موسیقی بخشی های خراسان | میراث ناملموس ایران در یونسکو

در دنیای شلوغ امروز موسیقی خوب ابزاری است که‌ می‌تواند تاثیری شگرف بر روح و روان آدمی داشته باشد. این‌بار تصمیم داریم تا به موسیقی خراسان بپردازیم؛ از موسیقی مقامی خراسان شمالی ، یکی از مشهورترین موسیقی‌های محلی ایران برایتان بگوییم. موسیقی بخشی های خراسان سبک و سیاق مختص به‌خود را دارد و در گذشته در مراسم مختلف از آن استفاده می‌شده است. همراه ما باشید تا با این نوع از موسیقی بیشتر آشنا شوید.

چرا موسیقی بخشی های خراسان؟

• همانند سایر عناصر فرهنگی، موسیقی بخشی‌های خراسان، قدمت و تاریخچه بسیار طولانی دارد.
• بخشی‌ها در زمره نوازندگان شاخص و معروف دوتار خراسان هستند که در میان مردم از احترام خاصی برخوردارند.
• بخشی‌ها روایتگر داستان‌های حماسی و عارفانه‌اند که در قالب موسیقی محلی، به‌ صورت داستان‌سرایی اجرا می‌شود.
• این موسیقی تاریخ، فرهنگ، اصول اخلاقی و مذهبی عشایر خراسان را انتقال می‌دهد.
• نقش اجتماعی بخشی‌ها از راوی داستان فراتر رفته و به‌ نوعی پاسدار میراث فرهنگی جامعه عشایر استان خراسان به شمار می‌روند.
• موسیقی بخشی‌های خراسان به عنوان یکی از آثار ناملموس ایران در فهرست یونسکو به ثبت رسیده است.
• ساز دوتار که نقشی کلیدی در اجرای موسیقی بخشی‌ها دارد نیز به عنوان یکی از آثار معنوی ایران در یونسکو به ثبت رسیده است.

موسیقی بخشی های خراسان | راویان فرهنگ با نغمه‌ای دلنشین

امروز به خطه خراسان می‌رویم تا با نوای بخشی‌های شمال خراسان بیشتر آشنا شویم. موسیقی مقامی خراسان از مشهورترین موسیقی‌های محلی ایران محسوب می‌شود که به چهار بخش موسیقی مقامی کرمانجی، موسیقی مقامی ترکی، موسیقی مقامی ترکمنی و موسیقی فارسی تقسیم شده است. از نظر جایگاه و رتبه نوازندگان این نوع موسیقی در سه دسته بخشی‌ها، عاشق‌ها و لوطی‌ها طبقه‌بندی می‌شود. بخشی‌ها، نوازندگانی‌اند که علاوه بر داشتن مهارت در نواختن ساز، در سرودن اشعار مناسب نیز تبحر دارند؛ آن‌ها هنر خود را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده و هنرمندان آن در طی قرون ماهرتر و شناخته‌تر شده‌اند؛ بخشی‌ها موسیقی خود را از طريق راديو، تلويزیون، جشنواره‌های منطقه‌ای و ملی و كنسرت‌های بين‌المللی به گوش مردم ايران و جهان رسانده‌اند.

بخشی‌های خراسان تا حدود نیم قرن پیش در حوزه‌های منظومه‌خوان، شاهدخوان، مذهبی‌خوان، درمانگر، مردمی، حكومتی و مجلسی فعالیت داشتند؛ در حال حاضر فقط بخشی‌های مجلسی فعال‌اند. برای بخشی بودن، سن و جنس مطرح نیست فقط باید به مرتبه و شرایط اخلاقی و هنری بخشی‌گری رسید.

پراکندگی بخشی‌ها در ایران

موسیقی بخشی‌ها در مناطق شمالی خراسان (بجنورد، شیروان، اسفراین، قوچان و درگز) و با تغییرات اندکی در مناطق ترکمن‌نشین از جمله جرگلان نیز نواخته می‌شود. آن‌ها اغلب به زبان ترکی، کردی، ترکمنی و نیز سایر گویش‌های فارسی رایج خراسانی در منطقه به اجرا می‌پردازند؛ اجراهای بخشی‌ها در بیشتر موقعیت‌های اجتماعی به‌خصوص در مراسم بزم و شادی انجام می‌شده است به‌ همین دلیل موسیقی در زندگی مردم این خطه جایگاهی ویژه دارد. بخشی‌ها به بداهه‌نوازی و بداهه‌گویی معروف‌اند و می‌توانند در مدت زمان طولانی به نوازندگی و خوانندگی بپردازند؛ آن‌ها در زمره روایتگران فرهنگ شفاهی شمال خراسان قرار دارند. 

