رقص بختیاری | جلوه ای از اتحاد و همبستگی عشایر

رقص بختیاری یکی از زیباترین جلوه‌های فرهنگی در ایران است که هر کس با دیدنش به وجد می‌آید. مردم ایل بختیاری در جنوب غربی ایران یعنی استان‌های چهار محال و بختیاری، خوزستان، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد و اصفهان زندگی می‌کنند. 

آنها در واقع لرهایی هستند که به گویش بختیاری صحبت می‌کنند و کوچ‌رو هستند و در دشت‌های خوزستان و بخش‌های غربی چهارمحال و بختیاری جابه‌جا می‌‌شوند. در ادامه در مورد رقص مردم بختیاری توضیحاتی می‌دهیم و فیلم رقص بختیاری را نیز به نمایش می‌گذاریم تا بیشتر این جلوه فرهنگی جذاب را بشناسید.

متاسفانه به دلیل کمبود منابع برای این مطلب در بعضی از قسمت‌ها از تصاویری استفاده شده که به طور کامل مربوط به عنوان آن نیست. پیش از ورود به ادامه مطلب پوزش ما را بپذیرید.

توشمال | آهنگ رقص بختیاری

آنچه به هنگام رقص بختیاری به گوش می‌رسد صدای موسیقی زیبایی است که حاصل کار "توشمال‌"هاست؛ نوازندگان و خوانندگان محلی که فرهنگ موسیقیایی و اشعار محلی را سینه به سینه حفظ کرده‌اند و در اجرای آن می‌کوشند تا فرهنگ شفاهی ایل خود را پایدار و برقرار سازند. توشمال‌ها در اجرای مراسم رقص نقشی اساسی دارند و با نوای آنهاست که ریتم و هماهنگی رقص معنا پیدا می‌کند.

هر طایفه و تیره، توشمال‌های خاص خود را دارند که در تمامی مراسم شادی و یا سوگواری حاضر می‌شوند. طایفه هفت لنگ به این افراد "توشمال یا میشکال" می‌گویند و طایفه چهارلنگ آنها را "خطیر" می‌خوانند. این افراد شاعر مسلک و عاشق‌پیشه، در ساختن لطیفه، ضرب‌المثل‌ها و متل‌ها بسیار مهارت دارند و در واقع پاسدار ادبیات فولکلور قوم خود هستند.

هم مردان و هم زنان می‌توانند توشمال باشند و این نشان‌دهنده آن است که ایل به زنان اجازه ابراز احساسات و عواطف را می‌دهد و او را در تمامی امور شریک می‌داند. در برخی از مجالس رقص زنان توشمال ترانه‌هایی را می‌خوانند و پس از آن مردان ایل با ادبیات شورانگیزی به آنها پاسخ می‌دهند. به جز نوای توشمال‌ها هر از گاهی صدای کِل زدن بانوان هم شنیده می‌شود. مردان نیز اصطلاحا گاله می‌زنند؛ یعنی با فریاد زدن و با دست به دهان زدن‌های پی در پی نوایی خاص تولید می‌کنند.

چوب بازی | رقص مردان بختیاری

در میان رقص‌ها، چوب بازی، پوبازی، تَرکه بازی یا جنگنومه، رقصی کاملا مردانه به شمار می‌رود و آن را حرکتی برای نمایش رزم، دلیری و قدرت مردان ایل می‌دانند. چوب بازی نمادی از دلاوری مردان است که با تمام قوا از قلمرو ایل‌شان محافظت می‌کنند و زنان و دیگر اهالی ایل با تماشای این حرکات احساس امنیت می‌کنند که مردانشان امکان تجاوز هیچ بدخواه و دشمنی را به قلمرو آنها نمی‌دهند. این رقص در میان بختیاری‌ها، لرهای جنوبی و حتی ایلات غیر لر تبار مانند قشقایی‌ها رواج دارد.

این رقص به صورت دو به دو انجام می‌شود و در آن یکی از شرکت کنندگان (دفاع‌کننده) چوب بزرگی به نام دِرَک و دیگری (حمله کننده) ترکه ای نازک را در دست می‌گیرد. کسی که ترکه در دست دارد باید با آن ترکه نازک به پای طرف مقابل و پایین تر از زانوی او بزند، دِرَک‌دار نیز باید سعی کند با دِرَک جلوی ضربه‌های هم بازی خود را بگیرد و یا با پرش مانع از برخورد ترکه به پایش شود. اگر ضربه به پا بخورد باید دفاع کننده جای خود را به دیگری بدهد و اگر ضربه به پا نخورد، دفاع کننده جای خود را با مهاجم عوض می‌کند تا فرد بازنده یا فرد دیگری در مقابل او قرار گیرد. دیگر مردهای ایل وقتی بازی کنندگان اولی چندبار چوب خود را عوض کردند، وارد این رقص می‌شوند و جای نفرات قبلی را می‌گیرند. این کار آن قدر ادامه پیدا می‌کند تا قهرمان این بازی‌ها مشخص شود.

