مراسم تاسوعا و عاشورای حسینی در ابیانه | پیوند سنت و مذهب

محرم، ماهی بسیار مهم در تاریخ اسلام است و از راه رسیدنش را می توان از نگاه های غم زده و خیابان های سیاه پوش به راحتی فهمید. این ماه واقعه ای عظیم به نام کربلا را در خود دارد و هنوز هم با آمدنش غم از دست دادن امام حسین (ع) و یاران و خانواده شان را در دل ها زنده می کند. دست ها در این غم بزرگ بر سر و سینه می کوبند و این خون دل است که اشک دیده می شود و بر روی چهره های ماتم زده فرو می ریزد.

ایرانیان از دیرباز این ماه را گرامی داشته و در هر شهر و دیاری به سبک و سیاقی خاص به عزاداری می پرداختند تا پیوند عمیق سنت های بومی دینی را حفظ کرده و رنگ و بویی تازه به این مراسم ببخشند.

در روزهای نهم و دهم محرم که با عنوان تاسوعا و عاشورا شناخته می شوند، برنامه های عزاداری به اوج شور می رسند و آداب و رسومی متفاوت در هر جای این سرزمین به چشم می خورند. در کنار حفظ سنت ها و باورها، همه سعی بر آن دارند تا اندوه خود را از این مصیبت عظیم نشان دهند و سوگواری را به بهترین شکل برگزار کنند .

در این روزها جای جای ایران عزیزمان میزبان مراسم هایی خاص در غم شهادت یاران کربلاست و می توان در مناطق مختلف شکوه این مراسم را به چشم دید و با تمام وجود، اندوه آن را لمس کرد. مقصد امروزمان، روستایی پر آوازه است که همه آن را با خاک سرخش می شناسند و لباس های محلی و گلدار ساکنانش. اما این بار این روستا ما را به دیدن آیین هایی متفاوت دعوت می کند و قرار است جلوه ای تازه از مراسم های محرم را به ما نشان دهد.

ابیانه، نام روستایی از توابع نطنز است که مردمش، بسیار زیبا و متناسب، سنت های اصیل خود را با آیین های محرمی گره زده اند و آیین های شان قصه های زیادی برای گفتن دارند. از آنجا که برای تماشای این مراسم در ابیانه باید با مجوز یا معرفی یکی از اهالی ابیانه قدم در روستا گذارید، تصمیم گرفته ایم تا از آداب و رسوم ابیانه در روز تاسوعا و عاشورا بگوییم و سفری مجازی را به این دیار برای تان رقم بزنیم.

لباس اندوه بر تن کنید و با کارناوال به ابیانه بیایید...

ورود به صفحه اختصاصی مطالب و تصاویر محرم

حال و هوای محرم در ابیانه | پیوند سنت و مذهب

نام ابیانه یاد آور خانه هایی سرخ و بی آلایش است که مردمانی مهربان را در خود جای داده و در هر گوشه اش با جلوه ای خاص غافلگیرتان می کند. رهسپار کوچه ها که می شوید گویی تاریخ به عقب باز می گردد و همه چیز رنگ سنت به خود می گیرد. این مردمان، پس از گذشت سال ها هنوز هم با افتخار جامه های سنتی خود را بر تن می کنند و به رعایت آداب و سنت ها بسیار پایبندند.

محرم و عزاداری های آن، یکی از مهم ترین و پر شورترین مراسم مذهبی این مردم است و حتا اهالی غیر ساکن در روستا را برای سوگواری های حسینی به سوی خود می کشاند. در دو روز تاسوعا و عاشورا حدود چهار هزار نفر جمعیت در ابیانه به عزاداری شهادت اباعبدالله حسین (ع) می پردازند و آیین های مربوطه را به جای می آورند.