ثبت ملی: موسیقی بخشی‌های شمال خراسان در سال 1388 به عنوان میراث فرهنگی ناملموس در فهرست میراث ملی به ثبت رسید.

ثبت یونسکو: با تلاش‌های هوشنگ جاوید و مجتبی قیطاقی در تاریخ ۱ تیر ۱۳۹۰ در میراث معنوی یونسکو ثبت شد.

موسیقی مقامی خراسان

موسیقی مقامی خراسان یکی از مشهورترین موسیقی‌های محلی ایران است که در آن از ساز دوتار استفاده می‌شود. این نوع موسیقی را از آن جهت که بالاترین مرحله خلاقیت در ترکیب ساز و آواز است موسیقی مقامی می‌نامند. این سبک در کتاب لغت موسیقی با نام‌های دیگری مانند موغام و مغام نیز آورده شده است. این نوع موسیقی یادگاری از فرهنگ کهن مردم خراسان است که برخلاف سایر سبک‌های موسیقی سینه‌به‌سینه و شفاهی حفظ شده است. در موسیقی مقامی هیچ تحریفی صورت نگرفته و تعداد فراوانی از نغمه‌های موسیقی خراسانی که در آن است به گذشته‌های خیلی دور تعلق دارد.

چهار بخش موسیقی مقامی: موسیقی مقامی کرمانجی، موسیقی مقامی ترکی، موسیقی مقامی ترکمنی، موسیقی فارسی

 تقسیم‌بندی موسیقی مقامی بر اساس جایگاه و مرتبه نوازندگان (شمال خراسان)

• بخشی‌ها: نوازندگانی که علاوه بر داشتن مهارت در نواختن ساز، اشعار مناسبی نیز می‌سرایند، آن‌ها به بداهه‌گویی و بداهه‌نوازی معروف‌اند.
• عاشق‌ها: این نوازندگان در مراسم شادی و عروسی موسیقی شاد می‌نوازند و از قدیمی‌ترین هنرمندان و نوازندگان سازهایی مانند سورنا، دهل، کمانچه و دایره به شمار می‌روند. 
• لوطی‌ها: نوازندگان دوره‌گردی که باعث ترویج موسیقی خراسان در نقاط مختلف شده‌اند؛ آن‌ها صاحب ساز دایره و در حکم پیام‌رسانان جامعه آن زمان بودند.

بخشی های خراسان شمالی

بخشی‌های خراسان در نواحی شمالی آن ساکن‌اند و به شغل کشاورزی مشغول‌اند. آن‌ها در نواختن دوتار بسیار ماهر هستند و داستان‌ها و حماسه‌های گوناگون را سینه‌به‌سینه نقل می‌کنند. شمال استان خراسان از تنوع و گستردگی بیشتری در این حوزه برخوردار است؛ حماسه، عشق و عرفان پشتوانه این موسیقی محسوب می‌شود، در اینجا موسیقی کوهستان و جلگه حاکم است. اجرای موسیقی بخشی‌ها در خانه شخصی و مکان‌های خانوادگی انجام می‌شود و از آنجا که بخشی‌ها به شغل کشاورزی اشتغال دارند دیده شده که در حاشیه مزارع خود و برای رفع خستگی برای لحظاتی به آواز‌خوانی و دوتار نوازی می‌پردازند.

هنرِ بخشی را موهبتی از جانب خدا می‌دانند؛ او بايد بتواند بخواند، بنوازد، شعر بگويد، داستان بسرايد و ساز بزند؛ هر نوازده دوتار بخشی نیست بلکه بخشی از نظر دانش و شرایط درونی باید به مرحله‌ای برسد که لایق این عنوان باشد. بخشی‌های خراسان به سه زبان فارسی، ترکی آذری و کردی آواز می‌خوانند. بخشی‌های شمال خراسان تحت‌تاثیر ترکمن‌ها هستند و از بسیاری از جهات شبیه بخشی‌های ترکمن‌اند؛ این شباهت را از ساز دوتار آن‌ها و شیوه‌های نواختن این ساز می‌توان دید. نغمه دل‌انگیز نوایی قطعه‌ای منحصربه‌فرد با اشعار عرفانی است که از معروف‌ترین قطعه‌های موسیقی مقامی یا موسیقی بخشی‌های خراسان به شمار می‌رود. 