ویدیویی از چوب بازی بختیاری ها

رقص بانوان بختیاری

در برخی مراسم بانوان بختیاری در کنار هم دایره وار می‌ایستند و در رقص دستمال شرکت می‌کنند. به این صورت که در هر دو دست دستمالی گرفته و آن را تکان می‌دهند و پاها را عقب و جلو می‌برند. دستمال‌های رنگین در آسمان و لباس‌های زیبای محلی زنان و زیورآلات مخصوص آنها تصویر بسیار زیبایی را در این رقص ایجاد می‌کند.

رقص های مردان و زنان بختیاری

در بیشتر رقص‌ها زنان و مردان بختیاری در کنار هم قرار می‌گیرند. ایل بختیاری بسیار به اصول محرم و نامحرم پایبندند؛ در هنگام رقص فاصله لازم بین آنها رعایت می‌شود و محارم بیشتر در کنار هم می‌ایستند و دست هم را می‌گیرند. در ادامه نگاهی داریم بر رقص های بختیاری که با مشارکت زنان و مردان انجام می‌شوند:

چوپی

به طور کلی رقص‌های دسته جمعی، بازی و چوپی خوانده می‌شوند. رقصندگان زن و مرد حلقه‌هایی را با گرفتن دستان یکدیگر تشکیل داده و با نوای موسیقی به رقص می‌پردازند. نفر اول رقصندگان با عنوان سَرچوپی شناخته می‌شود که مهارت بیشتری در رقص دارد و دستمالی در دست می‌گیرد و دیگر رقصندگان باید حرکات خود را با او هماهنگ سازند. سَرچوپی گاهی از صف رقص جدا می‌شود و با انجام حرکات خاص شور و هیجان را به رقص می‌افزاید.

رقص سنگین سما

آغاز رقص با حرکات سنگین سما همراه است و پس از آن با تغییر آهنگ، رقص نیمه تند سه‌پا و حرکات تندتر دوپا صورت می‌گیرد و در آخر مراسم رقص دوباره رقص سنگین سما انجام می‌شود. سنگین سما که به سَنگین سه‌پا و سَما هم شهرت دارد، در میان لرهای فیلی دارای اهمیت است و شامل حرکات موزون و آهسته می‌شود. بختیاری‌ها ابتدا پای راست را به‌ صورت ضربدر در کنار پای چپ قرار می‌دهند؛ سپس پای راست را بلند کرده و دو گام به جلو می‌روند تا در نهایت نوک پنجه پای چپ جلوی بدن قرار گیرد. در حرکت بعدی پای چپ را کنار پای راست می‌گذارند و دوباره مراحل تکرار می‌شود. حالت دست‌ها به این صورت است که آنها را از آرنج خم می کنند و انگشت‌های کوچک هم راستا با شانه‌ها، به هم گره می‌زنند. آنها این رقص را تداعی کننده هزاران سال تجربه همزیستی لرها با طبیعت می‌دانند. این رقص، رقصی با ریتم آرام است که سالخوردگان نیز در آن شرکت می‌کنند. 

رقص سه پا

در رقص سه پا زنان و مردان یکی درمیان و دایره وار می‌ایستند و ابتدا با پای راست سه گام به جلو بر‌می‌دارند. سپس ابتدا پای راست و پس از آن، پای چپ را خم می‌کنند. در نهایت دو گام به عقب برمی‌گردند و دستی را بالا و دستی دیگر را بالا و پایین می‌برند. بختیاری‌ها این کار را با هم و به صورت هماهنگ تا انتهای نوای توشمال ادامه می‌دهند. در این رقص، رقصندگان دست در دست هستند و در قسمت شانه‌های‌شان به یکدیگر تکیه می‌زنند. 

رقص دوپا

پس از رقص سه‌پا و با تندترشدن آهنگ، رقص دوپا صورت می‌گیرد که حرکات آن شبیه به رقص سنگین سما است و بیشتر در میان طایفه چهارلنگ‌ لرستان و شمال خوزستان و هفت لنگ‌های لرستان و دزفول انجام می‌شود.

رقص دستمال

دَسمال‌بازی یا رقص دستمال رقصی پر جنب‌وجوش و رایج در عروسی بختیاری‌ها و لرهای جنوبی است. رقص دستمال، سبک غالب رقص در جشن‌های عروسی است. در هر یک از دستان رقصندگان، دستمالی وجود دارد که همگام با حرکات ملایم پا، کمر و تغییر جهت بدن، به شکلی هماهنگ حرکت داده می‌شود. با بالارفتن تدریجی ریتم رقص، حالت دست‌گرفتن می‌تواند به حالت رودررو و انفرادی تغییر پیدا کند. گفته می‌شود که حرکات این رقص برگرفته از فعالیت‌های روزمره این مردم و همزیستی با عوامل انسانی و طبیعی ست.

