آشنایی با ساز کمانچه | میراث ناملموس ایران در یونسکو

کمانچه از سازهای اصیل و سنتی ایرانی است که قدمتی دیرینه دارد. صدای کمانچه، نوایی دلنشین است که نوازندگان این ساز با مهارت خود آن را به زیبایی هر چه تمام‌تر خلق می‌کنند. با دیدن عکس کمانچه متوجه شباهت آن با سازهایی مانند قیچک و رباب خواهید شد؛ ساختار این سازها و نحوه نواختن آن‌ها شباهت زیادی به کمانچه دارد. برای آشنایی با ساز کمانچه تا انتهای این مطلب با ما همراه باشید.

چرا ساز کمانچه؟

• کمانچه یکی از سازهای اصیل ایرانی با قدمتی طولانی است.
• این ساز پس از تار مهم‌ترین ساز موسیقی ایرانی محسوب می‌شود.
• کمانچه هم در موسیقی دستگاهی و هم موسیقی مقامی ایران کاربرد فراوان دارد.
• ساز کمانچه در فهرست میراث ناملموس ایران در یونسکو به ثبت رسیده است.

 ساز کمانچه | جلوه موسیقی سنتی ایرانی

کمانچه یکی از سازهای سنتی ایرانی است که نخستین نوع آن در دوران صفوی ساخته شد. این ساز زهی-آرشه‌ای (1) قسمت‌های مختلفی دارد و از چوب عمل آمده‌ درختان گردو، توت و افرا ساخته می‌شود؛ در این ساز نوازنده با رقص انگشتانش بر روی ساز و حرکت رفت‌وبرگشت آرشه یا کمانه صدای گوش‌نوازی را خلق می‌کند. اگرچه کمانچه نسبت به دهه‌های گذشته به تدریج کامل‌تر شده است اما نظر کارشناسان و فعالان نسبت به آن چندان مثبت نیست، از جهت دیگر برخی معتقدند که ساز فوق از مقطعی به بعد تحت‌تاثیر ساز ویلون قرار گرفته، مدتی به انزوا رفته و پس از آن دوباره احیا شده است. کمانچه به‌دلیل وسعت صوتی خاص و حدود و امکانات وسیع از گذشته بیشتر از دیگر سازهای ایرانی مورد توجه بوده اما پس از آمدن ویولن استفاده از این ساز کم‌رنگ‌تر شده است. با ثبت جهانی این ساز اصیل ایرانی امید است که بیش از پیش به آن بها داده شود و زمینه برای شناخت هر چه بیشتر این ساز و آموزش آن مهیا شود.

ثبت ملی: کمانچه به همت سازمان میراث فرهنگی در آذر ماه ۱۳۹۶ در سازمان یونسکو به ثبت رسید.

پاورقی

1. در سازهای زهی، صدا از لرزش زه یا تار یا سیم به وجود می‌آید؛ این نوع سازها به دو نوع زهی-زخمه‌ای و زهی-آرشه‌ای تقسیم می‌شوند. در سازهای زهی‌-آرشه‌ای با کشیدن آرشه بر روی سیم صدا ایجاد می‌شود مانند: ویلون، ویلنسل و کمانچه. در سازهای زهی-زخمه‌ای ساز با مضراب یا زخمه نواخته می‌شود مانند: گیتار، تار و سه تار.

ساختار کمانچه

به‌طور کلی در ساخت کمانچه از فلز، استخوان، پوست و چوب استفاده شده و طول آن از پایه فلزی خود تا قسمت بالایی سرپنجه (صُراطی) حدود 75 تا 80 سانتی‌متر است. اجزای کمانچه عبارت‌اند از:

کاسه طنینی: کاسه‌ای تقریبا کروی و تو خالی است که در سطح بالایی آن دهانه بازی وجود دارد؛ پوست روی کاسه کشیده می‌شود و خرک بر روی آن قرار می‌گیرد.

