تاریخچه و مراحل تولید میناکاری | خلق اثری شاهانه

هر سرزمینی علاوه بر دیدنی ها و جاذبه های رنگارنگش، جلوه های جذاب دیگری را نیز در خود جای داده است که می توان از دیدن شان لذت برد، غرق در رنگ های شان شد و آنها را به عنوان یادگاری تهیه کرد. دنیای سوغات و صنایع دستی آن قدر بزرگ است که هر چیز کوچک و بزرگی را می توان در آن جای داد؛از سنگ های کوچک تراش خورده که ارزشی بی پایان دارند تا قالی های بزرگ که حاصل تلاش زیاد زنان و مردان هنرمند هستند، همه و همه بخشی از دنیای صنایع دستی به شمار می روند و تکه ای از هنر و فرهنگ را در خود دارند. 

ایران از نظر صنایع دستی بسیار غنی است و طرح و نقش و رنگ های بسیاری را می توان در آن یافت. هنر پارچه بافی، سوزن دوزی، مرصع کاری، فیروزه کوبی و .... همه و همه جلوه ای خاص به این سرزمین بخشیده اند. زنان و مردان زمان، عشق و هنر خود را صرف خلق آثاری می کنند که تا سال های سال ماندگار می شوند و نقشی از فرهنگ بر خود دارند. امروز می خواهیم شما را به این دنیای زیبا و جذاب ببریم. به اصفهان سر می زنیم و قدم در بازار می گذاریم. نگاه خریدارانه ای به صنایع دستی می اندازیم و در میان آنها اشیای میناکاری شده را بر می گزینیم. می خواهیم بدانیم این جلوه های جذاب چگونه خلق شده اند و داستان شان چیست.

با کارناوال همراه باشید تا یکی از ارزشمندترین هنرهای ایرانی را بشناسید...

آشنایی با میناکاری

میناکاری هنری به وجود آمده از آتش و خاک و رنگ است که قدمت آن به حدود 1500 سال پیش از میلاد می رسد و برای زینت دادن به زیور آلات و ظروف مختلف از آن استفاده می شود. در فرهنگ دهخدا برای تعریف این هنر چنین گفته اند:

نقاشی و تزیین فلزاتی همانند طلا، نقره و مس به وسیله رنگ های لعابدار مخصوصی که در حرارت بسیار زیاد پخته و ثابت شود.

بر اساس مطالعات انجام شده این هنر در ابتدا در ایران شکل گرفته و سپس به نقاط مختلف جهان راه یافته است. مینا شفاف است و از ترکیب اکسیدهای فلزات و چند گونه نمک به دست می آید. مینا باید در مجاورت حرارت بالا (۷۵۰ تا ۸۵۰ درجه سانتی گراد) قرار گیرد تا رنگ‌ها بر اساس مدت زمان و دما شکل بگیرند. امروزه میناکاری را بیشتر بر روی مس انجام می دهند؛ اما طلا و نقره نیز گزینه های خوبی برای پیاده سازی این هنر هستند. طلا تنها فلزی است که با ذوب شدن مینا اکسید نمی شود و به همین دلیل امکان اجرای طرحی همراه با جزییات را ایجاد می کند. این در حالی است که میناهای مسی و نقره‌ای چنین ریزه کاری هایی ندارند.

از شهر اصفهان به عنوان کانون مینای ایران یاد می کنند که در سطح جهانی نیز آوازه ای خاص دارد. در این شهر استادان برجسته‌ به این فعالیت مشغول هستند و آثار کم نظیری خلق می کنند. به طور خلاصه برای میناکاری باید سطح مورد نظر را به شکل و اندازه معین درآورند و پس از آن لعاب سفید رنگی بر روی آن قرار می گیرد. لعاب دادن سطح، سه تا چهار بار انجام می شود و در هر بار شی را حدود 700 درجه در کوره حرارت می دهند تا رنگ لعابش را ثابت کنند. پس از این کار نوبت رنگ آمیزی است و بعد شی باز هم به کوره می رود و در معرض حرارت حدود 400 تا 500 درجه قرار می گیرد تا رنگ ها ثابت شوند. 