دوتار خراسان

نوازندگان موسیقی در خراسان شمالی از سازهای دوتار، سرنا، دهل، قوشمه، کمانچه و دایره استفاده می‌کنند. موسیقی بخشی‌های خراسان و منطقه ترکمن صحرا فقط با ساز دوتار اجرا می‌شود. از انواع گوناگون دوتار می‌توان به دوتار ترکمنی ،دوتار قوچانی، دوتار درگز و دوتار تربت جام اشاره داشت. دوتار از سازهای زهی زخمه‌ای ایران است که قدمت زیادی دارد؛ بخشی‌های قدیمی با نحوه ساخت این ساز آشنایی کامل داشتند و خود آن را می‌ساختند.

دوتار، كاسه‌ای گلابی شكل، و دسته‌ای بلند دارد. سيم‌های دوتار در گذشته از جنس روده و گاهی ابريشم بوده است که از زمان رواج سيم‌های فلزی به‌جای ابريشم از سيم‌های زرد و سفيد استفاده می‌كنند. دوتار نوازان قدیمی يکی از تارهای ساز را «مؤنث» و ديگری را «مذكر» می‌دانستند و بر این باور بودند که تولید این صداهای متنوع و زیبا از هم‌نوايی و هم‌صدايی دو جنس مذكر و مونث است.

تفاوت شكل، اندازه، تعداد پرده‌ها، جنس و شيوه نوازندگی دوتار، در هر منطقه‌ای از ايران، موجب تشخيص و نسبت دادن به محل و منشا آن می‌شود. دو تارهای قديمی در شمال خراسان از سازهای امروزی كوچک‌تر بوده‌اند. دسته‌ دوتار در تربت جام پهن‌تر و ضخیم‌تر از دیگر جاهاست و کاسه آن گرد نیست و به‌شکل بدنه کشتی است اما دسته دوتار ترکمنی دسته‌ای بسیار گرد دارد و پرده‌ها در فاصله نزدیک به‌هم قرار گرفته‌اند. مردمان کردزبان کرمانج از اصیل‌ترین دوتار نوازان این استان به شمار می‌روند.

ریشه معنایی واژه "بخشی"

درباره ریشه واژه بخشی اختلاف‌نظر وجود دارد.برخی عقیده دارند اصل این کلمه ترکی است که احتمالا از لغت چینی «پوشی» به معنای دانشور گرفته شده است. ترکی کهن و ترکی میانه مستقیما از زبان چینی تاثیر پذیرفته بودند. از نظر برخی دیگر، واژه بخشی با واژه «بهیکسو» در زبان سانسکریت هم‌ریشه است و احتمالا از طریق دین بودایی وارد زبان‌های دیگر شده است. خود بخشی‌های خراسان معتقدند که واژه بخشی ریشه در کلمه بخشش (بخشیدن) دارد، مردم معتقدند که این هنر هدیه‌ای از جانب خداوند است، به همین دلیل علاوه بر چیره‌دستی در نوازندگی، خوش صدا بودن در خوانندگی و مسلط بودن بر شعرخوانی و داستان‌گویی باید از نظر آگاهی و عرفان نیز به مرحله‌ای برسند که شایسته عنوان بخشی باشند. مردم برای افرادی که در این حوزه فعالیت دارند احترام و جایگاه خاصی برخوردارند؛ خوانندگان این سبک از موسیقی از ریش‌سفیدان و بزرگان این منطقه هستند.

وظایف بخشی ها در گذشته و حال

• بخشی منظومه‌خوان: روايتگر منظومه‌های حماسی، مذهبی، تاريخی و غیره.
• بخشی شاهدخوان: علاوه بر منظومه‌خوانی بر اساس حوادث زمان خودشان، داستانی را به‌ صورت شعر می‌سرودند و با دوتار اجرا می‌كردند.
• بخشی مذهبی خوان: این بخشی‌ها وصف ائمه را در قالب شعر و موسيقی به عهده داشته‌اند. آن‌ها می‌توانستند در ماه‌های حرام (محرم و صفر) با دوتار و آواز برنامه اجرا كنند.
• بخشی درمانگر: بخشی‌های آشنا به طب گياهی که درمان برخی از بيماری‌ها از جمله حصبه و افسردگی‌های شديد را با موسيقی و شعر انجام می‌دادند.
• بخشی مردمی: این بخشی‌ها به درخواست حاضرین، در محافل و مجلس‌ها ترانه‌های مورد علاقه آن‌ها را می‌خواندند.
• بخشی حكومتی: بخشی‌هایی که ويژه خان‌ها و اميران حكومتی منطقه بودند، اجازه خواندن اشعار حماسی را نداشتند و غالباً ترانه‌های بی‌محتوا می‌خواندند.
• بخشی مجلسی: بخشی‌هایی که امروزه وجود دارند و از ویژگی‎‌های آن‌ها می‌توان به مجلس‌گردانی، حکمت‌خوانی، شروع کار با اشعار پندآموز و موارد دیگر اشاره داشت.

