قلمکاری بر روی پارچه | تاریخچه و مراحل تولید

به جز جاذبه های تاریخی و سازه های مختلف که در گوشه گوشه این خاک قد علم کرده اند، ایران زیبایی های دیگری نیز دارد که در میان روزمرگی های مان آنها را به دست فراموشی می سپاریم. این جاذبه ها صنایع دستی هستند که همانند بناها نمودی از درهم آمیختگی عشق و هنرند. دستان بسیاری در هر شهر و دیار به کار مشغولند تا جلوه هایی تازه خلق کنند و هنر را در این خاک زنده نگاه دارند. برخی از این هنرها به حدی شاخص و قابل توجه هستند که نمی توان به سادگی از کنار آنها گذشت؛ باید ساعت ها ایستاد و به نقش و نگارشان چشم دوخت. 

اصفهان را همه به خوبی می شناسیم و تعریفش را بسیار شنیده ایم. این شهر دیدنی های تاریخی متنوعی را در خود دارد که بیشتر آنها شاهکاری از دوره صفویه به شمار می روند. قدم به بازار این شهر که بگذارید در دنیای رنگ و نقش غرق می شوید و در هر قدم شگفتی تازه ای را می بینید. رنگ آبی میناکاری ها به خوبی در قاب چشمان تان جا خوش می کنند و یا طلاهای درخشان و نفیس شما را به خود خیره می سازند. امروز می خواهیم به دنیای صنایع دستی این شهر قدم بگذاریم و برای تان از قلمکاری روی پارچه، این هنر چشم نواز، سخن بگوییم. 

با کارناوال همراه باشید تا یکی از مهم ترین صنایع دستی ایران را بشناسید...

آشنایی با قلمکاری | هنری از نصف جهان

اگر در بازار اصفهان به راه بیفتید، پارچه هایی پر نقش و نگار توجه تان را به خود جلب خواهد کرد و با کمی پرس و جو خواهید فهمید که اینها حاصل هنر قلمکاری یا قلمکارسازی هستند. قلمکاری هنر چاپ یا نقش زدن بر روی پارچه است که برخی از آن با عنوان چیت سازی یاد می کنند. این پارچه کاربردهای متفاوتی دارد که عبارتند از: رومیزی، روتختی، سجاده، سفره، روسری، کیف، رویه لحاف، رویه پشتی، دستمال و كتیبه هایی برای تزیین مجالس سوگواری.

چرا قلمکاری؟ چرا چیت سازی؟

شاید برای شما هم این سوال پیش بیاید که چرا از این هنر با دو عنوان یاد می شود. دلیل این تفاوت، تغییراتی هستند که صنعت قلمکاری به خود دیده است. وجه تسمیه این هنر به نوع تولید و نحوه ساخت آن باز می گردد. در بدو پیدایش این صنعت کار نقش اندازی بر روی پارچه‌ های پنبه‌ ای و احتمالا ابریشمی با قلم صورت می گرفت و در واقع طرح، با هنر نقاشی بر روی پارچه پیاده می شد. نیاز به سرعت زیاد در تولید پارچه قلمکار باعث شد تا استفاده از قالب برای کلیه طرح‌ها و نقوش رایج شود و نام چیت سازی را به خود بگیرد. البته چیت سازی به طور کلی همان چاپ روی پارچه است و به عنوان یک غلط مصطلح معادل پارچه قلمکار به کار برده می شود.

تاریخچه قلمکاری

قلمکاری هنر ایجاد نقش بر روی پارچه است و کهن ترین قالب های نقش زدن روی پارچه که در ایران شناخته شده اند، سه قالب تراشیده از سنگ هستند. این قالب ها به همراه آثار سفالی سده های چهارم و پنجم هجری در حفاری های نیشابور کشف شده اند.

یکی از دلایل شکل گیری قلمکاری در ایران را موقعیت جغرافیایی آن می دانند. این سرزمین از یک سو به آسیای میانه و از سوی دیگر به دریای سیاه و مدیترانه دسترسی دارد و تبادلات و ارتباطات شرق و غرب از طریق آن امکان پذیر است. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که قلمکار و قلمکارسازی از دوره ایلخانی در ایران مرسوم بود چرا که با ورود کالاهای چینی به ایران به ویژه در زمان مغول تقاضا برای کالاهای منقوش به سبک چینی در ایران افزایش یافت. نساجان و نقاشان ایرانی به تقلید از این طرح ها روی آوردند و به این ترتیب پارچه قملكار که تا آن زمان به صورت محدود وجود داشت شکل منسجم تری به خود گرفت و با همكاری هنرمند و صنعتگر ایرانی تكامل و توسعه یافت. حمایت و پیشتیبانی خانان مغول باعث شد که پارچه‌های منقوش چینی در بازارهای ایران فروش خوبی پیدا کنند. ایرانی ها برای رقابت با چینی ها و جلب‌ نظر مغولان، نقاشی روی پارچه با قلم یا به اصطلاح قلمکار نقاشی و سپس چاپ قلمکار با قالب و مهر را ابداع کردند.