مینا سازان آثار متفاوتی را خلق می کنند که رایج ترین آنها عبارتند از:

بشقاب، گلدان، کاسه و قدح، قاب های عکس، تابلوهای مینا و ... که در آنها ترکیب میناکاری با هنرهای دیگر مانند طلاکاری، خاتم‌کاری، مینیاتور، جواهرسازی را شاهد هستیم.

درها، پنجره‌ها و ضریح‌ها در مکان‌های مذهبی به ویژه حرم امامان شیعی

اشیای تزیینی همچون جعبه‌های آرایش زنانه، جعبه‌های خاتم کاری و میناکاری، سرویس چایخوری و شربت خوری، قلیان، جعبه قرآن، زره، آیینه، قلمدان، کمربند، حباب های میناکاری شده، گلاب پاش، آلبوم عکس، انفیه دان، غلاف خنجر و ...

زیور آلات همچون گوشواره، سینه ریز، گلوبند، انگشتر، مدال و ...

در ادامه بیشتر و دقیق تر با این هنر آشنا می شویم...

تاریخچه هنر میناکاری

میناکاری هنری است که برخی پیشینه آن را بیش از 5000 سال می دانند. بر اساس بررسی های کارشناسان و با تطبیق میناکاری‌های بیزانس و آثار ایرانی، این هنر در ایران پدید آمده و سپس به سرزمین های دیگر راه یافته است. در این میان آثاری نیز در اروپا یافت شده که پیشینه‌ای بسیار طولانی دارند؛ به عنوان مثال شش انگشتر طلا مربوط به 13 سده پیش از میلاد در قبرس نمونه‌ای از میناکاری مرصع به شمار می روند و مجسمه معروف زئوس یونان نیز به این هنر آراسته است و به پانصد سال پیش از میلاد تعلق دارد؛ اما باز هم کارشناسان معتقدند خاستگاه این هنر در ایران و سرزمین پارس بوده است.

هخامنشیان و پیش از آن

در کاوش های صورت گرفته در نهاوند، یک جفت گوشواره طلا به دست آمده است که سبک زرگری آن به سده هفتم تا هشتم پیش از میلاد مربوط می شود و نمونه ای از لعاب شیشه ای مینا بر روی فلز به شمار می رود. بازوبندهای طلای مزین به میناکاری نیز از آثار ارزشمند دوره هخامنشیان در ایران هستند که  در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شوند. کاسه برنزی موجود در موزه هنر لس آنجلس نیز از دیگر نمونه های ایرانی این هنر است که قدمت آن به ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد باز می گردد و ۱۵ سانتی‌متر قطر و ۳.۲ سانتی‌متر عمق دارد.

ساسانیان

بشقاب های ساسانی کشف شده در ارمنستان از آثار بی بدیل این هنر هستند که در موزه هنرهای اسلامی برلین و در موزه متروپولیتن نیویورک قرار دارند و نمونه‌هایی از آثار باستانی میناکاری ایرانی محسوب می شوند. نمونه های دیگری از میناکاری نیز در موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ و موزه‌های انگلستان و فرانسه به چشم می خورند. 

سلجوقیان

اوج هنر میناکاری را دوره سلجوقیان می دانند که تهیه ظروف برنجی و میناکاری به امری رایج تبدیل شد و طرفداران زیادی پیدا کرد. استقبال از این هنر به حدی بود که توجه مردم در آن سوی مرزهای ایران نیز به آن جلب شد و این آثار به کشورهای همسایه نیز فرستاده شدند. «سینی آلب ارسلان» یکی از نمونه‌های ارزشمند این دوره به شمار می رود که میناکاری بر روی نقره است و در موزه هنرهای زیبای بوستون در معرض دید قرار دارد. این اثر را «حسن الکاشانی» خلق کرد که یکی از اساتید برجسته این هنر به شمار می رفت و نامش با خط کوفی بر روی ظرف حک شده است.

تیموریان

با تغییرات به وجود آمده در هنر فلزکاری، میناکاری ایرانی نیز در دوره مغول دچار تغییر شد و سبک نوینی از این هنر به وجود آمد. تصویرها و شکل های با مضامین ظاهر و لباس درباریان ایرانی جایگزین نگاره های عربی شدند و در دوره تیموری میناکاری به شرقی ترین شکل خود رسید.

