کلیسای سنت استپانوس جلفا

در این مطلب شما را با یکی از دیدنی ترین کلیساهای تاریخی ایران آشنا می کنیم؛ کلیسای سنت استپانوس جلفا در آذربایجان شرقی که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد. این کلیسا که با نام کلیسای استفانوس مقدس نیز شناخته می شود در نزدیکی مرز ایران و آذربایجان و در منطقه ای زیبا واقع شده و هر ساله گردشگران زیادی را به سوی خود می کشاند. با ما همراه باشید تا مروری بر تاریخچه و معماری این بنا داشته باشیم و ساعت کار کلیسای سنت استپانوس را به شما بگوییم تا برای بازدید از آن برنامه ریزی کنید.

چرا کلیسای سنت استپانوس؟

• از جاذبه های ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است.
• از کلیساهای مهم ارامنه در ایران به شمار می رود.
• در منطقه ای زیبا قرار گرفته و چشم اندازهایی دیدنی را پیش روی تان قرار می دهد.
• این مکان بعد از قره کلیسا به عنوان دومین کلیسای مهم ارامنه ایران شناخته می شود.

آشنایی با کلیسای سن استپانوس

کلیسای سنت استپانوس مقدس (Saint Stepanos Monastery) کلیسایی تاریخی در دل کوه هاست که بین منطقه مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان و در جنوب رودخانه ارس قرار دارد. 

این مکان بعد از قره کلیسا به عنوان دومین کلیسای مهم ارامنه ایران شناخته می شود. نام این کلیسا برگرفته از یکی از حواریون حضرت مسیح است و اهمیت زیادی نزد مسیحیان و به ویژه مسیحیان گریگوری (پیروان گریگور روشنگر) دارد. ارمنیان در یک روز از سال برای زیارت و به جای آوردن مراسم و مناسک خاص خود به این کلیسا می آیند. آنها اول تا چهاردهم مرداد را که مصادف با مرگ یکی از حوارین مسیحی به نام تاتائوس است، در محل دفن وی یعنی قره کلیسا می گذرانند و سپس راهی سنت استپانوس می شوند. این گردهمایی ارامنه صرفا یک مراسم مذهبی نیست و اجتماعی است از ارامنه ارتودوکس ایران و جهان که بعضا پیروان سایر مذاهب مسحیت مانند آشوری ها نیز در آن شرکت می کنند. مردم در این مراسم با برپا کردن جشن و سرور، کودکان خود را غسل تعمید می دهند. 

این کلیسا در میان دژی استوار ساخته شده و ارمنیان مجموعه بناهایی که در این گونه دژها بنا شده است را با عنوان وانک یا دیر می شناسند و محل قرارگیری کلیسا هم به «قزل وانک» (صومعه سرخ) شهرت دارد. به دلیل قرارگیری کلیسا در دامنه بلندی هایی به نام ماغارد، در منابع کتب ارمنی به آن، دِیر ماغارد نیز گفته شده است. به دلیل متروکه بودن محل نیز نام خارابا کلیسا را نیز بر این مکان گذاشته اند. 

سن استپانوس که بود؟

سنت استفان (سنت استپانوس) یا استفان قدیس از حواریون حضرت مسیح و اولین مبلغان مسحیت بود. او در 26 دسامبر سال 36 میلادی در اورشلیم به جرم کفر در دادگاه شرعی یهود، مورد محاکمه قرار گرفت. پس از سخنرانی استفان در مورد مذمت سردمداران دین یهود، حکم سنگسار را برایش در نظر گرفتند. صحنه سنگسار او را بر دیوار جنوبی کلیسای سنت استپانوس حکاکی کرده اند. از وی به عنوان یکی از اولین شهدای راه و دین مسیحیت یاد می کنند. او برای پیروان مسیحیت آن قدر مقدس و با اهمیت است که نامش را بر روی کلیساهای زیادی در سراسر دنیا گذاشته اند. 

ثبت ملی و جهانی کلیسای سنت استپانوس

نام این اثر از تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۴۱ با شماره ۴۲۹ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. کلیسای سنت استپانوس به همراه کلیسای زور زور و قره کلیسا، مجموعه کلیساهای ارمنی ایران را تشکیل می هند و به خاطر قدمت، اهمیت مذهبی و شیوه معماری منحصر به فرد در سال ۱۳۸۶ در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند.