متاسفانه از قلمکاری تاریخچه دقیقی در دست نیست و مفصل ترین مطلب در مورد آن توسط فیلیس آکرمن (Phyllis Ackerman)، مورخ آمریکایی آثار هنری ایران بیان شده و او از قول نویسنده ای دیگر زمان آغاز این صنعت را دوره غزنویان (قرون ۴ و ۵ هجری) دانسته است. آثاری که از نقاشی روی پارچه به دست آمده اند، متعلق به زمان غزنویان هستند و بیشتر پژوهشگران، عمر این هنر را همین دوره می دانند؛ اما شواهد نشان می دهند که پارچه قملكار در زمان صفویه رایج شده است.

 شواهد و قراین دیگری وجود دارند که نشان می‌دهند قلمکارسازی و چاپ قلمکار در دوره تیموریان در شهرهایی همچون بروجرد، شیراز، رشت، نخجوان، سمنان، گناباد، مشهد، دامغان، نجف آباد، کاشان، یزد، اصفهان و همدان رواج داشت. در آن زمان مرغوب ترین پارچه ها از آنِ بروجرد بود و شهر اصفهان فقط یکی از مراکز تولید قلمکار به شمار می رفت.

برخی قدمت قلمکار را قبل از دوره ایلخانی می دانند؛ به ویژه که در دوره ساسانی چاپ پارچه رایج بوده و به احتمال قوی قلمکار، البته نه به شکل امروزی، در همین دوره شکل گرفته است. چاپ پارچه در مقیاس بالا و کامل تر از دوره ساسانی، در دوره سامانیان اتفاق افتاد و شباهت‌های زیادی در طرح و چاپ آنها با پارچه‌های ساسانی دیده می شود.

زمانی که صفویان بر تخت قدرت تکیه زدند، هنرمندان، خودشان را به مرکز حکومت آنها، یعنی اصفهان رساندند تا از حمایت شاهان صفوی به خصوص شاه عباس بهره ببرند. در این میان، استادهای قلمکاری بر پارچه نیز، بساط خود را در اصفهان برپا کردند و این شهر به مرکز این هنر تبدیل شد.

شواهد نشان از آن دارند که در دوره صفویه صنایع دستی به خصوص تولید پارچه قملكار وارد مرحله جدیدی شده اند و تولید آن به اصفهان محدود نمی شده است بلکه شهرهایی چون یزد و كاشان نیز به تولید، توزیع و مصرف آن می پرداختند. یکی از این شواهد پیراهن قلمكار كتانی متعلق به سلاطین صفویه است که در موزه ایران باستان نگهداری می شود. آقای هانری رنه، کتابدار، تاریخ‌نگار، هنرشناس آذینی فرانسوی، در سفرنامه خود از خراسان تا بختیاری چنین می‌نویسد:

همه ساله از شهرهای اصفهان یزد و کاشان مقدار زیادی پارچه‌ های پنبه‌ای و ابریشمی منقوش تولید و به کشورهای باختر و شرق اقصی صادر می شود.

محسن مقدم استاد دانشگاه تهران، دوره صفویه را یكی از دوره های مهم برای صنایع دستی به ویژه منسوجات مختلف تلقی می کرده است و هم اكنون پارچه های قلمكار به جا مانده از دوره صفویه در موزه ایشان در تهران به چشم می خورد.