کاسه های کروی 

• کاسه‌های کروی به ۲ صورت یک تکه و ترکه‌ای وجود دارند.
• کاسه‌های یک تکه را از چوب‌های مختلف، معمولا از گردو خراطی می‌سازند. وزن این نوع کاسه از کاسه‌های ترکه‌ای بیشتر و چرخش کمانچه تا حدی مشکل است؛ صدای این نوع کمانچه‌ها نیز زیاد مطلوب نیست.
• کاسه کمانچه‌های ترکه‌ای را از به هم چسبیدن ترکه‌هایی که در روی قالب خم شده‌اند، می‌سازند. ضخامت کم این کاسه‌ها موجب سبکی آن و در نتیجه باعث سهولت چرخیدن کمانچه می‌شود.
• نوع دیگری از کاسه کمانچه با شکل تقریبا کروی وجود دارد که از چوب توت و به‌صورت دو تکه ساخته می‌شود.

کاسه‌های مخروطی

کاسه‌هایی که به شکل مخروط ناقص‌اند و پشت آن‌ها باز است. این نوع از کمانچه‌ها در قسمت‌های غربی ایران از جمله لرستان متداول است. این کمانچه‌ها صدایی پرقدرت و شفاف دارند، کاسه سبک آن نیز موجب شده تا هنگام اجرای قطعاتی که نیاز به چرخیدن سریع کمانچه دارند کار بر روی آن‌ها آسان‌تر شود. کمانچه‌های پشت باز معمولا از چوب توت و به‌صورت یک تکه ساخته می‌شوند؛ اغلب سه سیم دارند اما امروزه انواع چهار سیمی آن نیز وجود دارد.

چند نکته درباره کاسه کمانچه

• قسمت اصلی کمانچه کاسه آن است که به صورت‌های مختلف ساخت آن صورت می‌گیرد.
• قطر بیرونی کاسه کمانچه معمولا ۲۰ سانتی‌متر است.
• در مناطق مختلف ایران کاسه کمانچه با اندازه‌های متفاوتی وجود دارد.
• کاسه کمانچه از نظر جنس چوب، اندازه‌ها و شکل، یکسان و ثابت نیستند.

پوست: پوست بر روی کاسه کمانچه قرار می‌گیرد و برای ساخت آن از پوست شکم آهو، بز، بره، گاو، ماهی و غیره استفاده می‌شود.

خرک: خرک از جنس چوب یا استخوان با ارتفاع 2 و طول 4 سانتی‌متر ساخته می‌شود و با دو پایه کوچک بر روی پوست قرار می‌گیرد. هنگام نصب خرک آن را کمی کج نصب می‌کنند به‌گونه‌ای که طول سیم اول را کمتر و طول سیم چهارم را بیشتر می‌کند؛ شیارهای کم عمق روی خرک فاصله سیم‌ها را نسبت به یکدیگر ثابت نگه می‌دارد.

سیم: در گذشته کمانچه دارای 3 سیم بود که گاهی اوقات سیم اول و دوم مضاعف انداخته می‌شد. امروزه به تبعیت از ویولن تعداد این سیم‌ها به 4 عدد رسیده است که به همین دلیل 4 گوشی نیز روی دسته کمانچه قرار دارد. سیم‌ها بعد از رد شدن از روی شیطانک و عبور از روی دسته و کاسه به سیم‌گیر متصل می‌شوند.

دسته: دسته لوله‌ای توپر و چوبی با طول حدودی 25 تا 31 سانتی‌متر است که شکلی مخروطی دارد و قطر آن در محل دسته کمتر است. دسته کمانچه برخلاف کاسه که چندین شکل دارد تقریبا یک شکل ساخته می‌شود و دسته‌هایی که دستان‌بند ندارند یک طرف آن به کاسه و طرف دیگر آن به سرپنجه متصل‌اند. جنس دسته از چوب گردو، شکل آن مخروط ناقص و قطر آن در شیطانک ۳۷ میلی‌متر و در محل اتصال به کاسه ۳۱ میلی‌متر است. 

سرپنجه: سرپنجه در ابتدای طول دسته قرار دارد و مانند دسته از جنس چوب است؛ سطح رویی آن توخالیست و در دو طرف خود چهار گوشی به‌صورت زوج دارد. در انتهای سرپنجه زائده‌ای به‌نام صراطی یا تاج وجود دارد که باعث افزایش طول نهایی ساز می‌شود.