نکته جالب توجه در این روستا، پوشش مردان و زنان ابیانه است که تحت هر شرایطی آن را حفظ می کنند و عزاداری های محرم نیز از این قاعده مستثنی نیستند. از دیگر رسومات اهالی ابیانه در این ایام، ادای احترام به خانواده های داغدار، حرمت به بزرگترها و ... است و اغلب ظرف هایی مملو از حلوا و خرما در دست مردم دیده می شود که با آنها از عزاداران حسینی پذیرایی می کنند. 

از چهره روستا در این ایام که بگذریم، مراسم خاص آنها جلوه ای متفاوت از سوگواری ابا عبدالله را پیش روی تان قرار می دهد. این رسوم به قدری متفاوت و متمایزند که نام دو مورد از آنها با عنوان های جغجغه زنی و نخل گردانی در سال 1392 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مراسم تاسوعا در ابیانه

تاسوعا -روز نهم محرم- به نام ساقی لب تشنگان کربلا، حضرت ابوالفضل (ع) مزین است و به حرمت کار و نام بزرگ شان مراسم عزاداری و سوگواری برای ایشان در این روز برگزار میشود. نام این روز با عاشورا پیوند خورده و بخشی مهم از تقویم کربلا به شمار می رود؛ پس شایسته است که با آداب و رسوم خاصی بزرگ داشته شود. این روز در ابیانه با مراسم زیر همراه است:

شب تاسوعا | مراسم ذاکری

مردم ابیانه از شب قبل از تاسوعا برای برگزاری مراسم آماده می شوند. آنها در این شب به برگزاری مراسمی به نام "ذاکری" می پردازند و نوحه هایی را با نوا و آهنگ های خاص خود می خوانند. در این شب مردم در مسجد "یسمان" گرد هم می آیند و دو نفر از اهالی، شعرهای این شب را می خوانند و بقیه شرکت کنندگان در جواب می گویند:

  ما ذاکر اولاد رسول ثقلینیم ای وای مصیبت           ما جمله سیه پوش و عزادار حسینیم ای وای مصیبت

متاسفانه تصویری از این مراسم در دست نیست.

صبح تاسوعا | پرسه یا پارسا

در صبح و پیش از فرا رسیدن ظهر تاسوعا، مردهای یکی از محله های ابیانه به نام "هرده" در جلوی امامزاده روستا تجمع می کنند و خودشان را برای برگزاری مراسم پرسه یا پارسا آماده می سازند. آنها در کوچه ها به راه می افتند و به سمت خانه هایی می روند که از محرم سال گذشته تا امسال، عزیزی را از دست داده اند. خانواده های عزادار برای استقبال از این عزیزان، جلوی درب منزل خود خیرات و نذری می گذارند و هر کس بسته به توان خود پذیرایی کوچکی انجام می دهد. اهالی که برای عرض تسلیت می آیند از نذورات و خیرات برداشته و فاتحه ای نثار روح مرحوم می کنند.

در جلوی این دسته، عَلَمی مزین به پارچه های قرمز وجود دارد که به "پارسا" معروف است و به همین خاطر نیز به این مراسم پرسه یا پرسا گفته می شود. برخی به این علم، "علم قاسم" می گویند که به یاد حضرت قاسم علم بلند شده و گردانده می شود. نکته جالب توجه درباره این مراسم این است که تا زمانی که پرسه تمام نشود، پایین دهی ها نمی توانند نخل گردانی خود را آغاز کنند.

روز تاسوعا | جغجغه زنی

یکی از جذاب ترین و قدیمی ترین مراسم روز تاسوعا در ابیانه، جَغجَغه زنی است که مختص این روستا بوده و از روزگار باستان به یادگار مانده است. 

جغجغه، نام ابزاری چوبی است که دو تا از آن را در دو دست می گیرند و بر هم می کوبند. برای اجرای این مراسم، سوگواران حسینی به سمت مسجد می روند و جَغجَغه ها را از روی پله ها می دارند. آنها بعد از تشکیل صف و شروع نوحه خوانی دو جغجغه را به هم می کوبند و صدایی شبیه به چِک‌چِک به وجود می آورند که در ترکیب صدای طبل و سنج به نوایی شنیدنی و جذاب تبدیل می شود.