در دوره شاه عباس و در سده ۱۱ قمری درباریان علاقه و توجه خاصی به این صنعت داشتند و همین امر موجب شد تا در این دوره انواع مختلف قلمکاری شکل بگیرد که از معروف ترین آنها می توان از قلمکاری زر یا اکلیل، جیگرنات قرمز و جیگرنات بنفش نام برد. بیشتر لباس‌های مردانه و زنانه در این دوره از پارچه های قلمکاری تهیه می شدند. پارچه های قلمکار را برای لباس های اشرافی نیز به کار می بردند که به آنها “دلگه” می گفتند. در آن زمان محل های مخصوص تهیه لباس درباریان در بازار قیصریه اصفهان و در کارگاه های قلمکارسازی بود. در آن زمان ساخت خیمه و خرگاه و درفش های بزرگ و گران قیمت برای رجز خوانی و به رخ کشیدن فرهنگ و هنر نیز با استفاده از پارچه قلمکار انجام می شد؛ گاهی یک دیوار را با پارچه قلمکار می پوشاندند و یا به عنوان پرده از آن استفاده می کردند. شاهان صفوی و بیشتر بزرگان جامه‌هایی زیبا و فاخر از پارچه‌های قلمکار بر تن می کردند که گاهی طلا و نقره نیز در آنها به کار می رفت. زین و یراق و آذین های اسب ها نیز از قلمکار تهیه می شد و این اسب های آراسته، از هدایای عالی شاهانه محسوب می شدند. در لباس های نفیس نیز قلمکار به کار می رفت و شاه این لباس ها و اسب ها را به بزرگان و سرداران یا به میهمانان بلند‌مرتبه و سفیران کشورهای دیگر می بخشید و حتا دوستی خود را با کشورهای دیگر با ارسال هدایای قلمکاری به شاهان و امیران و بزرگان نشان می داد.

این هنر در دوره صفویه پله های ترقی را یکی یکی طی کرد و به شکوه خاصی رسید. بدین ترتیب دوره پر رونق قلمکار از زمان صفویه آغاز شد و تا اواسط عصر قاجاریه ادامه یافت. 

بد نیست به این نکته نیز اشاره داشته باشیم که نقش های مربوط به قلمکاری و قالی و کاشی و حتا تا اندازه‌ ای گچ‌بری و کنده‌ کاری روی چوب شباهت های بسیاری به یکدیگر دارند. این مساله نشان گر آن است که طراحانِ نقش های قلمکاری و قالی و کاشی و بیشترِ نقش سازان کنده‌ کاری روی چوب و منبت‌کاری و گچ‌بری، از طرح‌ها و نقش‌های به کار رفته در این صنایع و تلفیق آنها با یکدیگر طرح و نقش جدیدی می ساختند. مثلا نقش‌های کاشی ایران به ویژه در زمان صفویه از نقش‌های قلمکاری و قالی ایران الهام گرفته اند. برخی پژوهشگران بر این باورند که شیوه معمولی تکنیک اجرا و ساخت قلمکاری نشان از قدیمی‌تر بودن این صنعت نسبت به قالیبافی دارد؛ اگر این فرض را بپذیریم می توان گفت که ابتدا نقش‌های قلمکاری شکل گرفته و سپس نقش‌ های مربوط به قالی با الهام از آنها به وجود آمده اند. گچبری‌ها و کنده‌ کاری‌های روی چوب نیز از همین نقوش تاثیر پذیرفته اند.

در قرن ده هجری بود که بازار قیصریه اصفهان به مرکز تجمع قلمکار سازان تبدیل شد و کارگاه‌ های تولید، از سردر قیصریه تا انتهای بازار را به اشغال خود در آوردند. این هنر در طول زمان تغییرات بسیاری به خود دید که در ماهیت و نحوه‌ ساخت، اجرا و تولید انبوه آن به وجود آمدند. یکی از شاخص ترین تغییرات شیوه انداختن طرح روی پارچه بود؛ قلم هایی که برای انداختن نقش بر روی پارچه استفاده می شدند جای خود را به قالب ها دادند و برخی از این امر به عنوان ضربه مهلک بر بدنه قلمکاری یاد می کنند. 

با پایان دوره صفویه، عدم توجه و حمایت دولت های وقت از یک سو و ظهور و ورود تولیدات ماشینی به ویژه منسوجات اروپایی از سوی دیگر باعث شد تا صنایع دستی به ویژه تولید و مصرف پارچه قلمكار رونق سابق را نداشته باشد. در زمان رضا شاه پهلوی تولید پارچه قلمكار جانی تازه گرفت چرا که وی به صنایع دستی به عنوان نشانه افتخارات دیرینه كشور می نگریست و توجه خاصی به آنها نشان می داد. در این زمان فرمان تاسیس مدارس حرفه ای و هنرستان هنرهای زیبا تاثیر به سزایی در صنایع دستی و از جمله آنها پارچه قلمکار گذاشت.

بازدید فرح از كارگاه تولید پارچه های قلمكار و توجه خاص وی به صنایع هنری نیز موثر واقع شد؛ اما این هنر هیچ گاه توسعه و رواج دوره صفویه را پیدا نکرد. به عنوان مثال در زمان صفویه از سردر بازار قیصریه تا انتهای آن و تمام بازارها فرعی و سراهای اطراف آن کارگاه های تولید قلمکار دایر بودند اما امروزه تنها حدود 56 کارگاه به تولید این پارچه مشغول است.