صفویان

در دوره صفویان نقش‌های مینیاتوری همانند مجلس‌های بزم در دربار، شکار و اسب‌سواری روی کار آمدند و میناکاری بر روی نقره رواج یافت. نقش های اسلیمی و ختایی نیز جایگاهی خاص پیدا کردند و رنگ قرمز بیش از هر رنگ دیگری استفاده شد. 

قاجاریان

در دوران قاجار، میناکاری کمی از تب و تاب افتاد و به اشیایی مانند سر قلیان و کوزه قلیان و کوزه و بادگیر قلیان محدود شد. در دربار شاهان این سلسله به ویژه ناصرالدین شاه که قلیان کشیدن از سرگرمی‌هایش بود، قلیان های میناکاری شده وجود داشت. در خانه‌های اشراف و بزرگان نیز قلیان، کمربند، آفتابه لگن، انفیه‌دان (1)، گلاب‌پاش، گوشواره، اشکدان (2) و قوطی سیگار میناکاری شده نیز به چشم می خورد.

از پهلوی تا امروز

بعد از دوره قاجار این هنر برای مدتی به فراموشی سپرده شد تا اینکه شکرالله صنیع زاده- میناساز برجسته ایرانی- کارگاهی را به راه انداخت و هنرمندانی را در آن پرورش داد تا میناکاری را به روزهای پرشکوه گذشته برگرداند. او تا حدی این هنر را احیا کرد و اکنون بسیاری از هنرمندان به سبک و سیاق دوره قاجار و شیوه این استاد فعالیت می کنند. غلامحسین فیض اللهی، حسین هنردوست، مهدی غفاریان، برادران نعمت‌اللهی، محمد علی فرشید، ابراهیم زرقونی و فرزندان شکرالله صنیع زاده از اساتید برجسته میناکاری به شمار می روند. 

در سال های اخیر بانوان بسیاری نیز مشغول این هنر شده و ظروف و نقوش میناکاری بسیاری را به وجود آورده اند که از جمله آنها می توان به خانم مینا جوهری اشاره کرد که به صورت تلفیقی آثاری را خلق می کند.

پاورقی

1- هر دارویی را که با کشیدن به داخل بینی مصرف می کنند انفیه (بوییدنی) می گویند. انفیه دان چیزی بود که دارو را در آن می ریختند و با دم به داخل بینی می کشیدند. 

2- وسیله ای که در گذشته برای ابراز عشق از آن استفاده می شد. عاشق اشک های خود را در این ظرف می ریخت و به محبوبش هدیه می داد. 

میناکاری در کتاب ها

پروفسور آرتور پوپ -خاورشناس آمریکایی- در کتاب «بررسی هنر ایران» درباره میناکاری چنین می نویسد:

میناکاری هنر درخشان آتش و خاک است، با رنگ‌های پخته و درخشان که سابقه آن به ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد و ظهور آن بر روی فلز در طول سده ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال ۵۰۰ پیش از میلاد مشاهده می‌شود. هنر میناکاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته و یکی از نمونه‌های قدیمی آن درعهد صفویه توسط ژان شاردن جهانگرد فرانسه ذکر شده‌ است که قطعه مینایی از کارهای اصفهان بوده، مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی کم رنگ و سبز و زرد و قرمز.

لئو برونستین و اروین مرگولیس سابقه این هنر در ایران را به زمان اشکانیان و ساسانیان نسبت می دهند ولی اثری از استفاده از آن تا پیش از حکومت ایلخان مغول، غازان خان را نیافته اند. 

در کتاب «جغرافیای اصفهان» چاپ ۱۳۵۶ یکی از برجسته ترین میناکاران اصفهان چنین توصیف شده است:

آقا علی نقاش که همچون پدرش آقا باقر نقاش و میناساز برجسته‌ای بوده که در سال های پایانی پادشاهی محمد شاه قاجار درگذشت. دیگر استادان بنام آن دوره محمد باقر، میرزا بابا و احمد بوده‌اند.

انواع مینا

مینا از نظر روش تولید به چند نوع تقسیم می شود:

مینای زمینه برجسته

در این نوع مینا، نگاره‌ها و خطوط را بر روی شی مورد نظر حک می کنند. سپس شکاف های ایجاد شده را با لعاب‌های رنگی پر می کنند و برای حرارت دادن در کوره قرار می دهند.