هیات جغجغه زن به راه می افتد و در طول مسیر، خانه هایی که عزیزی از خانواده خود را از دست داده اند به استقبال آنها رفته و نذری پخش می کنند. نکته جالب این مراسم، نوحه های آن است که در دستگاه های موسیقی ایران خوانده می شوند و جغجغه زنان از سبک های "یک‌ضرب"، "سه‌ضرب"  در "دستگاه شور" و "پشت سر هم" در جغجغه زنی بهره می برند.

حوالی ظهر تاسوعا | نخل گردانی

با شکوه ترین مراسم روز تاسوعا در ابیانه، نخل گردانی است که طی آن نخل را که نمادی از پیکر مطهر سیدالشهداست، به بالای کوهی با شیب تند می برند. 

در ابیانه دو نخل وجود دارد که یکی متعلق به اهالی محله "یسمان"  و "پل" است و دیگری به اهالی محله "هرده" تعلق دارد که هر کدام به صورت جداگانه در محله خود، مراسم نخل گردانی را انجام می دهند. نخل در ابتدا هیچ تزئیناتی ندارد و توسط مردم به میدان آورده می شود تا فردی با عنوان بابای نخل که زینت دهی نخل را بر عهده دارد، آن را بیاراید و آماده مراسم کند. در ابتدا پوششی سیاه به نخل پوشانده می شود و روی آن را با زیورآلات نقره و سنتی ابیانه مزین می کنند.

به حرکت در آوردن نخل یکی از مشکل ترین کارها در این مراسم است؛ برای این کار عده ای از اهالی آن را بر دوش می گیرند و عده ای دیگر با کشیدن طناب های وصل شده به نخل سعی می کنند آن را کنترل نمایند تا مشکلی پیش نیاید.

کوچه های ابیانه ساختار خاصی دارد و باریک و ناهموار است به همین دلیل یک نفر در طول مسیر نخل گردانی، بر روی نخل سوار می شود و افراد را هدایت می کند تا مبادا نخل به در و دیوارهای روستا آسیب برساند. این فرد به صورت موروثی انتخاب می شود و حتا با برنامه ریزی های انجام شده، مشخص است که تا سی سال آینده چه کسی از چه طایفه ای این کار را انجام می دهد. شخص سوار بر نخل، اطعامی را برای عزاداران در ظهر یا غروب عاشورا تدارک می بیند. در مسیر گرداندن نخل، اگر نخل با منزلی برخورد داشته باشد، صاحب خانه باید گوسفندی را قربانی کند.

 نخل در مسیرهای مخصوص و مشخص شده و با فریاد "یا حسین" به حرکت در می آید تا در حوالی ظهر به محلی به نام چماچشمه برسد. در این مکان عزاداران به استراحت می پردازند، نماز به پا می دارند و نذری بسیار لذیذی را که اغلب قیمه است، نوش جان می کنند. جالب آنکه مسیر نخل ها در طول تاریخ هیچ تغییری نداشته است و سال هاست که این مراسم از همین مسیر صورت می گیرد.

پس از مدتی، فریاد یا حسین باز هم در فضا می پیچد و نخل آماده حرکت می شود. این قسمت مشکل ترین و با شکوه ترین بخش مراسم به شمار می رود که شامل بالا بردن نخل محله "هرده" از شیب تند کوه است. دسته عزاداران، نخل را به بالای کوه می رسانند و سپس آن را در همان جا می گذارند تا مراسم شادا که در ادامه به آن می پردازیم، پایان یابد و سپس آن را پایین می آورند.

یکی از رسوم مردم ابیانه این است که پس از بردن نخل به بالای کوه، به زیارت امام زاده این روستا بروند.