چرا اصفهان مهد قلمکاری شد؟

احتمالا این سوال در ذهن شما هم شکل گرفته که چرا از میان تمام مناطق ایران، این هنر در اصفهان توسعه پیدا کرده است. شاید بسیاری این امر را نتیجه شانس یا تصادف بدانند؛ اما عوامل و شرایط طبیعی و انسانی تاثیر بسزایی در این امر داشته اند. حمایت دولت ها و فراوانی نیروی انسانی از یک سو و عامل طبیعی چون جریان دایمی زاینده رود از سوی دیگر نقشی اساسی را در ترویج این هنر ایفا کرده اند. قلمكار، محصولی است که تولید آن در دو محل كاملا مجزا و دور از هم صورت می گیرد. یكی از عملیات مهم آن گازری یا شستن پارچه است و به همین دلیل وجود زاینده رود فرصت خوبی برای هنرمندان بوده است. بنابراین كار قلمكار در دو مكان جغرافیایی مشخص و مجزا شامل كنار زاینده رود و كارگاه های واقع در بازار قیصریه انجام می گرفت.

 از بین بردن آهار و مواد زاید در مرحله گازری صورت می گرفت. خبره های این کار پارچه را به مدت 5 روز در زاینده رود قرار می دادند و سپس آن را در ظرف های سفالی نسبتا بزرگی به نام تغار می ریختند. داخل تغار پوست انار وجود داشت که باعث می شد پارچه زمینه قهوه ای روشن پیدا كند. پس از این کار پارچه را روی شن های ساحل زاینده رود پهن می کنند تا تابش آفتاب رنگ زمینه پارچه را كم رنگ تر و ثابت تر کند.

گل زنی و چیت گری مرحله بعدی بود که در كارگاه های قلمكار واقع در بازار قیصریه و سراهای اطراف آن صورت می گرفت و استادان به زدن نقش بر روی پارچه مشغول می شدند. بعد از نقش زدن پارچه را به رودخانه می بردند و به مدت 2 تا 3 ساعت در آب روان می شستند تا رنگ های اضافی از آن خارج شود.

مواد اولیه قلمکار سازی

در ادامه به شما می گوییم که برای خلق یک اثر توسط هنرمند قلمکارساز چه مواد اولیه ای نیاز است.

1- پارچه 

پارچه ویژه قلمکاری باید از نوع نخی (پنبه ای) انتخاب شود چرا که پذیرش رنگ الیاف پنبه بیشتر از الیاف پشم است؛ اما به هر صورت 5 نوع پارچه در تولید این هنر به کار می روند که عبارتند از:

•  پارچه های ابریشمی طبیعی كه امروزه رایج نیستند
• كرباس كه عمومیت دارد.
• متقال كه بافت ریزتری نسبت به کرباس دارد و اكثر پارچه های قلمكار موجود در بازار از این نوع هستند.
• ململ حاجی علی اكبری كه یک نوع پارچه كارخانه ای به شمار می رود.
• چلوار و كتان بافت خارجی.

 2- قالب

نقوش قلمكار با استفاده از قالب های چوبی روی پارچه منتقل می شوند. قالب‌های چوبی مورد استفاده در قلمکاری دارای نقوش برجسته هستند و از اهمیت خاصی برخوردارند. می توان گفت که رکن اصلی قلمکارسازی، قالب سازی است که معمولا توسط قالب تراشان حرفه ای انجام می شود. آنها طرح را به تفکیک رنگ و حداکثر در چهار رنگ بر روی چوب‌هایی مانند گلابی و زالزالک می تراشند. این چوب ها نسبت به سایر چوب ها استحکام و انعطاف بیشتری دارند. چوب برای تبدیل شدن به قالب قلمکاری چندین عملیات را پشت سر می گذارد که مهم ترین آنها طرح ریزی به معنای پیاده كردن طرح و نقشه مورد نظر بروی چوب و اسكله كاری هستند که تماما با دست به انجام می رسد. این قالب ها در ده دسته طبقه بندی می شوند.