گوشی‌ها: در دو طرف سرپنچه چهار گوشی به‌شکل زوج قرار دارد که تعداد آن با تعداد سیم‌های ساز یکی است و به هر کدام یک سیم به‌طور جداگانه متصل است. با توجه به‌شکل این گوشی‌ها نوازنده‌ به‌راحتی قادر است که ساز را با چرخاندن گوشی کوک کند.

شیطانک: شیطانک بین سرپنجه و دسته قرار می‌گیرد و از جنس چوب یا استخوان است؛ سیم‌ها از روی شیارهای کم عمق شیطانک عبور کرده و به گوشی‌ها می‌رسند.

سیم‌گیر: قطعه‌ای کوچک از جنس فلز یا چوب که به انتهای بدنه کاسه نصب می‌شود و گره یک سر از سیم‌ها به آن متصل می‌گردد.

پایه: میله‌ای باریک و متحرک به طول 10 سانتی‌متر است که هنگام نوازندگی یک سر آن به انتهای کاسه وصل می‌شود؛ انتهای پایه دارای زائده پهنی است که بر روی پا یا زمین قرار می‌گیرد.

آرشه: کمان، کمانه یا همان آرشه میله‌ای چوبی است که کمی انحنا دارد و به دو سر آن دسته‌ای از موی دم اسب متصل شده است. برخلاف دیگر سازها موی آرشه کشیده نیست و نوازنده با کمک انگشت‌های دست راست هنگام نوازندگی به میزان کشیدگی مطلوب می‌رسد. برای آنکه صدای مناسبی هنگام تماس مو با سیم‌ها ایجاد شود از نوعی صمغ به نام کلیفون استفاده می‌کنند. بلندی آرشه حدود 60 سانتی‌متر است.

کمانچه شهری و محلی

تعدادی از سازها مانند رباب یا کمانچه علاوه بر کاربرد در موسیقی ملی ایران و موسیقی دستگاهی یک نوع محلی هم دارند. به‌طور معمول سازی که در موسیقی دستگاهی استفاده می‌شود را نوع شهری و سازی که در موسیقی نواحی مورد استفاده است را ساز محلی گویند.

کمانچه‌ محلی از سازهای زهی-آرشه‌ای است که در مناطقی مانند طالقان، گیلان، دامغان، شمال خراسان، گلستان (مناطق ترکمن نشین و کتول)، شرق مازندران، آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاه، لرستان، چهار محال و بختیاری و فارس متداول است. کمانچه‌های محلی را با نام‌هایی مانند کمانچا، کمونچه، کمان، قیجاق، موکش و تال نیز می‌شناسند.

کمانچه‌های محلی با شهری در شکل و ساختمان کاسه طنینی تفاوت دارند و در میان آن‌ها کاسه‌ پشت باز و پشت بسته وجود دارد.

کاسه‌های پشت باز، کمانچه‌های متداول در لرستان، کرمانشاه، چهارمحال و بختیاری، منطقه‌ کتول، دامغان است که صدایی شفاف‌تر، شدید‌تر و تیز‌تر دارد. کاسه‌های پشت بسته نیز در شمال خراسان، منطقه‌ ترکمن‌نشین استان گلستان، شرق مازندران طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی و فارس متداول است. این نوع ساز در مقایسه با کمانچه‌های پشت باز صدایی گرفته‌تر، نرم‌تر و تو دماغی‌تر دارند و به سه نوع پشت کاسه‌ گنبدی شکل، پشت کاسه‌ کروی و پشت کاسه‌ تخت تقسیم می‌شود.

کوک کمانچه 

کوک کمانچه نسبت فاصله سیم‌ها با یکدیگر است که در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی متفاوت است. در معمول‌ترین نوع کوک سیم‌های اول و دوم نسبت به هم فاصله چهارم یا پنجم دارند؛ سیم سوم یک اکتاو بم‌تر از سیم اول و سیم چهارم یک اکتاو بم‌تر از سیم دوم است. در گذشته کمانچه دو سُل دو سُل کوک می‌شد اما پس از ورود ویلن همانند این ساز کوک و انگشت‌گذاری می‌شود و در حال حاضر کوک رایج کمانچه می لا ر سل، همان کوک ویلن، است. کمانچه‌ها در نواحی ایران کوک‌های متفاوتی دارند و مهمترین استفاده از آن در مجالس عروسی و شادمانی است که گاهی با ساز تمبک نیز همراه می‌شود.

