ایمنی موزه های ایران چقدر است ؟

زلزله دی ماه 96 تهران بعد از مدت ها زنگ خطر را برای بسیاری از ساختمان ها و بناها به ویژه ساختمان های فرسوده و حساس در این شهر زلزله خیز به صدا درآورد اما چندان توجهی به آن نشد. درست بعد از این زلزله بود که مجموعه میراث فرهنگی استان تهران، برای نخستین بار طرحی برای مانور زلزله در موزه ها ارایه کرد اما استقبال چندانی از آن صورت نگرفت و رو به فراموشی رفت. مساله ای که نشان می دهد هنوز مسوولان میراث فرهنگی و گردشگری متوجه عمق فاجعه نشده و از حوادث مختلف مانند آتش گرفتن پل سیاه اهواز و آتش سوزی مسجد جامع ساری عبرت نگرفته اند.

البته این حوادث تنها در ایران رخ نمی دهند و نمونه هایی از این فجایع در دیگر نقاط جهان نیز دیده شده است. ریزش پل تاریخی بزرگ و بدون محدودیت سرعت در شهر شمالی ایتالیا، جنوا و آتش سوزی بزرگ موزه 200 ساله تاریخ طبیعی برزیل از جمله این نمونه هاست. حالا این روزها با آتش سوزی قدیمی ترین موزه برزیل، صحبت ها در مورد ایمن بودن یا نبودن موزه های ایران دوباره بر سر زبان ها افتاده است؛ به ویژه اینکه به غیر از یکی دو موزه خصوصی کشور، هیچ کدام از بناهای تاریخی و موزه های ایران استاندارد لازم برای سالم ماندن در زمان آتش سوزی یا زلزله را ندارند.

فقط تبلیغ می کنیم و شعار می دهیم

در همین زمینه، نوشاد رکنی رییس اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی موزه ملی ملک، در گفت و گویی با ایسنا می گوید: 

ذات موزه ها نه فقط در ایران، بلکه در همه جای دنیا این است که یک‌ سری آثار بی‌بدیل را در خود نگه دارند، اما از سوی دیگر بیشتر موزه‌های ما در نقاطی طراحی می‌شوند که به قصد موزه احداث و طراحی نشده‌اند، در هر نقطه‌ای که یک بنای تاریخی داشته و ویژگی‌هایش امکان تبدیل به موزه شدن را داشته باشد، مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما اگر بنایی از ابتدا برای موزه طراحی شده باشد، دست‌کم می‌توان استانداردها را برای آن درنظر گرفت، ولی زمانی‌که بنایی از ابتدا به این منظور طراحی نشده، ممکن است حتی برخی ویژگی‌هایش برای موزه‌دار بودن مضر باشد، بنابراین باید با حداکثر توان، امکاناتی که داریم در خدمت آن بنا بگذاریم تا فضا را ایده‌آل‌تر کنیم، نه فقط ایده‌آل.

او در ادامه ادامه می دهد که تمام مشکل موزه ها و بناهای تاریخی ایران در آتش سوزی خلاصه نمی شود: 

اتفاقات زیادی می‌تواند رخ دهد که نمونه‌های آن را در سال‌های گذشته زیاد دیده‌ایم، آب‌گرفتگی زیرزمین کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به دلیل شکستگی یک لوله که آثار ارزشمندی در آن از بین رفت، یا آتش‌سوزی کتابخانه بهارستان، در واقع اتفاقاتی مانند حادثه‌ی موزه ملی برزیل کم نداریم، اما معمولا صدای آن‌ها در نمی‌آید.

