منار جام | با ارزش ترین اثر تاریخی در افغانستان

می خواهیم به دیاری برویم که آداب و رسوم و تمدنش با اشک و خون در هم آمیخته شده؛ جایی که با کشور عزیزمان ایران اشتراکات فرهنگی زیادی دارد اما مورد ناملایمتی های روزگار قرار گرفته و کمتر به آثار و جاذبه های گردشگریش توجه می شود.

مقصد ما کشور دوست و مسلمان همجوارمان افغانستان است؛ جایی که هنوز هم می توان در جای جایش رد پای امید و تمدنی به درازای تاریخ را مشاهده کرد. در یکی از کوهستان های ولایت غور مناره ای خشتی و سر به فلک کشیده وجود دارد، برجی که از قرن دوازدهم تا به امروز مستحکم و استوار ایستاده و به تنهایی برای افغانستان افتخار به بار آورده است.

این مناره با نام برج جام شناخته می شود و از مهم ترین دیدنی های کشور افغانستان به حساب می آید. این بنای فوق العاده ارزشمند از معدود سازه های ثبت شده در فهرست یونسکو است که در این کشور هنوز هم پا بر جاست.

کارناوال قبلا هم به افغانستان سفر کرده و با برخی از اماکن دیدنی و آداب و رسوم مردمان این سرزمین آشنا شده است که با کلیک روی لینک های زیر می توانید بیشتر با سفرهای ما به این سرزمین اشنا شوید:

باغ بابر افغانستان | تفرجگاه زیبای کابل

بزکشی | نبردی میان دلیران افغان

تصاویر قدیمی افغانستان از نگاه سرباز انگلیسی

 با کارناوال همراه شوید تا به قلب کوهستان های خشک و گرم ولایت غور در افغانستان برویم و برج فوق العاده زیبای جام را از نزدیک بنگریم.

چرا بازدید از برج جام؟

---

- دومین مناره ی خشتی بلند در جهان است.

- از مهم ترین جاذبه هhی گردشگری افغانستان محسوب می شود.

- از معدود دیدنی های سالم عضو فهرست یونسکو در افغانستان است.

برج جام دقیقا چیست؟ | Minaret of Jam

با آن که چند سالی می شود، جنگ بر افغانستان سایه افکنده، اما هنوز هم گنجینه هایی دست نیافتنی و دیدنی در دل کشور افغانستان وجود دارد. یکی از این گنجینه ها در یکی از ولایت های این کشور با نام غور، سرزمینی کوهستانی و در مرکز این کشور قرار دارد. در این ولایت برجی به بلندای 65 متر وجود دارد؛ اثری ماندگار و فوق العاده که از کنار هم قرار گرفتن هنرمندانه ی 1190 آجر پخته شده ( خشت ) پدید آمده است. سازندگان خُبره و کاردان، این سازه را با کمک گچ کاری و کاشی هایی، زیبا و چشم نواز کرده اند؛ کاشی هایی که به کمک خوشنویسی و خط نسخ، آیاتی از قرآن را بر چهره دارند. روی کاشی ها را با ظرافت تمام اشکال هندسی و زیبا کشیده اند تا چهره ی برج جام به بهترین شکل به نمایش در آورند.

این برج که در نزدیکی دو رود هری ( هریرود ) و جام ( Hari and Jam ) قرار دارد، دقیقا شبیه به یک مناره ی بلند است، به همین خاطر با نام مناره ی غور یا مناره ی جام هم شناخته می شود. این برج زیبا از سال 2002 میلادی جزء فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد اما متاسفانه از سال 2013 به عنوان اثری در حال فرسایش و نابودی از آن یاد می شود. حتی سال 2014 میلادی بود که خبرگزاری بی بی سی گذارش داد برج جام در حال سقوط است.

این برج سر به فلک کشیده ی عظیم در قرن 12 میلادی ساخته شده و به دلیل منحصر به فرد بودنش در سراسر دنیا وظیفه ی همه ی مردم جهان است که از آن حفاظت نمایند. برج جام نمایان گر معماری مناره های کهن است و در نوع خود کاملا بی نظیر می باشد.