مینای خانه‌بندی

مینای خانه بندی یا مینای سیمی، روشی قدیمی به شمار می آید که در آن از مفتول های بسیار نازک بهره می برند. هنرمندان مفتول‌ها را به شکل دلخواه درآورده و با چسب روی قطعه کار سوار کرده و از یک لعاب شیشه‌ای برای پوشاندن آن استفاده می کنند. برای جوش خوردن مفتول ها به کار، آن را در کوره ای با حرارت حدود ۱۰۰۰ درجه سانتی گراد قرار می دهند. در مرحله بعدی از رنگ‌های مخصوص میناکاری که به شکل پودر هستند برای پوشاندن سطح استفاده می کنند. پس از یکسان و هموار شدن سطح کار، آن را به مدت ۳ دقیقه در داخل کوره‌ای با حرارت حدود 1000 درجه می گذارند. رنگ مفتول ها با قرار گرفتن در کوره سیاه می شود و باید با اسیدکاری رنگ شان را به حالت نخستین بازگرداند.

مینای خانه بندی در اصفهان و تهران رواج دارد و تنها کارگاه آموزشی آن در پژوهشکده میراث فرهنگی قرار دارد. یکی از گونه های مینای خانه بندی، «مینای سیاه» است که به «مینای صائبین» نیز شهرت دارد و در جنوب کشور و به ویژه در اهواز انجام می گیرد. در حال حاضر مینای خانه‌بندی آن چنان رونق ندارد و مینای نقاشی طرفداران بیشتری دارد.

مینای نقاشی

مینای نقاشی در اصفهان رواج دارد و  در آن نقش های مینا را بر روی لعابی شفاف شکل می دهند. ابتدا استاد مسگر یا دواتگر شی مورد نظر را بر اساس طرح می سازد و سپس میناکار با لعاب سفید آن را می پوشاند. لعاب دهی سه تا چهار بار تکرار می شود و هر بار قرار گرفتن شی در کوره با ۷۰۰ درجه گرما همراه است تا لعاب رنگ ثابتی پیدا کند. شی به رنگ سفید در می آید و سپس عملیات نقاشی روی آن آغاز می شود. پس از نقاشی دوباره شی را در کوره ای با درجه‌ حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ می گذارند تا رنگ ها به شکل دلخواه در آیند. در گذشته استفاده از رنگ های گیاهی و معدنی رواج داشت؛ اما امروزه رنگ‌های شیمیایی جای آنها را گرفته اند. شفافیت مینا به دلیل وجود اکسید قلع است. در گذشته ابتدا ماده ای لعابی از سیلیس و زنگارهای فلزات را به صورت گرد در می آوردند. سپس آن را با قلع کدر می ساختند و حرارت می دادند تا مینای کدر به فلز جوش بخورد. آنگاه طرح مورد نظر را به رنگ های آبگینه ای بر این زمینه رسم و ذوب می کردند. امروزه استاد علیرضا پروازی در میناکاری همین روش را به کار می بندد. رایج ترین روش های میناکاری نقاشی عبارتند از:

1- رنگ‌های پودری بسيار نرم را با آب و کمی گليسيرين ترکیب کرده و آن را به وسيله‌ی کاردک‌های مخصوص روی صفحه شيشه‌ای يا عقيق حل می‌کنند. سپس نقش دلخواه را مانند نقاشی معمولی آب و رنگ، به تصویر می کشند.

2- به جای ترکیب رنگ با آب و گليسيرين، آن را با عصاره‌ جوهر کاج يا جوهر اسطوخودوس می آمیزند و به شيوه‌ نقاشی رنگ و روغن کار خود را ادامه می دهند.

ابزار کار

برای میناکاری به وسایل زیر نیاز است: 

ورقه، هاون، ماده آبگینه ای مینا، کاغذ کپی، چکش، سندان، گیره، اره کمانی و اره فلز بر، قیچی فلز بر، قلم مو، رنگ، کوره، مواد شیمیایی همچون سیلیس، کربنات، سدیم، پتاسیم، آهک و قلع و سرب

ورقه | زيرساخت در میناکاری

برای تهیه زیرساخت میناکاری از فلزات خالص يا آلياژ فلزات با ترکيب درصد دقيق بهره می برند. حداقل ضخامت فلز 0.8 ميلی‌متر است. این ضخامت به گونه ای تنظیم می شود که ورقه در مقابل انواع فشارهای کششی و خمشی مقاومت داشته باشد و از ترک خوردن و پوسته شدن لعاب و تغيير شکل در اثر حرارت جلوگیری به عمل آید. سطح مورد نظر باید صاف و يکنواخت درست شود. ورقه می تواند از طلا، نقره، مس، ورشو، آهن و برنج باشد. به جهت چکش خواری بیشتر و اکسید نشدن در دمای ذوب مینا، طلا بهترین گزینه است؛ اما به دلیل قیمت بالای آن از مس استفاده بیشتری می شود.

