هوبره آسیایی | افسونگر کویر

هوبره آسیایی از جمله پرندگان نادر و زیبایی است که در مناطق خشک و نیمه‌خشک زندگی می‌کند. این پرنده تک همسر و متعهد به زندگی زناشویی است؛ هوبره نر برای جلب‌توجه جنس ماده رقصی را از خود به نمایش می‌گذارد که به رقص جفت‌گیری معروف است. پرورش جوجه هوبره حدود 35 روز زمان می‌برد و جوجه‌ها تا اوایل پاییز در کنار مادر خود می‌مانند. برای آشنایی بیشتر با این پرنده جذاب تا انتهای این مطلب همراه ما باشید.

چرا هوبره آسیایی؟

• از گونه‌های بسیار نادر و در معرض انقراض است و در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در رده موجودات حساس و آسیب‌پذیر قرار دارد.
• رقص هوبره در هنگام جفت‌گیری بسیار تماشایی و مهمترین شاخصه اکوتوریستی این گونه پرنده است.
• همه‌چیز‌خوار بودن این پرنده و دفع آفاتی همچون سوسک، ملخ، کرم و دیگر حشرات کمک فراوانی به کشاورزی می‌کند.
• این پرنده در زنجیره غذایی بیابان نیز نقشی چشمگیر دارد، هوبره با خوردن بذر گیاهان و دفع آن در جایی دیگر به پراکنش گیاهان کمک می‌کند.
• به دلیل نوع دفاعی که در برابر پرندگان شکارچی از خود نشان می‌دهد به پرنده بمب‌انداز معروف است.

هوبَرِه آسیایی | افسونگر کویر

زیبایی‌های مناطق کویری و بیابانی تنها به دیدن آسمان پرستاره آن‌ها خلاصه نمی‌شود، بلکه این مناطق محل سکونت گونه‌های کمیاب جانوری نیز به‌شمار می‌روند. هوبره آسیایی Houbara Bustard، از پرندگان بسیار‏‎ ‎زیبا و باشکوه کویر است‌‏‎، پرنده‌ای جذاب از تیره درناسانان که در زیستگاه‌های بیابانی و مناطق خشک شنی زندگی و زادوولد می‌کند. این پرنده خجالتی 60 سانتی‌متر طول دارد و از نظر شکل ظاهری شبیه بوقلمون است، نر و ماده ‏‎شبیه هم هستند، اما نرها کمی بزرگتر‏‎ند. هوبره از پرندگان نادر و ارزشمند حیات‌وحش ایران است كه به‌عنوان یک گونه حمایت شده مورد حفاظت قرار دارد، همچنین این پرنده در مقیاس جهانی به‌عنوان گونه‌ای از پرندگان آسیب‌پذیر شناخته می‌شود. همه‌چیز‌خوار بودن هوبره موجب شده تا تاثیر مهمی در از بین بردن آفت‌های کشاورزی داشته باشد. هوبره عموما پرنده‌ای مهاجر است که در دو فصل بهار و پاییز به سرزمین‌هایی بسیار دوردست مهاجرت می‌کند و از آنجا که به‌شدت حساس و آسیب‌پذیر است، اگر وارد منطقه‌ای ‌شود و احساس ناامنی کند می‌رود و باز نمی‌گردد. در مناطق جنوب‌غرب استان هرمزگان به هوبره چرز و در لارستان فارس به آن آوو برأ می‌گویند. هوبره‌ها شب‌هنگام پرواز می‌کنند و نیاز زیادی به آب ندارند، هنگام عصر در مناطقی که آب وجود دارد مانند آبدان‌ها وحوضچه‌های آبی به‌وضوح دیده می‌شوند. 

