرف سفالی به نسبت کامل دیده می شود.

تا کنون هیچ قطعه ای  که در رابطه با کارهای نجومی کاربرد داشته باشد دیده نشده و گویی پیش از متروک شدن رصد خانه کلیه لوازم و ابزار علمی و فنی آن به رصدخانه ها و مراکز علمی دیگر منتقل شده است.

در میان ابزار و آلات نجومی که در رصدخانه مراغه قرار داشته، تعدادی اندک را می شناسیم که در خارج از کشور نگهداری می شوند:

کره فلزی با نقش صور فلکی که در قرن هفتم هجری قمری در مراغه ساخته شده و امروز در موزه درسدن آلمان قرار دارد. جنس این کرده از برنز  می باشد و با طلا و نقره میناكاری شده است.

گلوبی (یکی از ابزار ستاره شناسی) متعلق به این رصدخانه که از شهرت بسیاری برخوردار است، در موزه اسپنگر در برزیل نگهداری می گردد و به عنوان قدیمی ترین گلوبی ستاره شناسی در این موزه شناخته می شود.

نکته: در تمامی منابع چنین ذکر شده که این گلوبی در موزه اسپنگر قرار دارد، اما اطلاعات دقیقی از صحت و سقم این ادعا در دست نیست.

بیش از هر چیز، قطعه کاشی های کتیبه دار و نقش دار، آجرهای نقش دار قالبی و سنگ های حجاری شده اهمیت دارد چرا که با کمک آنها می توان درباره جنبه های تزیینی آثار معماری  کشف شده در سطح تپه اظهار نظر نمود و  با انجام مقایسه میان آنها و دیگر آثار معماری دوران ایلخانی اطلاعات جامع تری در زمینه معماری آن محل و آن حاصل کرد.

زیج ایلخانی | مهم ترین محصول رصدخانه مراغه

خواجه نصیرالدین طوسی، با تکیه بر دانش خود و امکاناتی که هلاکو خان در اختیارش قرار داد توانست کتاب زیج ایلخانی را در سال ۶۷۰ هجری (۱۲۷۶ میلادی) از روی رصدهای انجام‌شده در رصدخانه مراغه تدوین کند. این کتاب تا صدها سال در سرزمین های آن زمان از جمله چین دارای ارزش و اعتبار خاصی بود و ۳۰۰ سال پس از مرگ طوسی در سال ۱۳۵۶ میلادی ترجمه و در اروپا منتشر شد. امروزه قدیمی‌ترین نسخه ی این اثر در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود.

این کتاب مشتمل بر ۴ مقاله میباشد که عبارتند از:

1- در معرفت تواریخ (مشتمل بر مقدمه و ۲ باب در ذکر تاریخ‌ها):

باب اول: درباره شرح تاریخ وقت‌ها و معرفت سال‌ها و ماه‌ها که مشتمل بر ۱۲ فصل است.

باب دوم: درباره تاریخ‌هایی که دیگر طوایف بکار می‌برند، این باب مشتمل بر ۷فصل است.

2- در معرفت روش ستارگان سیاره و مواضع ایشان در طول و عرض و توابع آن مشتمل بر ۱۵ فصل.

3- در معرفت اوقات و طالع‌های هر وقتی، شامل ۱۴ فصل.

4- در باقی اعمال نجومی، مشتمل بر ۲ باب:

باب اول: در آنچه تعلق به طوالع موالید دارد، مشتمل بر ۷ فصل.

باب دوم: در دلایلی که تعلق به طالع عالم دارد، مشتمل بر ۴ فصل.

دیگر نتایجی که از این رصدخانه به دست آمد

جداول نجومی خواجه نصیر در جهان اسلام، غرب و شرق بودایی به شهرت رسید که همگی آنها ایرانی بودند و دانشمندان غرب و علاقه مند به علم نجوم و تحول در هیات نجوم، در کنار منظومه بطلمیوسی (نظریه زمین مرکزی) به منظومه کپرنیکی (نظریه خورشید مرکزی) و کپلری (نظریه چرخش سیاره ها به دور خورشید در مدار بیضوی) به آنها نیز توجه بسیاری نشان می دادند. تا دوره رنسانس یکی از بهترین راهنماهای رصد در رصدخانه های اروپا، زیج یا جداول نجومی رصدخانه مراغه بود.

تا دوره ایلخانان هیچ کس نتوانسته بود تا طرحی تازه ارائه کند که هم در دقت و صحت با طرح بطلمیوس رقابت نماید و هم دارای تنها حرکات دایره ایِ متحدالمرکز باشد. خواجه نصیر این تحول را در مراغه آغاز نمود و توانست این طرح تازه را به کمک همکارانش در رصدخانه مراغه، ارائه نماید. اهمیت کار خواجه نصیر و اقتدار رصدخانه مراغه در علم نجوم به حدی بود که برخی منابع (تالیف صاحب نظران غیر ایرانی و غیر مسلمان) از آن تعبیر به مکتب نجومی مراغه کرده اند.

مکتب مراغه، مهم ترین دوره و مکتب نجومی ایران بود که با نام خواجه نصیر‌الدین طوسی و به دلیل مشکلات جدی و ناسازگاری‌های ذاتی موجود در نظام بطلمیوسی با جهت گیری انتقادی نسبت به این مدل و  بر اساس مدل هندسی نجومی ارائه شد. این مدل  که به جفت طوسی معروف شد، یک اساس دارد و آن ایجاد حرکت خطی به کمک حرکت‌های دورانی یکنواخت است.