لعاب در میناکاری

برای ايجاد نقوش مينايی روی فلز باید سطح مناسبی با لعاب بر روی آن ایجاد شود. لعاب مورد استفاده در میناکاری سفيد است؛ اما بسته به نیاز و نوع طرح از لعاب‌های رنگی نيز استفاده می کنند. لعاب مينا در اثر حرارت حداکثر ۷۰۰ درجه سانتی‌گراد، شکلی سخت و شيشه‌ای به خود می گیرد. 

رنگ میناکاری

رنگ مورد استفاده در این هنر، گیاهی، معدنی یا فلزی است. در گذشته از رنگ‌های گیاهی و رنگ‌های معدنی استفاده می‌شد؛ اما امروزه بیشتر، رنگ های فلزی و شیمیایی به کار می روند. به طور کلی رنگ هایی که در میناکاری به کار می روند عبارتند از:

رنگ های گیاهی که در چیت‌سازی هم مورد استفاده قرار می گیرند.

رنگ های معدنی که در نقاشی و میناکاری کاربرد داشتند و امروزه استفاده از آنها محدود شده است.

رنگ های فلزی که روی شی استفاده می شوند.

  در مینای اصیل از مینای رنگین پودر شده که دمای ذوب پایینی دارد، استفاده می شود. بیشتر رنگ‌های میناکاری را از ترکیب اکسید فلزات با انواع مشخصی از نمک ها به دست می آورند. مخلوط محلول صمغ عربی و گلیسیرین به عنوان حلال رنگ عمل می کنند. رنگ ها را از ترکیب مواد شیمیایی متفاوتی به دست می آورند؛ رنگ زرد از ترکیب آهن، اکسید کروم و قلع و رنگ قرمز با اضافه کردن براکس به کربنات سدیم وترکیبات طلا و رنگ سبز از ترکیب کردن کرومات سرب با مس درست می شود. شدت رنگ به درجه و زمان حرارت بستگی دارد.

مراحل کار

برای تهیه یک اثر میناکاری مراحل زیر طی می شود:

تهیه ورق یا زیرساخت

برای تهیه زیرساخت مینا از روش های زیر بهره می گیرند:

روش خم کاری

قالب مخصوص بشقاب، گلدان یا هر شی دیگر مورد نظر را بین قالب و گیره دستگاه قرار می‌دهند. ورقه را به وسیله‌ میله ای که سر آن کاملا گرد است بر روی قالب فیکس می کنند تا شکل بگیرد.

روش چکش کاری

این روش بدون استفاده از قالب انجام می شود و استادکار با استفاده از انواع چکش، میل قلوه، انبر و سندان اشیای مورد نیاز را شکل می دهد. پس از هر بار چکش کاری، قطعه در آتش قرار می گیرد و این روند آن قدر ادامه پیدا می کند که شی به شکل مورد نظر در آید. 

تمیز کردن سطح زیرساخت 

در مرحله دوم کار سطح فلز را به صورت کامل تمیز می کنند تا لعاب مینا به خوبی به آن بچسبد. این کار بسیار مهم است؛ حتا اثر انگشت هنرمند نیز نباید روی زیرساخت باقی بماند چرا که چربی آن از ارتباط مستقیم لعاب با بدنه جلوگیری می کند و موجب ایجاد بریدگی در سطح لعاب می شود. برای این کار یکی از دو روش زیر را به کار می برند:

نمک و سرکه: یک مخزن شیشه ای را از سرکه و نمک پر می کنند و شی را درون آن فرو می‌برند یا روی شی سرکه می ریزند و سپس نمک را بر روی آن می پاشند و با استفاده از برس سیمی لکه‌ها را می زدایند.