دشت‌های اطراف شهرستان بستک و کورده لارستان استان فارس بویژه دشت صحرای خلوص در فصل بهار میزبان هوبره‌ها هستند و مردم از نزدیک می‌توانند با این پرنده زیبا آشنایی بیشتری پیدا کنند. هوبره‌ها در فصل زمستان به نقاط گرم شبه‌جزیره عربستان، جنوب ایران، جنوب عراق، بلوچستان پاکستان و جنوب‌غرب هند می‌آیند. شاید برایتان جالب باشد که بدانید در قرن نوزدهم تعدادی از این پرنده‌ها راه را گم کردند و به‌طور اتفاقی از اروپا و بریتانیا سر درآوردند. معمولا هوبره‌ها جایی را برای لانه‌سازی انتخاب می‌کنند که تراکم جمعیتی حشرات در آنجا زیاد باشد، همچنین به پوشش خوب گیاهی به‌خصوص بوته‌های گیاه کبر وابسته‌اند.

ویژگی های ظاهری هوبره

در این نوع پرنده نر و ماده شبیه هم هستند با این تفاوت که نرها حدود 10 درصد از ماده‌ها بزرگترند. هوبره آهسته بال می‌زند و بال‌های بلندی دارد.در پرنده نر بالغ روتنه قهوه‌ای خاکی با لکه‌های تیره به‌چشم می‌خورد، چشمانی درشت و مایل به زرد، کاکلی کوچک و سیاه‌وسفید، چانه مایل به سفید از دیگر ویژگی‌های آن است. همچنین در سینه و جلوی گردن پرهای خاکستری کم‌رنگ و پرهای سیاه و به نسبت بلندی در دو طرف گردن دارند. پرنده ماده بالغ شبیه به نر است ولی روتنه خاکستری‌تری دارد، کاکل و نوار سیاه ۲ طرف گردنش کمتر مشخص است. پرنده نابالغ شبیه به پرنده ماده ولی فاقد کاکل و نوار سیاه اطراف گردن است و پروبال زردتری دارد. از نظر اندازه طول بدن هوبره از نوک منقار تا انتهای دم، حداکثر به ۶۵ سانتی‌متر و فاصله دو سر بال آن به ۱۴۰ سانتی‌متر می‌رسد و حدود 1/5 تا 3 کیلوگرم نیز وزن دارد. حدود ۳۲ نوع هوبره در دنیا وجود دارد که بیشترین تعداد آن حدود 23 نوع در قاره آفریقا موجود است. مشهورترین آنان (حُباره عربی) با رنگ خاکی و خاکستری، «حباره آسیوی» (هوبره آسیوی) رنگ زرد و خاکی، و «هوبره آفریقایی» مایل به سیاه‌رنگ است. 

ویژگی ‌های رفتاری هوبره

پرندگان با توانایی پروازشان موجوداتی جذاب بر روی کره‌زمین به‌شمار می‌آیند. هوبره با وجود آنکه قادر به پرواز کردن است اما علاقه بسیاری به راه رفتن و دویدن در بیابان دارد. این پرنده  حتی در مواقع خطر دویدن بر روی زمین را انتخاب می‌کند. این پرنده با وقار و به آرامی راه می‌رود و قادر است با سرعت زیادی (تا حدود ۴۰ کیلومتر در ساعت) بدود. اگر احساس خطر کند ،کنار بوته‌ها مخفی یا با حالتی قوز کرده روی زمین پنهان می‌شود. هوبره‌های زیبا با آن گردن بلند، در دو جنس نر و ماده به یکدیگر بسیار شبیه‌اند و تنها تفاوتشان در پر‌های ریش مانندی است که روی گردن نر‌ها قرار دارد. هوبره به‌گونه‌ای شگرف خود را با محیط زندگی‌اش تطبیق داده تا جایی که رنگ پر‌های این پرنده به رنگ خاک و محیط است. این پرندگان لانه‌ خود را به رنگ تخم‌های خود (خاکی) می‌سازند که سبب می‌شود تا لانه این پرنده به آسانی قابل تشخیص نباشد.