در هند و شهر دهلی نو مناره ای شبیه به جام وجود دارد که از برج جام بلندتر است. به همین دلیل برج جام را در رتبه ی دوم بلندترین برج خشتی دنیا قرار داده، اما وجود چنین برج عظیمی در میان کوهستان چه دلیلی داشته؟ در جواب به این سوال می گویند که در ایام قدیم وجود چنین برج ها و مناره هایی نشان وجود دین اسلام یا به بیانی دیگر فتح آن منطقه توسط مسلمانان بوده است. به همین دلیل در قسمت آسیا و بخصوص آسیای مرکزی ساخت این گونه برج ها امر پر رونقی بوده، به اندازه ای که بین قرن 11 و 12 حدود 60 برج در آسیا ساخته شد.

سلسله ی غوریان در افغانستان از برج جام و مناطق اطرافش برای تفرجگاهی تابستانی استفاده می کردند و احتمالا در زمان های دور این ناحیه منطقه ی سرسبز و خرمی بوده است.

می خواهیم کمی به برج زیبا و منحصر به فرد نزدیک تر شده و با ویژگی های خاصش بیشتر آشنا شویم.

مناره قطب در هند

دلیل ساخت برج جام

واژه ی مناره یا گلدسته به برج هایی اتلاق می شود که اغلب در کنار یک عمارت یا بنا ساخته می شوند بنابراین وجود یک مناره در میان کوهستان کمی عجیب است. راز این موضوع وجود بناهایی در اطراف این برج است که به مرور زمان ویران شدند، بخصوص در زمان حمله ی مغولان به افغانستان که آسیب زیادی به غور وارد شد.

شاید همیشه فکر می کردید که از مناره ها برای اذان گویی و یا اعلام خبرهای مهم استفاده می شده اند اما برج جام نشان می دهد که برج و مناره ها کاربری های دیگری هم داشته اند.

گفته می شود که مسلمانان در زمان فتح افغانستان این برج را ساختند تا نمادی باشد برای این پیروزی بزرگ. اما یکی دیگر از مهم ترین دلایل ساخت برج جام راهنمایی کردن کاروان ها بوده است؛ در زمان های گذشته که وسایل ارتباطی بسیار ضعیف بودند امکان گم شدن کاروان در مسیر زیاد بود، به همین دلیل این برج را ساختند که کاروان هایی که از ولایت غور عبور می کنند موقعیت جغرافیایی خود را بهتر تشخیص دهند. همچنین فردی به عنوان دیدبان بالای این برج می رفت و حکام را از نزدیک شدن افراد مهم و یا دشمن با خبر می نمود.

برج جام افغانستان را از نزدیک ببینید

 

برج جام از نمایی نزدیک تر

مناره ی بلند جام به صورت استوانه ای و بر پایه ای 8 ضلعی ساخته شده که قطرش 9 متر می باشد. سَبک ساخت و شکل ظاهری جام را شبیه به مناره ای می دانند که مسعود سوم غزنوی در شهر غزنی یا غزنه ساخته بود همچنین در شهر دهلی هندوستان هم یک مناره به نام قطب وجود دارد که بدون شک در ساختش از برج جام ایده گرفته اند.

تحقیقات باستان شناسی نشان داده اند که در اطراف برج جام آثار و خرابه هایی از استحکامات نظامی، یک کاخ، کوزه های سفالین و یک گورستان متعلق به یهودیان یافت شده است و با این اوصاف احتمالا از برج جام برای دیدبانی استفاده می کردند.