جوهر گوگرد (اسیدسولفوریک): شی مورد نظر را در محلول گرم اسیدسولفوریک رقیق غوطه ور می کنند تا لکه ها پاک شوند. اگر میزان لکه ها زیاد باشد، اسیدسولفوریک غلیظ را مورد استفاده قرار می دهند و با برس سیمی بر روی سطح کار می کشند. در نهایت باید شی را با آب بشویند تا اسید پاک شود.

صابون، الیاف فلزی، سمباده و آب نمک: در این روش صابون و برس سیمی را برای پاک کردن لکه ها به کار می برند و سمباده و آب نمک نیز استفاده می شود.

در پایان شی را با آب تمیز می‌شویند و با استفاده از خاک اره خشک می کنند. قبل از لعاب‌کاری با استفاده از فشار هوای کمپرسور، گرد و غبار را از سطح کار می زدایند. 

آماده کردن لعاب

پودر لعاب غیرمحلول است و وزن حجمی زیادی دارد؛ بنابراین نمی توان آن را به تنهایی مورد استفاده قرار داد. برای آنکه ذرات لعاب در آب معلق شوند و چسبندگی بیشتری داشته باشند از غلظت دهنده های طبیعی مانند به‌دانه بهره می گیرند. برای انجام کار ابتدا به‌دانه را می جوشانند و لعابش را به دست می آورند. سپس این غلظت دهنده را با نسبت ۱ به ۱۰ با پودر لعاب ترکیب می کنند.

لعاب‌کاری

این مرحله به دو صورت انجام می شود:

روش اسپری

زیرساخت را به اتاق کوچکی به نام اتاقک اسپری می برند و لعاب را با پیستوله بر روی آن می پاشند. 

روش دستی یا غرقاب

با ریختن لعاب روی زیرساخت، سطح آن را می پوشانند. 

پختن لعاب

پس از خشک شدن لعاب و پاکسازی سطح آن از گرد و غبار نوبت پخت فرا می رسد. برای پخت لعاب، کوره را تا 900 درجه گرم می کنند. پخت لعاب ۲ تا ۳ دقیقه به طول می انجامد. پس از تشخیص استادکار مبنی بر سرخی مناسب قطعه و لعاب شی را از کوره خارج می کنند تا کم کم سرد شود. در این هنگام لعاب به رنگ زرد نخودی دیده می شود؛ اما با سرد شدن، رنگ آن به سفید می گراید. 

آماده سازی رنگ

رنگ هایی که برای نقاشی مینا به کار می روند به رنگ های نسوز شهرت دارند و عمدتا از پودر اکسید فلزات تهیه می شوند. 

انتقال طرح روی لعاب

در این مرحله طرح مورد نظر را روی کاغذ می آورند که معمولا نقوش اسلیمی و ختایی، گل و مرغ، شکارگاه و صورت سازی و یا ترکیبی از آنهاست. در ادامه بر روی خطوط طرح و با فاصله کم سوراخ هایی ایجاد می کنند که به این کار «سوزن‌کاری» یا «سمباده‌کاری» گفته می شود. سپس با خاکستر یا دوده تلاش می کنند طرح مورد نظر بر روی قطعه لعابی بیفتد.

نقاشی

در مرحله نقاشی، کار مینا جانی تازه می گیرد. برای این کار خطوط اصلی طرح را قلم‌گیری می کنند و به رنگ آمیزی قسمت های مختلف می پردازند. برخی ترجیح می دهند ابتدا کار رنگ آمیزی را انجام دهند و سپس قلم گیری کنند. 

استاد کار برای آماده کردن رنگ باید به نسبت 1 به 2 محلول صمغ عربی در آب را با گلیسیرین مخلوط کند. سپس پودر رنگ مورد نظر را بر روی شیشه بریزد و چند قطره از مخلوط فوق را توسط کاردک بر روی آن بریزد تا بتواند مانند رنگ‌های آبرنگ از آن استفاده کند. مخلوط محلول صمغ عربی و گلیسیرین، کار حلال رنگ را می کنند.

اگر باقی مانده رنگ خشک شد، چند قطره از مخلوط صمغ عربی و گلیسیرین بر روی آن می ریزند تا دوباره بتوانند با آن نقاشی کنند. پودر رنگ را با جوهر کاج یا جوهر اسطوخودوس نیز مخلوط و آماده نقاشی می کنند که باید به شیوه رنگ و روغن به نقاشی پرداخت.