انواع کوک در کمانچه به کوک‌های رِ لا رِ سل (برای دستگاه نوا) می لا رِ لا (برای دستگاه ماهور) و می لا می لا (برای دستگاه همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست‌پنجگاه) و رلارلا (برای کوک لری) اشاره کرد.

کلید نت نویسی

برای نت نویسی کمانچه از کلید سل خط دوم حامل استفاده می‌کنند و نت نویسی آن یک پرده بالاتر از ساز‌های مضرابی است.

شیوه نواختن کمانچه 

هنگام نواختن کمانچه نوازنده در حالت نشسته پایه کمانچه را روی زمین یا صندلی یا زانو قرار می‌دهد و با آرشه آن را می‌نوازد؛ در حین اجرا ساز کمی حول محور خود می‌چرخد که موجب حرکت آسان‌تر آرشه بر روی سیم‌ها می‌شود. ساز به‌شکل عمودی در دست چپ نوازنده قرار می‌گیرد، نوازنده با همان دست روی سیم‌ها انگشتان خود را حرکت می‎‌دهد و با دست راست هم آرشه را به صورت افقی و با حرکت رفت‌وبرگشت می‌نوازد.

آهنگ صدا در کمانچه 

آهنگ صدا در کمانچه به عوامل مختلفی مانند جنس چوب، ضخامت در نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه، اندازه‌های کاسه، چگونگی سطح کاسه از نظر تراش، نوع و ضخامت پوست، جنس، شکل، اندازه و محل قرار گرفتن خرک، چگونگی شیطانک، جنس سیم و زاویه اتصال دسته به کاسه بستگی دارد. 

وسعت صوتی

وسعت معمول صدای کمانچه نزدیک به سه اکتاو است و به دلیل آنکه دستان‌بند روی دسته‌ ساز وجود ندارد، تمام فواصل موسیقی ایرانی اعم از پرده، نیم پرده و ربع پرده روی ساز قابل اجرا است. با انگشت‌گذاری روی اولین سیم تا حدود یک اکتاو زیرتر می‌توان از اصوات استفاده کرد.

انواع کمانچه

همان طور که پیش‌تر گفته شد در نواحی مختلف ایران این ساز با اندکی تفاوت در ساختار وجود دارد. کمانچه در کشورهای همسایه ایران نیز استفاده می‌شود. تفاوت ساز کمانچه را ساختار سیم (جنس و قطر سیم)، نوع پوست، اندازه دسته، تعداد سیم‌ها، نوع کوک و فاکتورهای دیگر ایجاد می‌کنند. کمانچه معمولا 4 سیم دارد اما اضافه کردن سیم پنجم به آن وسعت صدای آن را افزایش می‌دهد. در سال‌های اخیر با تقلید از برخی سازهای غربی مانند ویولن ، کمانچه‌هایی همچون کمانچه آلتو و باس نیز ساخته شده است. این کمانچه‌ها صدایی بم‌تر از کمانچه ایرانی و معمول دارند؛ کمانچه آلتو دو و نیم پرده و کمانچه باس یک هنگام کامل بم‌تر از کمانچه معمولی است. گلیساندو، تریل و پیتزیکاتو از انواع حالت‌های کیفی کمانچه‌نوازی محسوب می‌شود.

کمانچه در ایران و دیگر نقاط دنیا

کمانچه معروف به کمانچه لری، پشت باز است و مردم‌ لرستان به آن تال می‌گویند؛ ترکمن‌ها کمانچه با کاسه‌های بسیار کوچک می‌سازند. در نقاط دیگر دنیا نیز که سازهایی شبیه به کمانچه دارند کاسه‌ها کوچک و اغلب از پوست نارگیل ساخته می‌شوند. در عربی به این ساز کمنجا یا کمنجه گویند و آنقدر معروف بوده که شاعران عرب در آثار خود از آن نام برده‌اند. در نواحی مختلف ایران این ساز را با نام‌های دیگر به‌کار می‌برند؛ در منطقه کرمانشاه به کمانچه موکَش و در ترکمن به آن قیچاق می‌گویند. قیچاق ترکمن‌ها سه سیم دارد و از نظر اندازه از کمانچه‌های رایج کوچک‌تر است. 