سنت رامشگری در ایران

رامشگری (سنت نوازندگی-شاعری) در ایران پیش از اسلام بوده که از زمان پارت‌ها و سپس در زمان ساسانیان وجود داشته است؛ این رامشگران را گسان نیز می‌نامیدند.

انواع رامشگر در جهان فارسی زبان و ترک زبان

بخشی‌ها را در میان اقوام گوناگون خراسان، میان قزاقان، قرقیزان، ازبکان، قاراقالپاق‌ها، ترکمن‌ها، شمال افغانستان، تاجیکستان و در منطقه سین کیانگ در ترکیتان چین می‌توان دید. بر اساس گفته ژیرمونسکی، زبان‌شناس، واژه "بخشی" دوگونه فعالیت را در بر می‌گرفته است. اول به‌عنوان شمن (اهل خلسه) و درمان‌بخش که کار خود را در حالی که در خلسه فرو رفته است و ساز می‌نوازد (معمولا ساز زهی) انجام می‌دهد؛ و دوم رامشگری است که دوتار می‌نوازد.

رامشگران بخشی های خراسان

در شمال خراسان و در میان ترکمنان در بخش شمال‌شرقی مازندران خواننده و روایتگر داستان را که تار هم می‌نوازد بخشی می‌خوانند؛ این واژه عنوانی محترمانه محسوب می‌شود.

زنده یاد استاد سهراب محمدی، رامشگرها را شامل خودبند (اشعارش را خودش می‌سراید)، سخن دزد (از جاهای مختلف شعر بر می‌دارد)، لولوچی (که صدای خوش اما رپرتواری، یا قطعه‌های موسیقی، محدود دارد)، کوچه باغی (اشعار سبک می‌خواند) و دوتارچی (که دوتار خوب می‌نوازد اما نمی‌خواند) می‌داند. اکثر رامشگران بزرگ خراسان فارغ از هر قوم و قبیله‌ای که هستند به سه زبان فارسی، ترکی و کردی می‌خوانند؛ تنها رامشگران ترکمن‌اند که فقط به زبان خود می‌خوانند.

شیوه آموزش بخشی

این سنت از پدر به پسر می‌رسد؛ بخشی‌ها معتقدند که این هنر باید در ذات فرد وجود داشته و با آن زاده شده باشد. علاوه بر آن‌هایی که نزد پدران خود آموزش می‌بینند، عده‌ای نزد اساتید (در میان ترکمن‌ها اساتید به خلیفه معروفند) به دو شیوه خانه شاگردی و یا از طریق برگزاری کلاس آموزش می‌بینند. آموزش سه مرحله اساسی دارد و شرط اول آن داشتن صدای خوب و قوی است. پس از مرحله سنجش و آموزش صدا حال نوبت آن است که شاگرد نواختن دوتار را به شکل حرفه‌ای بیاموزد.

بخشی و شنوندگانش

بنا به رسم، بخشی‌ها در مراسم‌هایی همچون عروسی و ختنه‌سوران و یا در گردهمایی‌های خصوصی و قهوه‌خانه‌ها به هنرنمایی می‌پردازند. امروزه بخشی‌ها در کنسرت‌ها، جشنواره‌ها و رادیو و تلویزیون به فعالیت خود ادامه می‌دهند. در آغاز قرن بیستم بخشی‌ها به شکلی انحصاری در خدمت خان‌ها بودند و تنها برای آنان می‌نواختند که به آن‌ها بخشی‌های درباری می‌گفتند. 

مشاهیر موسیقی مقامی خراسان

از مشهورترین افراد این موسیقی غنی می‌توان به خان محمد قیطاقی، احمد قلی احمدی، محمد حسین یگانه، حاج قربان سلیمانی، علیرضا سلیمانی، علی غلامرضایی آلمه­جوقی، اولیا قلی یگانه و البته استادان غلام علی پور عطایی، حاج قربان سلیمانی و عثمان خدا پرست را نام برد.

سخن آخر

موسیقی هنر گوش‌نوازی است که در هر خطه‌ ویژگی‌ها و سازهای مختص به خود را دارد؛ صدای ساز و آواز از هر جایی که به گوش برسد تاثیری عمیق بر روح‌وروان شما خواهد داشت. آیا تا به حال به موسیقی بخشی‌ها گوش داده‌اید؟ هنگام شنیدن این موسیقی چه حسی را تجربه کردید؟