• قالب های تصویر عشاق مانند یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون
• قالب های تصویر مناظر تاریخی مانند چهل ستون، مسجد شاه و سی وسه پل
• قالب های تصویر داستان های كهن همچون روباه و لک لک
•  قالب های تصویر شعرا مانند فردوسی، خیام و حافظ
• قالب های تصویر حیوانات مانند طاووس، فیل و شتر
• قالب های تصویر طبیعت مانند شكارگاه های پادشاهان
• قالب های تصویری مانند مطربان و نوازندگان
• قالب های تصویری گل و بته و اسلیمی.
• قالب های تصویری مینیاتوری
• قالب های تصویر كتیبه ای مانند شمایل ها با جملاتی در مورد ائمه اطهار

 نکته مهم این است که برای چاپ یک شكل چهار رنگ، قالب به طور مجزا تهیه و به کار می رود. بیشتر قلمکارسازان اصفهان، كاشان و یزد از روش موسوم به باسمه چهار رنگ استفاده می کنند. آنها نقشه را به دقت به قطعاتی مثل قطعه میانه، حاشیه، گوشه و ... تقسیم می کنند تا قالب ساز، اندازه قالب ها را کوچک تر بگیرد و چون تمام قسمت ها به چهار رنگ مشكی، قرمز، آبی و زرد رنگ آمیزی می‌شود برای هر قسمتی باید چهار قالب ساخته شود. بیشتر قلمکارسازان ایران قالب ساز استخدام می‌كنند و یا با قالب سازها همكاری دارند تا قالب را برای هر نقش تعمیر و آماده كنند. قالب ساز برای درست کردن قالب، نقش را روی چوب منتقل می کند و سپس به حکاکی آن می پردازد. در مرحله بعد چوب های اضافی دور طرح ها را می برد و در پشت چوب، دسته ای برای قالب تعبیه می کند. قالب بعد از آماده شدن با پیه چرب می شود تا از خشک شدن و ترک برداشتن آن جلوگیری به عمل آید. 

3- رنگ

کیفیت رنگ یکی از مهم ترین عوامل تعیین کننده مرغوبیت قلمكار است و هر قدر در تركیب رنگ ها و انتخاب مواد اولیه رنگ دقت بیشتری به خرج داده شود ارزش قلمکار نیز بالاتر می رود. مهارت و تجربه ایرانیان در رنگ آمیزی یکی از عوامل مهم پیشرفت نساجی بوده است؛ این مهارت باعث شد تا سر ریچارد باكلویت انگلیسی یک رنگرز و نساج را در سال 1579 با دستور العمل زیر به ایران فرستاد:

با شماست بهر نحوی شده صنعت صباغی ایرانیان را در مورد رنگ كردن پشم بیاموزید زیرا ایرانیان چنان پشم را رنگ می كنند كه نه باران و نه شراب و نه سركه هیچكدام صدمه ای به رنگ های ثابت آنها وارد نمی آورد.

رنگ های اصلی مورد استفاده در كار قلمكار سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد است که از تركیب آنها به نسبت های معین رنگ های دیگری به دست می آیند. به عنوان مثال تركیب یک قسمت از رنگ سیاه با سه قسمت از رنگ قرمز، موجب به دست آمدن رنگ قهوه ای می شود. مواد طبیعی رنگ مورد نظر را در ظرف سفالی به نام تاره می ریزند و با اضافه كردن مواد دیگری همچون كتیرا، گلیسیرین و آب رنگ دلخواه را آماده مصرف می کنند.

کتیرا را به دلیل غلظت در تمام رنگ ها به کار می برند تا از پخش شدن رنگ روی پارچه جلوگیری کنند. كتیرا را به مدت 10 تا 12 ساعت در آب خیس می کنند و سپس آن را به رنگ موجود در تغاره یا ظرف سفالی می افزایند. ماده گلیسیرین، روغن کرچک و كنجد در تمام رنگ ها مورد استفاده قرار می گیرد تا محیط مناسبی ایجاد شود و از خشک شدن رنگ در شیار داخل قالب ها جلوگیری به عمل آید. از سوی دیگر این کار دوام رنگ را نیز افزایش می دهد. برای تهیه هر یک از رنگ ها مواد زیر را در سه لیتر آب حل می کنند:

نسخه رنگ سیاه: زاج سیاه- 60 مثقال، روغن کرچک- 40 مثقال، زنگ آهن- نیم مثقال، كتیرا- 160 مثقال

نسخه رنگ آبی: نیل پر طاووسی- 10 مثقال، نیل نخودی- 10 مثقال، جوهر گوگرد- نیم مثقال، شیره انگور- 40 مثقال، روغن گلیسیرین- 3 مثقال، كتیرا- 10 مثقال

نسخه رنگ قرمز: زاج سفید- 40 مثقال، گل سرخ-5 مثقال، روغن کنجد- 5 مثقال، كتیرا- 10 مثقال

 نسخه رنگ زرد: زاج سفید- 5 مثقال، پوست انار- 5 مثقال، زردچوبه- 1 مثقال، كتیرا- 10 مثقال، گلیسیرین- 3 مثقال