از نظر ظاهری بخش پائینی برج قطر بیشتری دارد و هرچه مناره بلندتر می شود باریک و باریک تر می گردد، روی بدنه ی این مناره مثل کتیبه سخنانی به زبان عربی نوشته شده است، این نوشته ها هم روی خشت ها و هم روی کاشی ها به چشم می خورند. محتوای این کتیبه ها حاکی از موضوعاتی چون موارد زیر هستند:

شهادت به وجود خدای یکتا و رسالت حضرت محمد

اعلام پیروزی مسلمانان وحمایت خداوند از مسلمین

آیه ی 13 سوره ی مریم

کتیبه هایی به زبان کوفی و نوشته شده در سال 590 شمسی

با دقت نظر در نوشته ها و کتیبه هایی که روی مناره قرار دارند می توانیم اوج معماری سنتی و هنری افغانستان را مشاهده نماییم.

نمای خارجی برج جام

از دوردست ها نیز برج بلند جام دیده می شود؛ منظره ای فوق العاده در میان کوه و در کنار رودخانه ای با آب زلال. هرچه به برج نزدیک تر شوید جزئیات بنا را واضح و واضح تر خواهید دید. زمانی که به پایه ی برج می رسید می توانید نوشته های روی کتیبه های برج را هم بخوانید و اگر چشمان تیزبینی هم داشته باشید، حتی شاید آیات قرآنی بالای مناره را هم بتوانید قرائت نمایید. برای آسان تر شدن مشاهده ی جزئیات برج در ادامه تصاویری از کاشی کاری ها و نمای خارجی برج جام را قرار داده ایم.

داخل برج جام چه می گذرد

درون برج جام دارای پلکانی مارپیچ است که از پایه ی 8 ضلعی برج تا بالای بنا ادامه می یابد، این پلکان درست شکلی شبیه یک DNA دارد. این پله ها را به دو بخش تقسیم می کنند، یکی از ابتدا تا میانه ی برج که به پنجره ای کوچک می رسد و از آن پنجره می توان رودخانه را دید و قسمت دوم از میانه ی برج تا فراز آن یعنی بالکن های دیدبانی.

از این پلکان هرچه بالاتر بروید، داخل برج تنگ تر و تنگ تر می شود. بالا رفتن از برج لذت خاصی دارد گویا روی تاریخ قدم می زنید؛ خشت های پله ها با ملات سنگ آهک به هم متصل شده اند و پس از گذشت بیش از 800 سال از ساخت این اثر، هنوز هم مستحکم هستند.

همانطور که اشاره کردیم بر فراز این این برج دو بالکن کوچک وجود دارد که محل دید بانی بوده است و یک ناقوس در این بالکن ها قرار گرفته که در مواقع اقامه ی نماز و مراسم خاص ناقوس به صدا در می آمد اما امروزه بی صدا باقی مانده است.

چرا برج جام در حال ویران شدن است؟

متاسفانه عوامل زیادی دست به دست هم داده اند که برج جام در حال ویران شدن باشد؛ موقعیت جام به صورتی است که در معرض فرسایش توسط باد و جاری شدن سیل می باشد. همچنین به دلیل وجود آثار ارزشمند در اطراف این برج، حفاری های غیرقانونی زیادی در منطقه و بخصوص اطراف این مناره اتفاق افتاده که سبب آسیب رسیدن به بنا و بیشتر شدن سرعت تخریبش شده است.

یکی از دیگر دلایل مهمی که باعث شده به مرور برج جام استحکامش را از دست دهد نفوذ آب در آن است. این برج در نزدیکی دو رود هری ( هریرود ) و جام ( Hari and Jam ) قرار دارد که همین دلیلی شده تا آب در آن نفوذ کرده و سبب شود تا ثباتش را از دست دهد. حتی امروزه شاهدیم که برج کمی کج شده و هر لحظه احتمال فروریختنش وجود دارد.

تا به حال چندین بار سعی شده تا مناره را مانند گذشته استوار نمایند اما متاسفانه هنوز هم برج جام در حال سقوط است. یک باستان شناس بریتانیایی به نام روری استوارت در بازدید از این مناره، دلیل اصلی تخریب برج جام را حفاری های غیر قانونی و توسط افراد ناوارد دانست.