تاریخچه کلیسای سنت استپانوس 

تاریخ دقیق ساخت کلیسای سنت استپانوس هنوز در هاله ای از ابهام است؛ اما کهن ترین اسناد مربوط به وجود وانک یا دیر در این مکان به سال 649 میلادی باز می گردند. بر اساس برخی روایات تاریخی، این کلیسا در قرن هفتم میلادی بر روی ویرانه های کلیسای دیگری ساخته شد که به دلایل نامعلومی آن را تخریب کرده بودند. 

عده ای سده نهم میلادی را زمان ساخت این بنا می دانند و تارونیه -جهانگرد و بازرگان معروف فرانسوی- که در دوره صفوی سفرهای بسیاری به ایران داشته، زمان ساخت این بنا را دوره صفوی عنوان کرده است. عده ای اوایل دوران مسیحیت را زمان ساخت این بنا در نظر می گیرند؛ اما سبک معماری و مصالح و تزئینات مفصل کلیسا شباهت زیادی با کلیسای ارمنی دیگری در منطقه دارد. نشانه ها حاکی از این هستند که این بنا را همزمان با قره کلیسا و بین قرن چهارم و ششم هجری (دهم تا دوازدهم میلادی) ساخته اند. 

گفته می شود در سال ۱۶۴۳ میلادی جاثلیق هاکوب، از اهالی جلفا و اسقف اعظم دیر در آن زمان، ساخت بنای کلیسای کنونی را آغاز کرد و عملیات ساختمانی آن در سال ۱۶۵۵ به پایان رسید. در سال ۱۶۸۰ بخش های دیگری به دیر افزوده شد و در سال‌های ۱۷۰۴ ،۱۸۲۶ و ۱۸۶۵ مرمت‌ هایی روی آنها انجام گرفت. شواهد حاکی از این است که این کلیسا در زمانی بر اثر زلزله ای شدید دچار آسیب های جدی شده و در دوران صفویه مورد مرمت و بازسازی اساسی قرار گرفته است. گفته می شود عباس میرزا، فررند فتحعلی شاه، به این مکان هم مانند قره کلیسا توجه بسیاری داشته و در امر ترمیم بنا در سال های ۱۸۲۰ تا ۱۸۲۶ به ارامنه کمک کرده و با آنها همکاری داشته است.

این کلیسا در طول تاریخ تنها مکانی برای انجام فرایض مذهبی و کلاس های علوم دینی نبوده و از آن به عنوان محل تجمع هنرمندان و پرداختن به هنرهایی چون نقاشی و تذهیب، سرود و موسیقی، خوشنویسی، علم و فلسفه و ... نیز استفاده می کردند. صدها سنگ نبشته به زبان ارمنی در داخل و خارج بنا وجود دارد که گفته می شود اطلاعاتی از تاریخ اقوامی که در این سرزمین زندگی می کردند را دارند. فرضیه بر این است که با ترجمه این سنگ نبشته ها اطلاعات ارزشمندی از تاریخچه کلیسا به دست می آید. کاری که هنوز انجام نشده و باعث شده تاریخچه سنت استپانوس در هاله ای از ابهام باقی بماند. 

کشف جالب در کلیسای سنت استپانوس

در جریان مرمت بنا در سال 1384، بقایای استخوانی در میان دو طاق کلیسا کشف شد که گویا متعلق به حواریون و قدیسان مسیح بوده اند چرا که طبق روایات تاریخی، در این کلیسا نگهداری می شده اند. علاوه بر این استخوان ها، چند تکه تخته مربوط به جعبه های نگهداری این استخوان ها، چند تکه پارچه زرد و آجری، تکه های موم، گِل اخرا و دانه‌های کُندر نیز به دست آمد. اسقف اعظم و خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران این احتمال را مطرح کردند که این استخوان ها می توانند مربوط به جسد یحیی بن زکریّا یا یوحنا معمدان باشند؛ فردی که  مسیحیان، مسلمانان، صابئین مندایی او را پیغمبر می دانند. 

معماری کلیسای سنت استپانوس

کلیسای سنت استپانوس بنایی استوانه ای شکل است که گنبد مخروطی شکلی بر فراز آن قرار دارد. حصاری سنگی با هفت برج نگهبانی مانند دژهای مستحکم دوره ساسانی کلیسا را دربرگرفته و شکلی خاص به آن داده است. این کلیسا در دل کوه ها و در محوطه ای سرسبز از سنگ های صورتی، سرخ و سفید ساخته شده و ابعاد آن به صورت حدودی 15.85 در 22.37 متر است.