جفت گیری

هوبره‌ها پرندگانی تک‌همسر هستند. همانطور که پیش‌تر گفته شد هوبره نر از ماده بزرگ‌تر است. در فصل جفت‌گیری نرها برای جلب توجه ماده‌ها مبارزات و نمایشی از پرهای خود را انجام می‌دهند که این نمایش پر به رقص جفت‌گیری معروف است، این حرکات گاهی تا ۷۰ دقیقه‌ طول می‌کشد. نرها در اواسط دی شروع به مبارزه و جنگ برای جلب توجه پرنده ماده می‌کنند. هوبره‌ها نیمه اجتماعی‌اند و اغلب اوقات در گروه‌های کوچک دیده می‌شوند اما در هنگام تولیدمثل منزوی می‌شوند و تنها با جفت خود زمان می‌گذرانند.

رقص هوبره

رقص جفت‌گیری یا Courtship Display نوعی رفتار در پرنده نر برای جلب توجه پرنده ماده است. در رقص جفت‌گیری هوبره نر اطراف پرنده ماده شروع به‌راه رفتن می‌کند و شاه‌پرهای دمی خود را به‌صورت نیم‌دایره در می‌آورد، سپس سر را به‌سمت عقب می‌برد تا روی شانه استراحت کند و بال‌ها را به‌صورت آویزان نگه‌ می‌دارد؛ پرنده نر پرهای سینه و گردن خود را به‌طور پیوسته و ‌مداوم برافراشته می‌کند و در نهایت سر را می‌پوشاند که این حالت سبب جلب توجه پرنده ماده می‌شود. این حرکات نمایشی را می‌توان در اوایل صبح یا اواخر بعدازظهر دید.  

تولید مثل 

هوبره‌ها هنگام ساخت آشیانه و تولیدمثل بسیار حساس‌اند و نسبت به مزاحمت‌های انسانی آسیب‌پذیرند، بنابراین توسعه كشاورزی، جاده‌سازی‌ها و حتی ساخت دكل‌های برق در بیابان  تهدیدی برای این پرنده است. پرنده‌ ماده لانه‌ خود را برروی زمین با استتار فوق‌العاده بالا و از گَوَن می‌سازد، آشیانه‌ای کم‌عمق و بدون پوشش. با توجه به رنگ زیبای تخم‌های هوبره و  ساخت لانه در نواحی ماسه‌ای یا سنگلاخی با بوته‌های پراکنده روی زمین دیدن آن به‌راحتی امکان‌پذیر نیست. جوجه‌آوری از اواسط اسفند تا اواسط فروردین و با تشکیل قلمرو آغاز می‌شود. هوبره در روند تخم‌گذاری معمولا دو تا سه و به ندرت چهار تخم بیضی کوتاه تا نیمه بیضی کوتاه، صاف، صیقلی، به‌رنگ قهوه‌ای مایل به زیتونی روشن با خط‌وخال‌های قهوه‌ای، قهوه‌ای مایل به قرمز و خاکستری می‌گذارد. بیرون آمدن جوجه‌ها از تخم (تفریخ) حدود ۲۸ روز زمان می‌برد، جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، توانمند و برای تغذیه فقط در چند روز اول وابسته به پرنده ماده هستند؛ پرورش جوجه‌ها حدود ۳۵ روز طول می‌کشد، اما تا پاییز جوجه‌ها با پرنده ماده باقی می‌مانند.

شیوه دفاعی در برابر صیادان

مرغ بمب‌انداز

هوبره در ناحیه ركتوم دارای محفظه‌ای است که در آنجا بخشی از مدفوع تبدیل به مایع چسبناكی می‌شود. هنگام نزدیک شدن شکارچی هوبره این مایع را بر روی شكارچی اسپری می‌كند، پروبال پرنده‌ شکاری به‌هم می‌چسبد و مانع ادامه‌ پرواز آن می‌شود. اما قاچاقچیان حیات‌وحش از این بمب‌ها هراسی ندارند، اخیرا عرب‌ها برای تفریح بیشتر، شاهین‌های خود را به گونه‌ای تربیت می‌كنند كه با مانور از كنار شلیک می‌گذرند كه این مساله درصد زنده‌گیری حیوان را افزایش داده است.