 نسخه رنگ سبز: زاج سفید- 10 مثقال، گیاه اسپرک- 10 مثقال، نیل پر طاووسی- 10 مثقال، زردچوبه- 1 مثقال، كتیرا- 10 مثقال، گلیسیرین- 3 مثقال

 نسخه رنگ قهوه ای: یک قسمت رنگ مشكی (زاج سیاه- 60 مثقال، رنگ آهن- نیم مثقال، روغن كرچک- 40 مثقال، كتیرا- 160 مثقال) + سه قسمت رنگ قرمز (زاج سفید- 40 مثقال، گل سرخ- 5 مثقال، روغن کنجد- 5 مثقال، كتیرا- 10 مثقال)

رنگ‌های مورد استفاده در گذشته انواع رنگ های طبیعی شامل رنگ های گیاهی، حیوانی و معدنی بود؛ اما امروزه به دلیل سختی مراحل تهیه و تثبیت رنگ های طبیعی هنرمندان استفاده از رنگ های شیمیایی را در پیش گرفته اند.

شیوه های قلمکاری

می توان تکنیک تولید پارچه قلمکار را در چهار دسته طبقه بندی کرد که عبارتند از:

• قلمکار معمولی که رایج ترین نوع قلمکاری محسوب می شود و با استفاده از قالب صورت می گیرد. این نوع قلمکار شامل سیاه قلم و قلمکار قلمی است.
• رنگ آمیزی الوان که به دلیل بالا رفتن دستمزدها و تاثیر آن در قیمت نهایی کمتر تولید و مصرف می شود.
• قلمکار زرنگار که برای سلاطین و درباریان صفویه تولید می شد و امروزه منسوخ شده است. برای تولید این نوع قلمکار طلا را در تیزاب می کردند و به جای رنگ روی پارچه به کار می بردند. نمکِ آب باعث پوسیدگی این لایه می شد و پارچه را سوراخ می کرد. امروزه گرانی و کم دوامی این نوع قلمکار از عوامل عدم تولید آن است.
• قلمکار هندی که از نقش و نگار هندوستان بود و توسط استادانی که در زمان قاجاریه به هند رفته بودند، استفاده می شد. امروزه این قلمکار کاملا منسوخ شده است.

امروزه سه روش برای قلمکارسازی وجود دارد كه می‌توان آنها را به صورت جدا جدا یا در کنار هم به کار برد.

1- استادکار، قالب (مهر یا باسمه) را به خمیر كتیرا و یا موم آغشته می کند و به روی پارچه می زند. سپس پارچه را رنگ می کنند و به این صورت قسمت مهر شده آن سفید و بدون رنگ باقی می ماند. در مرحله بعدی مهر را می‌شویند و این کار را با یک رنگ دیگر تکرار می کنند. در این روش گاهی رنگ ها، در قسمت هایی تداخل پیدا می کنند و نقوش جالبی به وجود می آید. این روش در ایران متداول است و هنوز هم به صورت محدود از آن استفاده می شود.

2- استادکار مهر را روی پارچه می‌زند. وقتی پارچه را رنگ می کنند رنگ روی این قسمت از مهر اثر می کند و ثابت می شود و با شستن پارچه رنگ قسمت های دیگر از بین می‌رود. این روش هم یکی از مهم ترین روش ها به شمار می رود و هنوز کاربرد دارد.

3- استادکار مهر را به رنگ آغشته و روی پارچه می زند. در این روش طرح مستقیما روی پارچه منتقل می شود. این روش، مرسوم ترین روش است و هم با رنگ های طبیعی و هم با رنگ های مصنوعی قابل انجام است.

مراحل قلمکار سازی

در اینجا مروری داریم بر مراحل مختلف تهیه پارچه قلمکار که نقش و نگارش هر کسی را محو تماشای خود می کند:

1- شستشوی پارچه پیش از کار

قلمکارسازان بعد از تهیه‌ رنگ‌ها، پارچه‌ ها را به خوبی می شویند تا آهار و مواد زاید آنها از بین برود. پارچه ها را به مدت پنج روز در آب رودخانه می گذارند و تکانشان نمی دهند. سپس یک سر پارچه را می گیرند و با کوبیدن سر آزاد آن به سنگ، مواد زاید از پارچه بیرون و به اصطلاح آن را آبخور می کنند. رنگرزیِ زمینه نخودیِ پارچه یکی از مراحل معمول در قلمکارسازی است که با پوست انار و هلیله انجام می شود. برخی ترجیح می دهند پارچه را سفید کنند به همین جهت پس از شستشو آن را بر روی زمین شنی پهن و مرتبا بر روی آن آب می پاشند تا پس از مدتی بر اثر تابش نور خورشید سفید شود. اگر قسمتی از طرحی که قرار است روی پارچه پیاده شود رنگی باشد زمینه نقش باید به رنگ زرد در آید نه سفید‌. پس از خشک شدن پارچه آن را در اندازه های مختلف می برند تا از آنها انواع قلمکار، مانند پرده و رومیزی تهیه شود.