با این که حفاری در اطراف این برج سالها است که ممنوع شده اما به دلیل عدم نظارت صحیح هنوز هم شاهد حفاری های نامناسب و کمک به تخریب این اثر باستانی هستیم.

همچنین گفته می شود مرمت برج جام هزینه ی زیادی را دربر خواهد داشت و دولت نمی تواند جلوی حفاری های غیر قانونی منطقه را بگیرد. همچنین مردمان محلی می گویند در دوران حکومت طالبان این بنای کهن کاملا به حال خود رها شده بود و کسی به آن اهمیت نمی داد و از همان زمان برج حدودا 3.47 درجه کج شد. به همین دلیل محلیان این برج را با برج پیزا که 5.5 درجه انحراف دارد مقایسه می کنند و آن را یک شاهکار می دانند.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره برج پیزا روی لینک زیر کلیک کنید:

برج پیزا ، ایتالیا | باشکوه ترین برج کج اروپا

به صورت کلی می توان دلایل تخریب برج جام را در وارد زیر دسته بندی کرد:

1- فقدان حمایت قانونی از برج جام

2- فقدان یک موسسه ی حفاظت از آثار باستانی موثر در افغانستان

3- عدم حمایت از کارگرانی که برای آثار باستانی زحمت می کشند.

4- عدم طرح جامع مدیریت حمایت از برج جام.

برای کمک به برج جام چه کنیم؟

در سال 2003 و 2004 میلادی یونسکو پیشنهاد ساخت دیواری محافظ، گرداگرد برج را مطرح کرد تا از حفاری های غیر قانونی در اطراف آن و تخریب این اثر با ارزش جلوگیری کنند، اما پس از بررسی های محلی متوجه شدند که به دلیل موقعیت جغرافیایی منطقه ساخت چنین دیواری نمی تواند کمکی در کُند شدن روند تخریب برج جام داشته باشد.

سازمان یونسکو زمانی که متوجه شد نمی تواند با مزدوران و تخریب کنندگان مسلح افغان مبارزه کند، در سال 2014 میلادی تصمیم به مصالحه و حل و فصل موضوع از طریق گفتمان کرد که تا کنون نتیجه ای در روند تخریب برج جام نداشته است. 

از کارهایی که برای بهتر شدن وضعیت برج جام می توانیم انجام دهیم بازدید از آن است تا با سفر گردشگران بودجه ی مرمت آن تامین گردد. همچنین تا می توانیم در راستای فرهنگ سازی حفاری های غیر قانونی تلاش کنیم.

سرگذشت تلخ برج جام در طول تاریخ

برج جام در محل سلطنت سلسله ی غوریان یعنی منطقه ای به نام فیروزکوه ساخته شده است. حدود قرن 12 و 13 میلادی بود که غوریان بر افغانستان، هند، پاکستان و مناطق شرقی ایران حکمرانی می کردند و مناره جام هم باید در یکی از همین سال های سلطنت غوریان ساخته شده باشد. سال دقیق ساخت آن مشخص نیست و قدمت کتیبه های روی آن هم با یکدیگر متفاوت هستند. محققان عقیده دارند بعضی از آن ها متعلق به سال های 1193 یا 4 و برخی دیگر 1174 یا  5 می باشند.

بنابر صحبت های بالا سالی که برج جام را ساختند مصادف می شود با زمان سلطنت سلطان قیاس الدین غوریان و اعتقاد بر این است که به دلیل بزرگداشت این پادشاه در سال 1186 برج را ساختند. اما دکتر رالف پیندر-ویلسون ( Dr. Ralph Pinder-Wilson )، باستان شناسی بریتانیایی که بر روی افغانستان تحقیق می کند و مدیر موسسه بریتانیایی مطالعات افغانستان است، در مقاله اش راجع به افغانستان نوشت از نظرش برج جام را به دلیل بزرگ داشت یاد المعزلدین ( Al-Mu'izz li-Din )، برادر سلطان غیاث الدین بنا کرده اند و هدف اصلی هم گسترش اسلام بوده است.