علاوه بر زیج ایلخانی، کتب و آثار دیگری همچون تحریر اقلیدس، شرح الاشارات، اوصاف الاشراق، اصطرلاب، قوائد فی طب، صدرالاکواب و ... نیز در رصدخانه مراغه تدوین شده است که در حال حاضر در کتابخانه های معتبر جهان از جمله پاریس، لندن، امریکا، ارورپای غربی، ترکیه، تاشکند، دوشنبه و پطرزبورگ به چشم می خورد.

به اعتقاد اخترشناسان رصدهای خواجه نصیرالدین طوسی، در تهیه نخستین جداول نجومی و دقیق‌تر کردن مدل‌های هندسی یونانیان و بطلمیوس، نقش بسیار مهمی داشته است. به گفته‌ محققان، رصدخانه مراغه را می توان یکی از نخستین نهادهای بزرگ علم نجوم دانست و در بحث‌‌های اختر فیزیک مدرن مکتب مراغه را عاملی موثر در نجوم مدرن به شمار آورد.

دنیس سیووا، اخترشناس فرانسوی و پژوهشگر رصدخانه پاریس در این باره می‌‌گوید:

مکتب مراغه در نجوم ارایه شده توسط دانشمند بزرگ خواجه نصیرالدین طوسی، جایگاه ویژه‌‌ای در علم نجوم دارد؛ مکتب مراغه در نجوم تأثیر زیادی بر مکتب کوپرنیک و نجوم مدرن داشته است. خواجه نصیر طوسی در رصدخانه مراغه کارهای بزرگی با معانی علمی انجام داده و مراغه جایگاه اساسی را در تاریخ نجوم به خود اختصاص داده است.

او بحث‌های علمی را به شکل مدرن بیان کرده است و در اشاعه علم و کارهای پژوهشی نقش به سزایی دارد. این دانشمند با ادامه راه دانشمندان قبل از خود و با ترجمه بسیاری از آثار و کتب یونانی و سانسکریت کار پژوهشی ارزشمندی انجام داده است و این مساله موجب علاقه بیشتر اخترشناسان به خواجه نصیر می‌‌شود.

کارهای دیگر خواجه نصیر الدین طوسی

خواجه نصیر در کنار تاسیس رصدخانه، به اهداف دیگری نیز رسید که عبارت بودند از:

1- به دستور هولاکو همه لوازم رصد لازم را که مغولان در بغداد و نقاط دیگر به غارت برده بودند، در مراغه در اختیار خواجه قرار داده شد.

2- با تلاش خواجه و همکارانش، اختراع آلات رصد و دستگاه های نجومی جدید در این رصدخانه به اوج خود رسید و ابزارهای جدید در آن مورد استفاده قرار گرفتند

 3- کتابخانه ای بزرگ در شهر مراغه و محل رصد خانه تاسیس شد و کتب معتبر علمی در زمینه نجوم، ریاضی و... از اقصی نقاط شناسایی و تهیه گردید تا در اختیار  کتاب دوستان و منجمان قرار داده شود. تعداد این کتاب ها بیش از چهارصد هزار، تخمین زده می شود و  تا آن زمان در هیچ یک از کتابخانه های جهان اسلام رقمی به این بزرگی دیده نشده بود.

4- منجمان و محققان شاغل در رصدخانه مورد احترام و اکرام  قرار گرفتند و در شرایط مناسب رفاهی  اسکان داده شدند.

5- کمک هزینه تحصیلی برای علاقه مندان دانش مقرر شد و دانشجویان علاقه مند می توانستند به تحصیل ادامه دهند.

راه دسترسی

آدرس

استان آذربایجان شرقی، شهر مراغه، خیابان رصدخانه

موقعیت رصدخانه مراغه بر روی نقشه

دیدنی های اطراف

در سفر به مراغه می توانید از بازدید از جاذبه های زیر نیز لذت ببرید:

مقبره آقالار

آب های گرم و سرد معدنی مراغه

غار هامپوئیل مراغه

معبد مهر مراغه

کلیسای هوانس مراغه

گنبد سرخ مراغه

تصویری از گنبد سرخ

دغدغه های کارناوالی

علی رغم اهمیت این بنای تاریخی برای کشورمان آنچنان که باید مورد توجه قرار نگرفته و هیچ امکاناتی حتی گیشه بلیط فروشی برای آن تعبیه نشده است.

اقدامات بسیار کمی در راستای معرفی این اثر ارزشمند صورت می گیرد در حالیکه  اهمیت آن برای تاریخ علم کشور بسیار قابل توجه می باشد.

توصیه های کارناوالی

به هنگام بازدید از این اثر ارزشمند نهایت تلاش خود را در جهت حفظ آن به کار گیرید و از آسیب زدن به آن جدا خودداری نمایید.

سخن آخر

آیا تا به حال به شهر مراغه سفر کرده اید؟

رصدخانه ی مراغه را از نزدیک دیده اید؟

چه آثار دیگری را در این شهر می شناسید؟

نظرات، پیشنهادات و تجربیات خود را با ما در میان بگذارید.