کلیسای سنت استپانوس؛ آمیزه تاریخ و طبیعت | فرشتگان سنگی بر فراز گنبد

به نقل از میراث آریا: پیچ‌های جاده را که همراه ارس طی کنی، از پس جوش و خروش بهاری این رود پرخاطره، سنگ‌های زرد و اخرایی عظیمی خودنمایی می‌کنند که با شکوه و ظرافت در کنار هم نشسته‌اند، انگار نه انگار صدها سال از همزیستی‌شان با هم و با رود و درختان اطرافشان می‌گذرد و طنین ناقوس کلیسا و نور شمع‌های افروخته در محراب و طاقچه‌های دور تا دور حیاطش طنین‌انداز می‌شود.

کلیسای سنت استپانوس، یادگاری از روزهای کهن دیروز است که امروز به لطف ثبت در فهرست آثار جهانی سازمان یونسکو آوازه‌ای فراتر از مرزها یافته است و روزی نیست که دسته دسته بازدیدکنندگان را در دل حیاط‌های تو در توی خود پذیرا نباشد.

این مجموعه شامل کلیسای سنت استپانوس، کلیسای مریم مقدس و کلیسای چوپان در شهرستان زیبا و مرزی جلفا در کنار پیچ و خم‌های رود ارس در آذربایجان‌شرقی و کلیسای سنت تاتائوس در آذربایجان‌غربی است.

کلیسای سنت استپانوس در ۱۶ کیلومتری غرب جلفا و به فاصله سه کیلومتری کرانه جنوبی ارس و در نزدیکی روستای متروکه‌ای به نام دره شام قرار دارد. نام این کلیسا از نام «استپانوس»، شهید اول راه مسیحیت وام گرفته شده است و به این نام خوانده می‌شود.

در مورد تاریخچه ساخت این بنا اظهارات فراوانی وجود دارد. عده‌ای آن را از بناهای اوایل مسیحیت و برخی نیز چون "تاورنیه" این بنــا را به دوره صفویه نسبت می‌دهند. در حـالی که شیوه معماری بنا و مصالح ساختمانی آن نشان‌دهنده این مطلب است که این کلیسا در بین قرن چهارم تا ششم هجری مابین قرون دهم تا دوازدهم میلادی ساخته شده است.

سنت استپانوس در محوطه‌ای محصور شده با درختان و در دره سرسبزی واقع شده که حصاری سنگی آن را احاطه کرده و به بارویی بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت بند استوانه‌ای سنگی شبیه به دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام مانند می‌شود. در بالای درب بزرگ چوبی محوطه کلیسا، نقش برجسته‌ای از حضرت مریم (ع) و دوران کودکی حضرت عیسی(ع) با نگاهی خندان و آرام خودنمایی می‌کند و بازدیدکنندگان را به سمت بنای کلیسا که از سه قسمت برج ناقوس، نمازخانه، اجاق دانیال تشکیل شده، راهنمایی می‌کند.

برج ناقوس کلیسا بر روی ایوان دو طبقه‌ای متصل به دیوار جنوبی کلیسا قرار دارد. این برج با نقوش برجسته فرشته، صلیب، ترنج، ستاره گل هشت پر زینت یافته است. این برج از آثار نفیس دوره قاجاریه است و در زمان عباس میرزا نایب‌السلطنه مرمت شده است.

در ورودی نمازخانه منبت‌کاری با تزئینات بسیار زیبای آن در وسط ضلع غربی تعبیه شده است و گفته می‌شود بیش از هزار تکه چوب در آن به کار رفته است. در این قسمت از کلیسا حجاری پایه‌ها و نیم ستون‌ها و زنجیرهای کناری و مقرنس‌های آن از شاهکارهای هنر حجاری به شمار می‌رود.

کتیبه‌ای از سنگ ماسه‌ای سرخ رنگ به خط نستعلیق بر بالای در ورودی و زیر طاق ورودی کلیسا به چشم می‌خورد، نقش‌های برجسته‌ای از فرشتگان بر پیشانی طاق‌نماهای اضلاع شانزده‌گانه بزرگ گنبد مرکزی که در حقیقت پای طاق گنبد بلند و زیبای نمازخانه کلیسا محسوب می‌شود حجاری شده است.