تغذیه در هوبره

این پرنده زیبا و کمیاب کویری همه‌چیزخوار است و عمده غذایش از گیاهان (دانه، بذر گیاهان، توت)، خزندگان (مارمولک، مار)، بی‌مهرگان (سوسک، مورچه، ملخ، حلزون، کرم، عقرب)  تامین می‌شود. این پرندگان در زمان تولیدمثل بیشتر از حشرات و در بقیه سال بیشتر از گیاهان تغذیه می‌کنند؛ مانند گربه شنی به آب چندانی نیاز ندارند و تمام آب مورد نیاز خود را از غذایشان به‌دست می‌آورند. طبق یک تحقیق میزان قابل‌توجهی از غذای هوبره‌ها را سوسک‌های شب‌رو تشکیل می‌دهد. این پرنده با تغذیه از حشره‌ها و حیواناتی مانند مارمولک و قورباغه به تعادل جمعیت آن‌ها در طبیعت کمک می‌کند و با خوردن بذر گیاهان و دفع آن‌ها در مناطق دیگر، به‌نوعی نقش واسطه‌ای در انتشار  این گیاهان به مناطق دیگر دارند، همچنین تغذیه این پرنده نقش مهمی در از بین بردن آفات و کمک به کشاورزی دارد. هوبره‌ به خوردن بوته‌های شور خود‌رو علاقه شدیدی داشته و از همین طریق سعی می‌کند آب بدن خود را تامین کند. 

زیستگاه هوبره آسیایی

هوبره‌ها استپ‌های خشک، دشت‌های باز حواشی مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی و اراضی با بستر رسی، ماسه‌ای یا سنگلاخی همراه با بوته‌های پراکنده، مناطق شنی، تپه ماهورها، ریگزاهار، نواحی مرکزی با علف‌های کوتاه و حاشیه گندمزارها را به‌عنوان زیستگاه بر می‌گزینند.

زیستگاه هوبره در ایران

این پرندگان پاییز و زمستان به مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی ایران مانند اطراف بندرعباس، لار، شمال و جنوب سيستان‌وبلوچستان و دیگر مناطق مهاجرت می‌کنند و بیشترین پراکنش این پرنده در سیستان‌وبلوچستان، شهرستان ایرانشهر است. تاکنون تخم‌گذاری هوبره در استان‌های تهران، کرمان، یزد، شیراز، خراسان رضوی و سمنان نیز گزارش شده است. همچنین گزارش‌هایی از مشاهده این پرنده در شمال‌شرقی استان خراسان و شبه جزیره میانکاله نیز وجود دارد. هوبره جمعیت مهاجر، نیمه‌مهاجر و بومی دارد.

•  مهاجرها كه مهاجرت سالیانه دارند، برای مثال پاییز وارد كشور شده و بهار خارج می‌شوند.
•  جمعیت نیمه‌مهاجر به‌طور مثال از استان سمنان به استان كرمان مهاجرت می‌كنند. 
• جمعیت بومی مانند خواف در خراسان‌جنوبی كه یكی از زیستگاه‌های شناخته شده هوبره است و مرز ایران و افغانستان که می‌توان آن را پایتخت هوبره نامید.

با توجه به این نوع پراکنش نمی‌توان جمعیت دقیقی از هوبره‌ها را اعلام كرد.

زیستگاه هوبره در سایر نقاط جهان

خاور نزدیک، جنوب فلسطین و بیابان‌های سوریه، عراق، جنوب ارمنستان تا مکران و افغانستان، جزایرشرقی، قناری، شمال آفریقا، عربستان، ترکستان روسیه و در شرق تا مغولستان پراکندگی این پرنده مشاهده می‌شود.