تاریخچه کمانچه

کمانچه یا کمان کوچک از سازهای اصیل ایرانی است که علاوه بر کشورمان در کشورهای مجاور ایران نیز استفاده می‌شود. تاریخچه کمانچه به روزگارانی دور باز می‌گردد و نخستین اثر آن را می‌توان در کتاب موسیقی الکبیر اثر ابونصر فارابی که در اواخر قرن سوم یا اوایل قرن چهارم هجری قمری به زبان عربی نگاشته شده، یافت. وی در این کتاب از ساز کمانچه با عنوان رباب یاد کرده است. پارچه ابریشمی به یادگار مانده از دوره تیموری که بر روی آن مجلس بزمی به تصویر کشیده شده، بانویی را در حال نواختن کمانچه نشان میدهد.

در دوران صفویه و قاجاریه، کمانچه از سازهای اصلی موسیقی ایران محسوب می‌شده و نخستین صدای ضبط‌شده کمانچه مربوط به اوایل قرن بیستم میلادی است؛ در دوران قاجار این ساز اهمیت ویژه‌ای داشته و از سازهای اصلی محسوب می‌شده که تصاویر کمانچه در نگارگری‌های آن دوران دلیلی بر این ادعاست. کمانچه در دوران صفوی بسیار متداول بوده است؛ در یکی از نقاشی‌های عمارت هشت بهشت اصفهان تصویر بانویی در حال نواختن کمانچه به چشم می‌خورد. 

ابن فقیه در سده سوم هجری در آثار خود از واژه کمانچه نام برده و بر اساس آنچه گفته این ساز در نواحی مصر و سند استفاده می‌شده است. عده‌ای رباب را اولین شکل کمانچه تصور می‌کنند؛ در نقاشی‌های کاخ چهل ستون در اصفهان نیز در تابلویی نوازنده کمانچه به چشم می‌خورد. تعدادی از محققین حوزه موسیقی معتقدند که تمامی سازهای زهی که با آرشه نواخته می‌شدند از روی ساز هندی به‌نام راوانا استرون ساخته شده است. پروفسور آلبرلاوینیاک در کتاب موسیقی و موسیقی دان‌ها راوانا را قدیمی‌ترین سازی می‌دانسته که با آرشه نواخته می‌شده که در زمان راوانا پادشاه سیلان که در حدود 5 هزار سال قبل از میلاد می‌زیسته ، ابداع شده است.

کوک کمانچه

پایه اصلی اجرای موسیقی کوک است که زیربنایی در ساختمان موسیقی نیز محسوب می‌شود از این جهت کوک درست و مناسب بسیار مهم و تاثیرگذار است. در ابتدای ورود ویولن که به آن کمانچه غربی می‌گفتند، کوک‌های آن را مانند کمانچه تنظیم می‌کردند و قطعا کمانچه را نیز با آن می‌نواختند. مدتی پس از ورود ویلون این جریان برعکس شد؛ کوک کمانچه به‌صورت می لا ر سل تنظیم و در همان محدوده صوتی ویلون صدا تولید کرد. تعداد سیم‌ها به 4 عدد رسید و انگشت‌گذاری آن نیز مانند ویولن انجام گرفت. متدهای آموزش کمانچه با کتاب ویولن هنرستان آغاز شده و سپس ردیف ویولن صبا آموزش داده می‌شود؛ آموزش ردیف صبا از چپ کوک شروع می‌شود و هنرجوی تازه کار نمی‌تواند هیچ ارتباطی با ساختار دستگاه برقرار کند.

مشخصات فیزیکی

مشخصات ظاهری و فیزیکی ساز نیز در مکتب قدیم و جدید با هم تفاوت دارند. برخی از این این تغییرات برای بهبود و تغییر در صدای کمانچه و بعضی دیگر به مرور زمان رخ داده‌اند، این تغییرات عبارت‌اند از: بلندتر شدن دسته، کوتاه شدن پایه‌ساز، ثابت شدن دسته روی کاسه، تغییر اندازه دهانه ساز و نازک‌تر شدن دسته.