 ویدیوی اختصاصی کارناوال از مراسم نخل گردانی ابیانه

عصر تاسوعا | شادا گردانی

عصر تاسوعا در ابیانه با مراسمی متفاوت و جالب به نام "شاداگردانی" یا "شده برداری" همراه است. شادا نام چوبی بلند است که با پارچه های متفاوتی تزئین شده و توسط فردی موسوم به شاداگردان در روستا گردانده می شود. در گذشته این مراسم در روز تاسوعا در کوچه های یکی از محله های ابیانه به نام یوسمون برگزار می شد و برای مشخص کردن مرز بین محله یوسمون و محله هرده صورت می گرفت. در آن روزگار، شاداگردان و همراهان از یوسمون به محله شبله که مرز دو محله بود می رفت و دسته هرده جلوی ورود آنها را می گرفتند و اگر این تعرض صورت می گرفت، آن ها با پرتاب سنگ از ورود یوسمونی ها جلوگیری می کردند.

شادا در ابیانه متعلق به طایفه های "رمضان خانی"، "خانی زاد" و "بیان فر" می باشد و بلند کردن آن نیز در بین این طایفه ها موروثی است و کسی نمی تواند آن را بر عهده بگیرد.

برای اجرای مراسم شاداگردانی، طایفه های صاحب شادا، در جلوی درب مسجد "یسمان" جمع می شوند. آنها شادا را پایین آورده و با ذکر صلوات آن را با دستمال، چارقد، چادرشب ابریشمی و پارچه های زربافت ،که مردم برای روا شدن حاجات شان نذر امام حسین (ع) کرده اند، تزیین می کنند.

خانواده های داغدار فرشی جلوی درب منزل پهن می کنند و با نذورات خود، منتظر می مانند. شاداگردان و همراهانش به هنگان رسیدن به این خانه ها با درخواست صاحبخانه، لحظه ای درنگ می کنند و برای شادی روح متوفی فاتحه ای می خوانند.

بعد از اتمام مراسم شادا، بزرگان محله پل به محله یسمان می روند و از بزرگان این محل می خواهند که برای به حرکت در آوردن نخل بالای کوه همراه آنها شوند. آنها به همراه یکدیگر برای پایین آوردن نخل اقدام می کنند و به این ترتیب مراسم تاسوعا پایان می یابد.

صبح عاشورا | طلوع خوانی

صبح عاشورا در ابیانه، هنگام برگزاری مراسم طلوع خوانی است که دل هر بیننده و شنونده ای را به صبح کربلا می برد و دیدگانش را تر می کند.

این مراسم پیش از اذان صبح آغاز می شود و تا طلوع آفتاب ادامه دارد. طلوع خوانی با خواندن اشعاری از مصیبت عاشورا همراه است و حادثه کربلا را تداعی می کند. بخشی از این اشعار به این صورت است:

طلوع صبح محرم دمید واویلا عزای آل محمد رسید واویلا
چو کعبه جامه مشکین به برکنید امروز که سروگلشن زهرا خمید واویلا
لباس سبز به بر همچو غنچه چاک کنید که گشت سبط نبی ناامید واویلا
مهی زجانب یثرب طلوع کرده به صبح به کربلای مصلا رسید واویلا
زجور ابن زیاد و زکوفیان دُعا چه ظلم ها که بدید آن شهید واویلا
ز روی کینه ببستند آب بر رویش از این معامله کردن خمید واویلا
زتشنگی شه دین خاتم رسولان خدا زقحط آب همی می مکید واویلا

 و...

پس از آنکه شعرخوانی به پایان رسید، عزاداران به سمت حسینیه به راه می افتند تا نماز صبح را در آنجا اقامه کنند. پس از اقامه نماز از مردم با آش شله قلمکار و حلیم پذیرایی می شود.

 نکته: طلوع خوانی تنها مراسمی است که هیچ شخصی حتا با مجوز نیز حق ورود به آن را ندارد و باید بدون حضور هیچ گردشگری انجام شود.

متاسفانه تصویری از این مراسم در دست نیست.

نخل گردانی روز عاشورا

با پایان یافتن طلوع خوانی، شور خاصی در میان مردم برپا می شود و همه خود را برای نخل گردانی عاشورا آماده می سازند. اهالی و میهمانان در محله "پرزله" منتظر می مانند تا نخل محله بالا به حرکت در آید و در این انتظار، چای خوش طعمی که اهالی آماده کرده اند را می نوشند.