تهدیدات جمعیت هوبره ها

زمانی در مناطق کویری و استپی جنوب آسیا هوبره بسیار فراوان بود اما شکار بی‌رویه اعراب خاورمیانه با استفاده از بازهای شکاری، به ویژه بالابان و شاهین معمولی، تفنگ و تله‌گذاری این پرنده را تا آستانه انقراض کامل پیش برد؛ سرانجام در دهه ۱۹۷۰ تلاش‌های حفاظتی و ممنوعیت شکار در برخی نقاط توانست آن را از خطر انقراض نجات دهد، اما متاسفانه همچنان شاهد شکار این پرندگان و از بین رفتنشان هستیم.

بین سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱ جمعیت هوبره در چین ۶۳ درصد، در قزاقستان ۶۰ درصد، و در عمان ۵۰ درصد کاهش داشته ‌است. در آوریل سال ۲۰۱۴ فهدبن‌سلطان، شاهزاده سعودی، در یک شکار ۲۱ روزه به تنهایی ۱۹۷۷ هوبره و بقیه اعضای گروه همراهش ۱۲۳ هوبره را در بلوچستان پاکستان شکار کردند، یعنی در مجموع 2100 هوبره که معادل دو درصد کل جمعیت هوبره‌های دنیاست. در این ایالت هوبره «پرنده ملی» اعلام شده ‌است. همچنین استان هرمزگان ازجمله مناطقی است که به‌وفور این پرنده در آنجا مشاهده می‌شود، قاچاقچیان بسیاری با تله‌گذاری سعی در صید این پرنده دارند تا با قاچاق به کشورهای عربی سود ببرند.

هوبره دست‌آویزی برای تفریح شیوخ عرب

شیوخ عرب علاقه بسیار زیادی به شکار این پرنده دارند، آن‌ها در شش ماه دوم هر سال برای شکار این پرنده به ایران می‌آیند و با کسب مجوز از محیط زیست و وزارت امور خارجه به شکار این پرنده می‌پردازند. آن‌ها شاهین و دیگر پرندگان شکاری‌ که اغلب این پرندگان نیز به‌صورت قاچاق از ایران برای آن‌ها برده شده را نیز با خود می‌آورند. این صیادان شاهین‌هایشان را که با روش‌های مختلف مانند دوختن چشم دست‌آموز کرده‌اند؛ پرواز می‌دهند تا بالای سر هوبره در حال پرواز در آسمان پرواز کند.

شاهین روی هوبره نشسته و شروع به کندن پرهای هوبره می‌کند، با اینکه هوبره جثه‌ای حدود شش برابر شاهین دارد، اما در برابر این عمل شاهین مجبور می‌شود که بر روی زمین بنشیند. هوبره با توجه به سیستم دفاعی که دارد، شاهین را در آسمان می‌بیند و با پرتاب کردن فضله‌های گرد و چسبناکش سعی می‌کند به او آسیب بزند اما این سیستم دفاعی چندان کارآمد نیست. در حین شکار اگر شاهین نتواند کارش را به‌درستی انجام دهد باعث سرشکستگی صاحبش شده و سایر صیادان او را تحقیر می‌کنند. اگر شاهین هوبره را به زمین بیاورد؛ باعث افتخار صاحبش می‌شود.