رقص چهار دستمالی

در این رقص نیز مانند رقص سه پا، سه گام به جلو می‌آیند اما دیگر به عقب برنمی‌گردند و دوگام را در جا بر می‌دارند و باقی آن شبیه به رقص سه پا اجرا می‌شود.

رقص هِی دِتِه

ریتم رقص هی دته کمی تندتر است و باید بدن انعطاف خوبی برای سرعت اجرای آن داشته باشد. در این رقص پاها و دست‌ها را بسیار سریع حرکت می‌دهند و با آهنگی ریتمیک آن را اجرا می‌کنند.

رقص مجسمه

رقصی نشاط آور که در آن توشمال هرجا که بخواهد، نواختن را قطع می‌کند و بانوان و مردن ایل که در حال رقصند باید تا شروع دوباره ساز در همان حالتی که هستند بمانند. معمولا توشمال با گرفتن شیرینی یا انعامی نواختن را دوباره شروع می کند و رقص همین‌طور ادامه می‌یابد.

رقص عربی

رقصی با ریتم تند که بیشتر مورد استقبال جوانترها در ایل است. در زمان نواختن ساز، رقصنده یک طرف باسن خود را تکان داده و حرکت می‌کند که در گویش محلی بختیاری به آن یَلُمبِه (یک لُمبِه) می‌گویند.

رقص بارووتلو

مراسم بارووتَلَو مراسمی است که برای طلب باران انجام می‌شود و در طی آن بانویی جوان و زیبا بر فراز تپه‌ای بلند می‌رود. مردم با قرار گرفتن بانو در بالای تپه به رقص و نواختن ساز و دهل مشغول می شوند و مولودی‌های لری با مضمون طلب باران می‌خوانند.

دیگر رقص‌ها

از دیگر رقص های بختیاری می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• جیران جیران که به صورت گروهی و شبیه به بقیه رقص ها اجرا می‌شود.
• رقص‌های برزگری به هنگام درو کردن محصولات
• رقص «پا پشت پا»
• رقص «سوار سوار»
• رقص مرگ که به هنگام مصیبت اجرا می‌شود و در مراسم سوگواری خویشاوندان لرهای لرستان فیلی (لُر کوچک) به نام چَمَریونه و بختیاری‌ها و لرهای جنوبی (لر بزرگ) رواج دارد.

فلسفه رقص بختیاری

به هنگام جشن یا مراسم سنتی خاص در ایل بختیاری صدای ساز و دهل، جنب و جوش مردان ایلیاتی با پوشش دبیت و چوقا، دستمال‌های رنگارنگ و لباس‌ های خوش رنگ و درخشان بانوان، فضایی متفاوت را می‌سازند و نمایی از یکدلی و همبستگی را به نمایش می‌گذارند. رقص در ایل بختیاری بازِنه، باختِه یا دس گِرتِه هم خوانده می‌شود و برگرفته از پیشینه و نوع زندگی عشایری آنهاست. در اکثر این حرکات موزون زنان و مردان در کنار هم قرار می گیرند و می‌رقصند و تنها یک شیوه از رقصیدن به نام چوب بازی است که زنان در آن حضور ندارند. همه اینها معانی خاصی دارند که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:

• بختیاری‌ها با شیوه رقصیدن‌شان، اتحاد و همبستگی و احترام به بزرگان را به جوان‌ترها و نسل‌های بعد از خود می‌آموزند.
• ایجاد صف‌های منظم و فشرده و هماهنگی حرکت پاها و دست ها به صورت منظم، نمادی از یک کوچ هماهنگ و یکرنگ است و خاطرنشان کردن این واقعیت که آنها باید با هم از مسیرهای سخت و گاهی صعب العبور گذر کنند.
• از آن جا که بانو و مرد ایلیاتی در همه امور با هم شریکند در رقص نیز با هم می‌ایستند تا این موضوع را نشان دهند.
• در رقص، مردان بختیاری با احترام به بانوان نشان می‌دهند که نقش آنها در زندگی عشایری و ایلی تا چه حد کلیدی و مهم است و حضور آنان در لحظه لحظه زندگی ارزش بسیاری دارد.

سخن آخر

با هم نگاهی داشتیم به رقص بختیاری و فلسفه آن و در مورد انواع رقص های این قوم برای‌تان توضیح دادیم.

آیا از خواندن این مطلب لذت بردید؟ چه قدر با رقص بختیاری آشنایی داشتید؟ به نظر شما رقص کدام یک از اقوام ایرانی جذاب‌تر است؟

منتظر دیدگاه‌های‌تان هستیم...