نکته جالب توجه این است که در رنگ‌های مینایی، رنگ سفید وجود ندارد و اگر هنرمند مجبور به استفاده از آن شود باید از سفیدی لعاب زمینه بهره ببرد. استادکار پس از نقاشی با قلم نوک‌تیز رنگ را از روی زمینه می زداید تا سفیدی لعاب پدیدار شود. اگر در طرح مورد نظر، رنگ طلایی هم به کار رفته باشد باید برای تکمیل نقاشی از آب طلا استفاده کرد.

پخت نقاشی

پس از اتمام نقاشی روی لعاب، قطعه را دوباره در کوره می گذارند و آن را در معرض حرارت ۶۰۰ تا ۷۵۰ درجه سانتی‌گراد قرار می دهند. از آنجا که در مرحله نقاشی گلیسیرین یا اسطوخودوس یا روغن‌های مشابه جهت آماده کردن رنگ استفاده شده است، قبل از قرار دادن شی در کوره، آن را روی اجاق برقی یا شعله ملایم (چراغ الکلی) می گذارند یا قطعه را به کوره نزدیک می کنند تا روغن آن دود شود و از کار بیرون آید. در غیر این صورت ممکن است بر اثر جوشش این روغن ها منافذی در سطح مینا پدیدار شود و کار به صورت آبله‌گون درآید. زیاد شدن رنگ نیز موجب شُره و خرابی کار در مرحله پخت می شود و ‌‌اگر رنگ بیش از حد در نقطه ای وجود داشته باشد باید قبل از پخت آن را برداشت.

اگر در رنگ آمیزی از طلا استفاده شده باشد حرارت کوره باید حداکثر به 450 درجه سانتیگراد برسد چرا که در دمای بالاتر طلا از بین می رود. حرارت کوره در مرحله پخت نقاشی باید به دقت تنظیم شود و اگر حرارت یا زمان بیش از حد باشد جاری شدن رنگ یا نفوذ آن به داخل لعاب اولیه مینا را در پی خواهد داشت. اگر دما و زمان کمتر از میزان لازم باشد پخت رنگ به خوبی صورت نمی گیرد و پس از پخت از روی لعاب پاک می شود و یا به صورت کدر در می آید. 

لعاب کاری نهایی و تکمیل کاری

پس از پایان پخت نقاشی، کار را با لعاب شفاف و نازکی می پوشانند و یک بار دیگر می پزند. لعاب، لبه دهانه و پایه اشیای مینایی مانند گلدان، بشقاب و ظروف را به صورت کامل نمی پوشاند و ظاهری ناخوشایند به آن می بخشد. ‌‌برای رفع این مشکل تکمیل کاری صورت می گیرد. در این مرحله مفتول برنج یا نقره را به وسیله دستگاه نورد به‌ صورت نواری با پهنای دو میلی متر در می آورند. سپس این نوار را از سوراخ مخروطی شکل عبور می دهند تا به صورت یک ناودان در بیاید. ‌‌با استفاده از محصول به دست آمده لبه اشیای مینایی را می پوشانند و با لحیم نقره، جوش می دهند.

تشخیص یک میناکاری مرغوب

شاید شما هم وسوسه شده باشید که با این هنر، رنگی دیگر به خانه یا محل کارتان ببخشید و یا آن را به عنوان هدیه برای عزیزان تان تهیه کنید اما این سوال در ذهن شما شکل بگیرد که چگونه می توانید محصول مرغوب این هنر را به درستی تشخیص دهید؟ 

جنس و ظاهر

نوع رایج میناکاری معمولا روی مس صورت می گیرد. باید بدانید که مس مرغوب وزن بیشتری هم دارد؛ پس راحت ترین روش این است که محصول مورد نظر را در دست تان بگیرید و وزن آن را بسنجید. اگر وزن به تناسب اندازه کار جور نبود پس مس آن مرغوبیت کمتری دارد و باید ارزان تر باشد. شما می توانید این کار را با قیمتی ارزان تر بخرید؛ اما باید نسبت به عواقب آن به ویژه از دست رفتن شکل اولیه ظرف یا همان دفرم شدن آگاه باشید. 