موارد دخیل دیگر در نابودی هوبره

• اقدام به زنده‌گیری هوبره نیازمند استفاده از تله است که برای آن باید تعداد زیادی از بوته‌ها و درختچه‌های مناطق خشک بیابانی را قطع کرد، درختچه‌های تاغ که تنها پوشش غالب این مناطق است و فواید بی‌شماری هم برای محیط زیست و هم برای مردم دارد از بین می‌روند. از بین رفتن گیاهان یكی دیگر از عوامل تهدید این پرنده ارزشمند است، زیرا هوبره آب مورد نیازش را از گیاهان و غذاهایی مانند انواع حشرات، بذر گیاهان و توت تامین می‌كند.
• زنده‌گیری این پرنده موجب آسیب جدی به جمعیت آن شده است. طبق مطالعات تا 50 درصد جمعیت پرندگان در حین جابجایی از بین می‌روند و از 50 درصد باقیمانده كه به مقصد می‌رسند، نیمی از آن‌ها در شش ماه اول از بین می‌روند. بنابراین درصد زیادی از پرنده‌ها به مرحله زادآوری نمی‌رسند. امروزه در پاکستان شکار هوبره به‌طور کامل ممنوع است اما برای خانواده‌های سلطنتی حوزه خلیج فارس مجوز مخصوصی برای شکار حداکثر ۱۰۰ هوبره در خارج از مناطق حفاظت‌شده صادر می‌شود.
• هوبره سالانه یک تا دو تخم می‌گذارد و بسیار هم آسیب‌پذیر است، افت ناگهانی دما موجب تلف شدن تعداد زیادی از آن‌ها می‌شود، به‌طور مثال در منطقه‌ای مانند طبس كه زمستان‌های یخبندان و خیلی سرد ندارند، اگر افت دما رخ دهد موجب از بین رفتنشان می‌شود، چون در سیكل طبیعی آن‌ها با چنین هوایی سازگاری ندارند.
• چرای دام یکی دیگر از علل تهدید نسل آنهاست، از آنجا که لانه و تخم‌های این پرنده به رنگ خاک و بر روی زمین است، دام‌های اهلی ‌هنگام چرای روزانه لانه‌ها و تخم‌های موجود در مسیر را تخریب می‌کنند. 
• برای تکثیر این پرنده در اسارت، از دهه 1990 در عربستان مرکزی تاسیس گردید که منجر به تولید پرندگانی شد که علاوه بر ضعف‌های ژنتیکی مقاومت کمی در برابر بیماری‌ها داشتند.

جریمه سنگین برای شکار هوبره

قاچاقچیان، هوبره را به قیمت خیلی کم از افراد محلی می‌خرند و بابت هر قطعه از آن‌ها مبلغی بین 20 تا 50 هزار تومان پرداخت می‌کنند در صورتی که در مرزهای جنوبی هر قطعه هوبره را به قیمتی بین 6 تا 8 میلیون تومان می‌فروشند. باوجود اینکه سازمان حفاظت از محیط‌ زیست با همکاری قوه قضائیه جریمه‌های سنگینی را برای قاچاقچیان در نظر گرفته اما به دلیل سود سرشار از قاچاق، صید این پرنده همچنان به قوت خود باقی است. برخی شیوخ متمول در کشورهای عربی با پرداخت مبالغ هنگفت اقدام به خرید پرندگان شکاری و هوبره از قاچاقچیان برای تفریح و سرگرمی خود می‌کنند. دستگاه قضایی می‌تواند قاچاقچیان را به ۶ ماه تا ۳ سال زندان محکوم کند. 

سخن آخر

این پرنده در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در رده موجودات حساس و آسیب‌پذیر است و در ضمیمه کنوانسیون جهانی از گونه‌های در خطر انقراض محسوب می‌شود که بر این اساس تجارت این پرنده به هرشکلی غیرقانونی است. متاسفانه آنچه که بیشتر از جان این پرندگان ارزش دارد سودی است که از نابودی آن‌ها حاصل می‌شود و تا دیده‌ای بینا نشود و دلی برای برای از بین رفتنشان نسوزد نمی‌شود کاری کرد، تا وقتی صرفا منفعت مالی مطرح است و ارزش در این‌گونه ثروت‌اندوزی تعریف می‌شود، وضعیت به همین شکل خواهد ماند، شاید هم بدتر شود. این ما هستیم که باید خودمان به ارزش این موجودات پی ببریم تا در جهت حفظ و نگهداری آن‌ها بیشتر تلاش کنیم.