تلفیقی از معماری اورارتویی، اشکانی و رومی در ساختار کلیسای سنت استپانوس دیده می شود. این سبک تلفیقی بعد از به وجود آمدن سازه های شگفت انگیزی همچون کلیسای جامع اچمیادزین، قره کلیسا، کلیسای صلیب مقدس و سنت استپانوس نام شیوه معماری ارمنی را به خود گرفت و در بسیاری نقاط به کار گرفته شد.

دیوارهای خارجی با سنگ های خوش تراشی پوشیده شده که مزین به حجاری های بسیار زیبا و چشمگیری هستند و دیوارهای داخلی کلیسا با گچ پوشانده شده اند و نقاشی های زیبایی بر روی آنها خودنمایی می کند. سنت استپانوس، دو ورودی دارد:

• ورودی غربی که در بالای آن بر روی 4 ستون، بالکنی برای سرودخوانی گروه کُر کلیسا وجود دارد.
• ورودی جنوبی که در قسمت بیرونی آن برج ناقوس دیده می شود. 

ورودی صحن کلیسا

یک درِ منبت کاری شده زیبا، ورودی به صحن کلیسا را شکل می دهد که یادگاری از دوران قاجار است. بر روی سردر ورودی، کتیبه ای از عباس میرزا به خط فارسی و ترجمه ارمنی آن با جزییات کامل دیده می شود. وی که ولیعهد ایران در زمان قاجار و والی آذربایجان بود در سال 1830 میلادی روستای دره شام را به مبلغ سیصد تومان از محبعلی بیک نخجوانی خرید. او این ملک را وقف وانک استپانوس کرد و کتیبه مذکور به همین مناسبت بالای در کلیسا نصب شد. این کتیبه به خط نستعلیق بر روی سنگ آهکی سرخ رنگی از نوع سنگ های خود بنای کلیسا نگاشته شده و به این شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم و هو قدیم در عصر سلطنت اعلی حضرت قدر قدرت قضا تواء مان سکندرحشمت، دارادربان، نواب اشرف، حضرت نائب السلطنه العلیه، عباس میرزا ارواحنا فداه، که خلف ارشد نامدار جمجماه، ظل الله، فتحعلی شاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنت وادام الله ملکه که مرحمت بی‌نهایت درباره کمترین دعا گوی سرگیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت که گویا حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه‌گر شد بنابراین قریه دره شام را در تاریخ سنه 1246 به این کمترین که دعا‌گوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول، مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (ع) نمایم و دعا‌گوی عمر دولت شاه و شاه‌زاده و امیرزاده‌ها باشم و در تاریخ سنه 1246 قریه دره شام را از عالی جاه محبعلی بیک نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته و وقف اوجاق دانیال (ع) ساختیم که هرکس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد به دولت‌شاه ایران واجب است دعا نماید ثانیا لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کسی که این قریه را بفروشد یا به بیع گذارد و صرف اوجاق ننماید

بخش های مختلف کلیسای سنت استپانوس

در ادامه بخش های مختلف این بنا را به شما نشان خواهیم داد:

گنبد 16 ضلعی

اولین چیزی که پس از ورود به کلیسا شما را حیرت زده می کند، گنبد 16 ضلعی این سازه است که طرح های هندسی و اسلیمی در تزیین آن به کار گرفته شده اند. هر یک از اضلاعِ این گنبد، از ترکیب سه نیم ستون ظریف درست شده اند و در انتها به سرستون هایی خوش نقش می رسند. در این اضلاع، به صورت یکی در میان، پنجره ای تعبیه کرده اند که به داخل گنبد و صحن کلیسا باز می شود و نور طبیعی را به فضای درون صحن می رساند. 

صحن اصلی کلیسا 

صحن اصلی کلیسا به شکل صلیب و در ابعاد 21 و 16 متر ساخته شده و دارای 3 بخش است:

• ایوان که بر روی دو ستون و دو نیم ستون ساخته شده است.
• نمازخانه که در پشت ایوان و زیر گنبد اصلی قرار دارد.
• محراب که در شرق نمازخانه واقع شده و ۹۶ سانتیمتر از کف بنا بالاتر است.