طرز نواختن

این تفاوت را در حالت اجرا، مدل نشستن و طرز نواختن نوازنده می‌توان دید. در مکتب قدیم نوازنده در حالتی مشابه تشهد نماز می‌نشست و ساز را نزدیک زانو و سمت چپ به شکل عمود و صاف قرار می‌داد و در حالتی بسیار جدی شروع به نواختن می‌کرد. در این مکتب و هنگام استفاده از سیم‌های مختلف، ساز روی پایه می‌چرخد. در مکتب جدید نوازنده بر روی صندلی نشسته و ساز را یا بر روی پای چپ یا بین دو پا قرار می‌دهد؛ ساز در اغلب موارد کج گرفته می‌شود و هنگام استفاده از سیم‌های مختلف، ساز نمی‌چرخد بلکه زاویه دست راست نوازنده تغییر می‌کند. در این مکتب نوازنده حالتی نمایشی دارد نه جدی و خشک.

 اساتید و آموزش کمانچه

از هنرمندان این حوزه می‌توان از اردشیر کامکار، کیهان کلهر، سعید فرج‌پوری، علی‌اکبر شکارچی، فرج علیپور، داوود گنجه‌ای، علی‌رضا حسین‌خانی، پیرولی کریمی، همتعلی سالم، مجتبی میرزاده، درویش‌رضا منظمی، هادی منتظری، محمد باجلاوند، سازندگان شاخص، ابراهیم قنبری‌ و مهرقدرت‌الله کردی نام برد.

کیهان کلهر از هنرمندان به‌نام این حوزه است که علاوه بر نواختن کمانچه به‌صورت تخصصی، در نواختن تنبور، سه‌تار و شاه‌کمان نیز  مهارت دارد. کیهان کلهر با هنرمندان مشهور ایرانی مانند محمدرضا شجریان، شهرام ناظری، حسین علیزاده، علی‌اکبر مرادی، علیرضا افتخاری، ایرج بسطامی، همایون شجریان، مجید خلج و اعضای گروه دستان در آهنگسازی و نوازندگی همکاری داشته است.

نکات مهم هنگام خرید کمانچه

بهتر است هنگام خرید کمانچه به موارد زیر دقت داشته باشد:

• جنس چوب: کمانچه از گردو و توت ساخته می‌شود، بهترین نوع چوب برای آن توت است و خشکی چوب و سن آن در میزان صدادهی موثر خواهد بود.
• چگونگی ساخت و کیفیت: در این مورد تنها ظاهر زیبا یا مارک ساز ملاک نیست بلکه ساخت کمانچه باید به‌درستی صورت گرفته باشد؛ سطح بیرونی کمانچه باید صاف باشد و اتصالات قسمت‌های مختلف ساز معیوب نباشد.
• دسته ساز: میان دسته و کاسه باید تعادل و توازن برقرار باشد.
• تراش مناسب: تراش یک‌دست در هر دو مدل یک‌تکه و ترکه‌ای کمانچه، فوق‌العاده مهم است، هیچ اثر و نشانی از چسب یا اتصالات اضافی و نامرغوب در سطح ساز نباید مشاهده شود. صافی و یکنواختی کاسه‌ ساز به معنی تراشیدن درست آن است.
• جنس سیم‌ها: هنگام خرید ساز باید جنس هر چار سیم به‌دقت بررسی شود.
• قیمت کمانچه: تمامی موارد فوق بر روی قیمت نهایی کمانچه موثر است.

سخن آخر

سازهای اصیل ایرانی علاوه بر خلق نوایی دلنشین به‌نوعی نشان‌دهنده فرهنگ جامعه نیز هستند، با شناساندن این سازها به نسل جدید علاوه بر حفظ آن‌ها می‌توانیم جوانان را با هنرهای که در گذشته در این مرزوبوم رواج داشته و امروز کم‌رنگ شده نیز آشنا کنیم. اگر دستی در هنر موسیقی دارید و تاکنون کمانچه نواخته‌اید، تجربه خود از نواختن این ساز را با ما در میان بگذارید.