 پیندر-ویلسون ( Pinder-Wilson's ) باستان شناسی دیگر می گوید که هدف از ساخت برج جام به رخ کشیدن عظمت اسلام و ایجاد یادواره ایاز پیروزی مسلمانان و چیره شدنشان بر افغانستان بوده است.

هیچ یک از این نظریه ها به اثبات نرسیده اند اما آن چه مشخص است افول سلطنت غوریان از سال 1202 میلادی بود و آن ها نهایتا توسط مغولان در سال 1222 میلادی شکست خوردند و فیروزکوه به تصرف آن ها در آمد.

تا سال 1970 میلادی تا به امروز مطالعات زیادی روی برج جام انجام شده و افراد بنامی چون توماس هولدیچ ( homas Holdich ) نیز روی برج مطالعات گسترده ای انجام داده اند و امروزه بیشتر باستان شناسان با نظریه ی ویلسون موافق هستند.

از همه ی این عقاید که بگذریم در سال 2013 میلادی خبرگزاری بی بی افغان، خطر سقوط برج جام را با عنوان مناره ی 820 ساله ی افغانستان منتشر کرد.

نکته ی جالب دیگر این است که از سال 2006 میلادی به بعد به فکر مرمت و مراقبت از این برج زیبا افتاده اند و پیش از آن اهمیت زیادی به برج جام نمی دادند. اما نیویورک تامیز از برج جام با عنوان بنایی با ارزشی فراتر از مرزهای افغانستان یاد کرده و عظمت آن را در یک عبارت کوتاه به رخ کشیده است.

اخیرا کتیبه ای به زبان عبری بین روستای کوشکک ( Kushkak ) و جام یافت شده که با مطالعه ی شواهد ذکر شده در آن متوجه شده اند که زمان ساخت برج جام و بناهای تخریب شده ی اطرافش به سال 1153 تا 1203 باز می گردد.

دسترسی به برج جام افغانستان

 برای دیدن برج جام باید به ولایت غور در افغانستان بروید، منطقه ای کاملا کوهستانی که در اغلب مواقع سال آب و هوایی سرد دارد. در این ولایت رودخانه ای به نام هاری ( Hari River ) وجود دارد، باید این رود را دنبال کنید تا به برج جام برسید. اما توجه داشته باشید که هیچ وسیله ی نقلیه عمومی برای رسیدن به این برج زیبا وجود ندارد و به دلیل عدم وجود راه ماشین رو تنها به وسیله ی جیپ و اتومبیل های شاسی بلند می توان به برج جام رسید.

برای این منظور تنها راه یافتن برج یاری گرفتن از راهنمایان محلی است و متاسفانه هیچ امکانات رفاهی خاصی برای گردشگران این ناحیه وجود ندارد.

آدرس: آسیا، افغانستان، ولایت غور، برج جام.

.Address: Asia, Afghanistan, Ghor province, jam tower

برج جام افغانستان را در نقشه کارناوال بیابید

 

توصیه کارناوال

افغانستان اماکن گردشگری زیادی دارد و خوب است که بیشتر با جاذبه های گردشگری این کشور آشنا شویم. اماکنی مثل سنگ نگاره های بامیان، باغ بابر، پارک ملی بند امیر، مسجد آبی ...

همانطور که متوجه شدید برج جام از مهم ترین دیدنی ها و آثار تاریخی افغانستان و ولایت غور است و احتمال دارد در هر لحظه فرو ریزد، به همین دلیل دیدار از آن خالی از لطف نیست فقط باید در نظر داشته باشید که منطقه کاملا کوهستانی است بنابراین خود را برای پیاده روی در کوهستان آماده نمایید.

سنگ نگاره های بامیان

سخن آخر

آیا تا به حال به افغانستان سفر کرده اید؟

از دیدنی ها و آداب و رسوم این سرزمین دوست و همسایه چه می دانید؟

از نظر شما برای جلوگیری از فروریختن برج جام چه اقداماتی باید انجام داد.

منتظر نظر و پیشنهادات شما عزیزان هستیم.