در مرحله بعد روی سطح کار دست بکشید. اگر کاملا صاف و براق یا به اصطلاح شیشه ای بود دست روی کار مرغوبی گذاشته اید که همه چیز تمام است. اگر سطح کار زبر بود به این معناست که لعاب مینا در اثر دمای بیش از حد کوره یا زمان طولانی ماندگاری ظرف در کوره سوخته است. البته استفاده از رنگ های نامرغوب نیز می تواند موجب زبری سطح کار شود. حواس تان به ترک، پریدگی، پوسته، حباب، سوراخ و ... نیز باشد.

پشت کار نیز باید لعاب مرغوب و با کیفیت و بدون زدگی و تَرک خوردگی داشته باشد. زیرساخت مینا هم باید یک‌ نواخت و یک‌تکه باشد و  قسمت‌های زاید در آن دیده نشود. به لبه های زیرساخت نیز توجه کنید که باید عاری از رنگ سبز و بدون تَرک و فاقد قسمت تیز و برنده باشد.

 صاف و یک‌دست بودن سطح اتکای ظرف نیز نکته مهمی در تشخیص مینای مرغوب به شمار می رود.

رنگ و نقوش

 در میناکاری از نقوش سنتی مانند اسلیمی، ختایی، گل و مرغ و ترکیب آنها استفاده می شود. ظرافت طراحی و تنوع رنگ بالا ارزش کار را بالا می برد و استفاده از رنگی خاص مانند زیر مجموعه های رنگ قرمز یا ارغوانی نیز قیمت را بالا می برند چرا که پودر طلا یکی از مواد مورد استفاده در آنهاست. 

ضخامت رنگ در نقاشی و تزیین مینا یکنواخت است و نباید رنگ‌های آن در مرزِ طرح‌ها، در هم ادغام شده باشند. نقوش مینای مرغوب اصالت ایرانی دارند و در رنگ‌گذاری آنها طرح اصلی حفظ و قلم‌گیری با نهایت دقت انجام می شود. نقش‌ها بایستی تمیز و با ظرافت پیاده شده باشند.

شناسنامه

شناسنامه اعتبار یک محصول در بازار است. برای تشخیص میناکاری مرغوب به دنبال شناسنامه آن باشید؛ توضیحاتی در مورد محصول، سازنده آن و گارانتی. باید بدانید که این ظرف میناکاری شده از کجا آمده، به دست چه کسی یا چه مجموعه ای ساخته شده و یا تحت عنوان کدام نام تجاری تولید می شود و کدام مجموعه در مورد کیفیت آن پاسخگو است؟ اثر مینای اصیل و مرغوب اصطلاحا رقم دارد و نام هنرمند، تاریخ و محل ساخت نیز بر روی آن دیده می شود.

نگهداری از مینا

اثری که به هنر میناکاری مزین است ارزش بسیاری دارد و باید به دقت از آن نگهداری کنید. نکات ساده زیر می تواند این یادگاری را تا ابد در خانه های تان ماندگار کند:

نقوش مینا با لعاب شفاف پوشانده شده است پس می توانید آن را با آب گرم و اسفنج بشویید اما کشیدن سیم ظرفشویی و اسکاج صدماتی جدی را به آن می زند.

اشیای نوک تیز و برنده را بر سطح مینا نکشید و به آن ضربه وارد نکنید چرا که موجب ایجاد پریدگی می شود.

حرارت زیاد می تواند به رنگ مینا آسیب بزند و آن را بسوزاند پس در این مورد نیز دقت کنید.

سخن آخر

به دنیای رنگارنگ صنایع دستی رفتیم و با یکی از زیباترین هنرهای ایرانی آشنا شدیم. میناکاری نه فقط یک هنر بلکه میراثی فرهنگی است که باید به زنده ماندنش کمک کنیم. اگر گذارتان به فروشگاه صنایع دستی افتاد یکی از محصولات این هنر را بخرید. می توانید زیباترین هدیه را با تهیه این محصول به دوستان و عزیزان تان بدهید و رنگی دیگر به زندگی شان ببخشید.

از خواندن این مطلب لذت بردید؟

چه قدر با این هنر آشنایی داشتید؟

دیدگاه های خود را با ما در میان بگذارید.