پوشش این گنبد به صورت هرمی و با ۳۲ پهلو ساخته شده و بر روی پلان ستاره شکل ۱۶ پر قرار گرفته است. داخل طاق‌نماهای پهن گنبد یک در میان پنجره‌هایی تعبیه شده که طاق هلالی تو در تویی دارد و تصویرهای برجسته یکی از فرشتگان در داخل قابی چهارگوش نمای بیرونی آن را زینت می‌دهد. از جمله تزئینات جالب درون معبد سه نمازگاه سنگی با حجاری‌های زیبا و ظریف است.

همچنین اجاق دانیال تالاری است متصل به دیوار شمالی کلیسا که نزدیک به ۲۰ متر طول دارد. اجاق دانیال به نام دانیال از قدیسان قرن پنجم میلادی معروف است.

این زیبایی‌ها و جزئیات بسیاری موجب شد تا این مجموعه به همراه چند کلیسای دیگر به عنوان نخستین آثار ثبت جهانی استان، همه ساله میزبان تعداد زیادی از گردشگران باشند.

دیگر کلیسای این مجموعه، کلیسای چوپان در دره شام است.

نمازخانه چوپان یا "ناخیرچی" که در شهرستان جلفا، کنار رودخانه ارس در نوار مرزی ایران و جمهوری آذربایجان بر سر راه کلیسای سنت استپانوس ساخته شده و از دیگر کلیساهای ثبت شده در سازمان یونسکو است. نمازخانه "ناخیرچی" در دامنه جنوبی رود ارس، بر دامنه کوه در غرب نمازخانه سنت استپانوس قرار دارد. ناخیر در ترکی به معنی گله گاو است و "ناخیرچی" به معنی "گاو چران" است.

عبدالعلی کارنگ می‌گوید: سرکیس، نگهبان پیر کلیسای سنت استپانوس می‌گفت از پدران خود شنیده‌ام که این نمازخانه را مرد گاوچرانی ساخته است تا چوپانان و گله‌بانان نیز، در ایام اشتغال در بیرون از روستا از درک فیض نماز کلیسا بازنمانند.

این نمازخانه را در منطقه کلیسای چوپان می‌گویند و به آندره وردی منسوب است.

کلیسا دارای پلان صلیبی شکل محاط در مستطیل و یک گنبد مرکزی است. گنبد آن بر روی طوقه استوانه‌ای استوار است و شکل خاصی دارد.

این نمازخانه همانطور که در تاریخچه آن آمده است چون مورد استفاده قشر ساده و بی‌آلایش چوپانان بوده است بنای آن نیز مانند زندگی چوپانان ساده و زیبا و بی‌آلایش است.

و آخرین کلیسای این مجموعه که در استان آذربایجان‌شرقی واقع است، کلیسای مریم مقدس است.

در محل تلاقی دو رودخانه "آق‌چای" و ارس در سطح وسیعی و صافی که به صورت طبیعی است و در حاشیه جنوب ارس قرار گرفته، میزبان روستای سنگی دره‌شام است و در حاشیه شرقی این روستا، کلیسای مریم مقدس شکل گرفته است.

دیگر کلیسای مجموعه ثبت جهانی استان، دارای کتیبه یا سنگ نوشته نیست که بتوان با استناد به آن برای بنا تاریخ‌گذاری کرد ولی طبق شواهد و مدارک و متون تاریخی، قدمت و تاریخ این کلیسا به دوران صفویه و قبل از آن برمی‌گردد.

کلیسای مریم مقدس و روستای دره‌شام تا دوره صفویه فعال بوده و زندگی در آن جاری بوده ولی بعد از آن کوچه "نون" ارامنه جلفا به جلفای اصفهان توسط شاه عباس این روستا نیز متروکه شده و پس از آن جمعیت زیادی در آن زندگی نمی‌کند.

این کلیسای ساده و زیبا در ساخت خود از مصالح سنگی بهره گرفته اما در داخل کلیسا دیوارهایی گچ اندود و در بخش اندکی نقاشی نیز دیده می‌شود. ورود به این کلیسا ممکن نیست مگر با عبور از زیر تنها کتیبه سنگ تراش که تزئینات سنگی گل، بوته و صلیب آن در ذهن هر بیننده‌ای ماندگار خواهد شد.

در وبسایت کارناوال از تازه های گردشگری با خبر شوید.