معمولا در ساعت 8 صبح نخل هر محله در کوچه ها و پس کوچه ها به راه می افتد و پشت سر آن هیئت های سینه زنی و زنجیر زنی حرکت می کنند. یکی از آداب نخل گردانی عاشورا در ابیانه این است که در مسیر گذر نخل، عزاداران در جلوی درب خانه های تازه داغ دیده، توقف می کنند و نخل را بر زمین می گذارند. در هنگام توقف نخل، مردم نذرهای خود را پخش می کنند که یکی از معروف ترین آنها نان زرد است.

در نهایت نخل و دسته عزاداران به توقف گاه چشمه چما می رسند و هنگام اذان ظهر به اقامه نماز ظهر عاشورا پرداخته و عصر، نخل را به حسینه خودشان باز می گردانند.

پس از غروب عاشورا | شام غریبان

با غروب خورشید و تاریکی هوا، جوانان، جلوی مسجد یسمان گرد هم می آیند و به دو دسته نوحه خوان تقسیم می شوند. آنها با خواندن نوحه و اشعار سنتی از محله های پخونگاه، پرزله و میان ده گذر کرده و مسیر خود را به سمت امامزاده ادامه می دهند. زنان و مردان دیگر نیز پشت سر دسته جوانان حرکت می کنند. در گذشته رسم بر این بود که مردان در دامان خود کاه بریزند و در طول مسیر به نشان عزادار بودن بر سر عزاداران بریزند اما امروزه اثری از این رسم دیده نمی شود.

 دسته عزاداران پس از رسیدن به امام زاده شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی لحظاتی را آنجا به عزاداری پرداخته و سپس دوباره به مسجد "یسمان" باز می گردند و به این ترتیب عاشورا به پایان می رسد.

ورود گردشگر ممنوع

در روزهای تاسوعا و عاشورا، کسی حق ورود به ابیانه را ندارد مگر آنکه با تورهای مجوزدار راهی آن شود و یا آشنای یکی از اهالی روستا باشد. روستاییان از ورود افراد ناشناس به دلیل آسیب های احتمالی و کمبود فضا و نبود زیرساخت های گردشگری به روستای خود جلوگیری می کنند و تلاش می کنند که مراسم خود را به بهترین شکل برپا دارند.

توصیه های کارناوال

اگر موفق شدید که از نزدیک به تماشای این مراسم ها بروید، به خاطر حساسیت اهالی ابیانه و نگرش کاملا سنتی و پایبندی آنها به آداب و رسوم، حتما به مراسم ها و دیدگاه های شان احترام بگذارید.

در هنگام ظهر تاسوعا، نذری بسیار خوشمزه ای در این روستا پخش می شود که همه با رعایت نظم و احترام، آن را دریافت می کنند. پس این نظم و آرامش را بر هم نزنید و حقوق دیگران را رعایت کنید.

در کنار صف نذری، سماوری بزرگ با قوری چای و استکان هایی گذاشته اند که عزاداران از چای خوش عطر و طعم نذری نوش جان کنند. نوشیدن این چای را از دست ندهید.

سخن آخر

پیوند سنت و مذهب در سراسر ایران جلوه هایی جالب توجه را به وجود آورده و حتی عزاداری های محرم را نیز تحت تاثیر قرار داده است. شرکت در مراسم های این چنینی فرصت خوبی برای درک ویژگی های فرهنگی مردمان در سراسر سرزمین مان به شمار می آید.

آیا تا به حال مراسم عزاداری ابیانه را از نزدیک دیده اید؟

حال و هوای شهر و روستای شما چگونه است؟

عزاداری محرم در محل زندگی شما چگونه برگزار می شود؟

دیده ها، شنیده ها و تجربیات خود را با دوستان کارناوالی به اشتراک بگذارید.

منتظر دیدگاه های شما هستیم...