متاسفانه از این مرحله کار تصویری از دست نیست. این تصویر مربوط به شستشوی پس از پایان کار است. شما می توانید تصاویر خود را برای ما ارسال کنید تا با نام شما در کارناوال منتشر شوند. عکس را از اینجا آپلود کنید.

2- چاپ نقش بر روی پارچه

برای چاپ قلمکار بر روی پارچه، میزی از چوب چنار، توت و یا الوار جنگلی لازم است كه سطحی به طول دو متر و عرض یک و نیم متر دارد و روی پایه های محكمی با ارتفاع شصت سانتی متر قرار گرفته است. پایه های میز را به اندازه ده سانتی متر در كف كارگاه فرو می کنند تا از تکان خوردن میز جلوگیری به عمل آید. سطح این میز را با روی هم گذاشتن پارچه پشمی و یا كتانی به ضخامت تقریبی هفت سانتی متر می رسانند تا موقع چاپ با ضربه دست استاد قلمكاری قسمت های ریز و درشت و حساس قالب نیز به راحتی روی پارچه قرار گیرند.

بعد از شستشو نقش زنی بر روی پارچه آغاز می شود و هنرمند با کمک قالب‌های چوبی -که هر کدام نشان از یک رنگ دارند- نقوش را به پارچه منتقل می کند. استاد قالب را به رنگ سیاه آغشته و قدری كتیرا به آن اضافه می کند که به هنگام چاپ اصطلاحا شُره نکند. قالب را با دست چپ در نقطه مورد نظر روی پارچه فشار می دهد و با ضربه مشت دست راست کاری می کند که نقش از روی قالب بر روی پارچه انتقال یابد. استادان قلمكار پارچه ای به نام دست پیچ یا مچ بند به دست خود می بندند. این دست پیچ از چرم و یا از پارچه است و برای جلوگیری از درد و ناراحتی های ناشی از ضربه و فشار دست بروی قالب استفاده می شود. بعد از نقوش سیاه نوبت به رنگ های قرمز، آبی و زرد می رسد تا بر روی پارچه بنشینند. در هر کارگاه هر قالب زن پیاده سازی یک رنگ را برعهده دارد و برای رنگ بعدی پارچه را به نفر کنار خود می سپارد.

3- شستشوی پارچه و تثبیت رنگ

بعد از نقش زدن، پارچه را مجددا می شویند تا رنگ های اضافی خارج شود و پس از خشک شدن، آن را برای تثبیت رنگ آماده می کنند. برای تثبیت رنگ پاتیلی را از آب پر می کنند و آن را به جوش می آورند. برای هر 1000 متر پارچه حدود 12 کیلوگرم پوست انار ساییده شده و بعد از آن حدود 90 كیلوگرم مغز روناس را به آب اضافه می کنند. پارچه را در این آب می جوشانند تا رنگ ها تثبیت شوند. قبل از تماس با روناس، رنگ قرمز نقش ها به رنگ چرک است و کم کم به حالت اصلی خود ظاهر می شود. به وسیله چوب های بلند پارچه ها را زیر و رو می کنند تا محلول حاصل کاملا به خورد پارچه برود. پس از درآوردن پارچه از این محلول آن را باز هم در آب رودخانه شستشو می دهند؛ سپس آن را دوباره به سنگ می کوبند تا آب و روناس آن خارج شود.

پس از خشک کردن، پارچه ها به دو قسمت تقسیم می شوند؛ نخست پارچه هایی که باید زمینه کرم داشته باشند و برای مرحله بعدی چاپ یعنی گرفتن رنگ های دیگر به کارگاه فرستاده شوند. دوم پارچه هایی که باید زمینه شان سفید شود و به مرحله سفیدگری نیاز دارند.

سفید گری: پارچه هایی که باید زمینه سفید پیدا کنند را در محلولی مخصوص فراهم می شود، می خیسانند. سپس پارچه را روی زمین پهن می کنند به طوری که نقش هایش رو به زمین و پشت به آفتاب باشد. مدام روی پارچه آب می پاشند تا نمدار بماند و خشک نشود. کار سفیدگری پارچه در تابستان 5 روز طول می کشد و این زمان در زمستان ممکن است به یک ماه هم برسد. این زمان بستگی به درجه حرارت و مدت زمان تابش مستقیم خورشید دارد. پس از تمام شدن کار سفید گری، کار چاپ رنگ های آبی، زرد و سبز روی پارچه شروع می شود و به این ترتیب پس از یک شستشوی دیگر پارچه، کار تقریبا به پایان می رسد. 