پایین محراب را با سنگ مرمر پوشانده اند و در بالای آن هفت طاق‌نمای جناعیِ دو طبقه خودنمایی می کند. سه نمازگاه سنگی انفرادی در صحن دیده می شود که مزین به حجاری هستند و از دوران قاجار به جا مانده اند؛ یکی در وسط محراب و دو تای دیگر در شمال و جنوب محراب.

نقاشی و مقرنس کاری و طرح های زیبای اسلیمی گل و بوته در جای جای صحن کلیسا مورد استفاده قرار گرفته و جلوه ای جذاب به این بنای مذهبی داده اند. از دیگر زیبایی های صحن، می توان به تصاویری رنگی اشاره کرد که بر روی گوشه های مقرنس پاتاق گنبد دیده می شوند و شیوه نقاشی های مذهبی قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی را تداعی می کنند. نقش برجسته هایی از حواریون و قدیسین و فرشتگان نیز در این مکان دیده می شود. نقاشی های دیواری و سقف زیبای محراب از جذاب ترین بخش های این قسمت هستند که نباید به راحتی از کنار آنها بگذرید. 

برج ناقوس

در بخش جنوبی ساختمان کلیسا، به برج ناقوس دوطبقه ای می رسیم که بر روی 4 ستون از سنگ سرخ قرار گرفته است. بر روی طبقه دوم برج، 8 ستون کوچکتر منشوری قرار دارد که گنبد هرمی شکلی بر روی آنها استوار شده است. در نوک گنبد برج ناقوس، مانند گنبد اصلی کلیسا، صلیبی فلزی دیده می شود. 

طاق هایی بین 4 ستون برج وجود دارد که با نقوش برجسته فرشته، صلیب، ترنج، ستاره و گل هشت پر زینت یافته اند. قبوری از بزرگان آیین دین مسیح در این برج وجود دارد و در دیوار ضلع شمالی آن تصاویر برجسته‌ای از مریم مقدس و عیسی مسیح خودنمایی می کند. این برج در زمان عباس میرزا نایب السلطنه مورد مرمت قرار گرفته است. امروزه در این برج، ناقوسی دیده نمی شود چرا که باستان شناسان ایتالیایی آن را برای مرمت برده و باز نگردانده اند. در این برج مقبره تعدادی از افراد سرشناس و بزرگان آیین دین مسیحیت نیز به چشم می خورد.

اجاق دانیال

چسبیده به دیوار شمالی کلیسا، تالاری با ۶ متر عرض و طولی نزدیک به ۲۰ متر وجود دارد که اجاق دانیال خوانده می شود. این تالار دارای 3 قسمت است:

1- اجاق دانیال که با دیواری از تالار جدا شده است و با نام دانیال از قدیسین قرن پنجم میلادی خوانده می شود.

۲- تالار اجتماعات که در وسط قرار دارد.

۳- محل غسل تعمید که در انتهای شرقی تالار قرار گرفته است و میز سنگی غسل تعمید در این بخش و در وسط سکوی بلندی به چشم می خورد.

مدرسه مذهبی | موزه کلیسای سنت استپانوس

مدرسه مذهبی یا دیری در کنار کلیسا و بخش غربی آن قرار دارد که قدمتش را بیش از ۹۰۰ سال تخمین می زنند. گفته می شود که در چهار طرف این دیر، اتاق هایی وجود داشته که طبقه بالایی آنها برای استراحت زائران و طبقه پایینی محل اصطبل چهار پایان بوده است.

این مدرسه مذهبی امروزه به یک موزه تبدیل شده و در آن آثاری همچون سفالینه های مکشوفه دره شام، چوپان و دیر استپانوس، سنگ قبور منقش، انجیل های خطی و چاپی باارزش و همچنین ۱۵ سند متعلق به دیر استپانوس و .... به نمایش در آمده اند. 

امکانات کلیسای سن استپانوس

• سرویس بهداشتی
• فروشگاه صنایع دستی
• صندوق نذورات
• پارکینگ

سخن آخر

تا به حال به بازدید از این کلیسا رفته اید؟ آیا آن را به دیگران پیشنهاد می دهید؟

به نظرتان با نبود راهنما، بازدیدکنندگان می توانند بازدیدی خوب داشته باشند؟

منتظر دیدگاه های تان هستیم.