پس از تمام شدن کار سفید گری، اگر نیاز باشد پارچه را دوباره به کارگاه می فرستند تا رنگ های آبی، زرد و سبز روی آن پیاده شود. در مرحله آخر دوباره پارچه را شستشو می دهند.

در آخرین مرحله شستشو بعد از خشک کردن پارچه در هوای آزاد نوبت منگوله زنی یا ریشه تابی می رسد و سپس پارچه ها راهی بازار می شوند.

توزیع و مصرف پارچه قلمکار در دنیای امروز

در هزینه های تولید پارچه قلمکار، دستمزد كارگر سهم بیشتری نسبت به ارزش مواد و مصالح به كار رفته در پارچه را دارد و هفتاد درصد كل ارزش پارچه قلمكار شامل دستمزد و سی درصد بقیه مواد اولیه است. تولید قلمكار هنوز منبع شغل و درآمد قابل توجهی برای اصفهانی ها است و نسبت به سایر مشاغل سنتی اصفهان جایگاه بهتری دارد. موارد استفاده قلمكار نیز زیاد است و این مساله بر اهمیت تولید آن می افزاید. حتا افراد از قواره های قلمكار كه به طول و عرض سه متر در نود به بازار عرضه می شوند نیز استفاده می کنند.

تعداد کمی کارگاه برای تهیه قالب برای قلمكار فعال هستند که تعدادشان به انگشتان یک دست هم نمی رسد. نقش و نگار قلمكار ساخته و پرداخته قالب است و این موضوع اهمیت آن را نشان می دهد. البته برعكس كارگاه های قالب تراشی كه امروزه مرکزیت ویژه ای ندارند، كارگاه های تهیه پارچه قلمكار هنوز از مركزیت خاصی برخوردار هستند و بازار قلمكار سازها در اصفهان مركز قلمكار سازی به شمار می رود. این بازار به سراها و تیمچه های مختلف در زمان صفویه مشرف بوده و به دستور شاه عباس بزرگ در ضلع شمالی میدان نقش جهان ساخته شده است. تمركز فعالیت قلمكارسازها باعث شده تا این محل به نام بازار چیت سازها معروف شود.

به جز اصفهان، تبریز، رشت، کاشان و مشهد نیز دستی در تولید پارچه قلمکار دارند و می توانید از این شهرها نیز این پارچه را تهیه کنید.

ویژگی های یک پارچه قلمکار مرغوب

از کجا بفهمیم که پارچه قلمکار مرغوب تهیه می کنیم؟ باید بدانید که کیفیت یک پارچه قلمکار را عوامل گوناگونی تعیین می کنند:

 اول نوع پارچه زیر کار که باید از جنس پنبه باشد چرا که در غیر این صورت رنگ را به خوبی جذب نمی کند و در نقوش ایجاد شده نواقصی به وجود می آید.

دوم رنگ های به کار برده شده که اهمیت بسیاری دارند. استفاده از رنگ های طبیعی و موادی مانند کتیرا و گلیسیرین که با رنگ ها برای تثبیت هرچه بیشتر آن ها مخلوط می شوند، عمر قلمکار را افزایش می دهد.

سوم نقوش به کار رفته یا همان قالب های استفاده شده در آن و توجه به تعدد رنگ ها چرا که در پارچه های قلمکار هر چه تعداد رنگ ها بالاتر باشد، تعداد مهرها نیز بیشتر است و تعداد افرادی که روی آن وقت گذاشته اند نیز به همین میزان افزایش می یابد. همین باعث می شود که مهرها هرچه منظم تر بر روی پارچه زده شوند.

سخن آخر

یکی از صنایع دستی نفیس ایران را شناختیم و با چگونگی تهیه آن آشنا شدیم. جالب است بدانید مجموعه‌ هنر دانش بنیان بی سان هنوز هم پارچه‌ های قلمکاری را به روش سنتی کار با قلم‌مو تولید می کند و از سال ۱۳۹۴ در اصفهان مشغول به فعالیت است.

 آیا شما تا به حال از پارچه قلمکار استفاده کرده اید؟

نظرتان در مورد این هنر چیست؟

دیدگاه های خود را با ما در میان بگذارید و دوستان کارناوالی را در تجربه های خود شریک کنید...