این کارشناس ارشد مرمت و نسخه شناسی به نبود توجه به مدیریت بحران در کشور نیز اشاره می کند و می گوید: 

هنوز آن را در کشور به صورت جدی نمی‌بینیم و حتی انگیزه‌ای برای آن نداریم، تبلیغ می‌کنیم و شعار می‌دهیم، در حالی که برای مدیریت بحران باید برنامه‌ریزی و پلان داشته باشیم، همه جزییات را در مورد بنا و آثار، پرسنل و ویژگی‌های آثار، محیط موجود، فاکتورها، فرصت‌ها و امکانات و خطرها و تهدیدات در پلان مدیریت بحران چک کنیم و حتی یک پلان اختصاصی برای هر موزه یا برای هر سالن موزه‌ای تهیه کنیم.

ایشان از انجام این کار در چند سال پیش در تخت جمشید خبر داد و افزود:

بعد از آن نیز موزه ملی ملک در این زمینه پیشرو بود، اما در ادامه فکر نمی‌کنم موزه‌های دیگر به صورت جدی به این قضیه فکر کنند که بخواهند طرح یا پلان مدیریت بحران در دستور کار خود داشته باشند. 

آقای رکنی به عملیات بازسازی موزه های هنرهای معاصر تهران اشاره می کند و می گوید: 

در صحبت با پیمانکار طرح اصرار داشتیم به صورت همزمان «پلان مدیریت بحران» نیز برای این موزه درنظر گرفته شود، چون ما در دنیایی هستیم که هر لحظه ممکن است بحرانی در آن رخ دهد. 

نتایجی که بعد از سال ها از طریق تجربه به دست می آیند 

رییس اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی موزه ملی ملک به قدمت 200 ساله موزه ملی برزیل و کاربری کاخ آن اشاره کرد و ادامه داد:  

وقتی می‌خواهند در چنین فضایی برای موزه طرح ارایه دهند، آن‌هم با استانداردهایی که در گذشته ساخته شده است، قطعا به فکر این نیستند که بخواهند برای آینده‌اش برنامه‌ریزی کنند، آن هم با توجه به اینکه استانداردها هر سال تغییر می‌کنند.

ایشان تاکید کرد: 

اکنون به این نتیجه رسیده‌ایم که ویترین‌های چوبی و ام‌دی‌اف برای طراحی ویترین‌های موزه‌ای مناسب نیستند. حتا یک سری مواد مرمتی برای آثار تاریخی مضرند. بسیاری از این موارد به تجربه دست ما رسیده‌اند، اما از سوی دیگر به این نتیجه نیز رسیده‌اند که دیگر فرصتی برای آزمون و خطا نیست، چون آزمون و خطا برای مواردی است که قابلیت جبران داشته باشند، نمی‌توان روی آثار موزه‌ای چنین مواردی را جبران کرد، به همین دلیل طبیعتا نمی‌توان زیاد ایده‌آل عمل کرد.

آقای رکنی از ساخت موزه ملی ایران در 80 سال پیش، در قالب موزه ای مدرن بر اساس شرایط آن زمان گفت و افزود: 

موزه آبگینه نیز این شرایط را داشت و هنوز آن به عنوان یکی از بهترین موزه‌ها از نظر چیدمان و استانداردها مطرح است، اما آیا اکنون آن موزه با استانداردهای امروز ما منطبق است آیا اکنون مدیریت بحران در آن تعریف شده یا خیر؟ می‌بینیم که کارهای زیادی داریم که باید به مرور انجام دهیم.

آقای رکنی در مورد برگزاری برخی کلاس آموزشی مدیریت بحران چنین توضیح داد: 

این کلاس‌ها را برگزار می‌کنیم  که اگر فلان اتفاق افتاد باید چه کار کرد، در حالی که برگزاری این کلاس‌ها یا نوشتن سناریو برای مدیریت بحران کافی نیست. باید آدم‌ها در جای خود قرار گیرند تا اگر زلزله آمد یا آتش‌سوزی شد فلان کارشناس بداند که در آن زمان در کدام پست و مکان قرار گیرد یا شخص دیگر مسوول هماهنگی فلان کار است، یا موزه‌داران و کارشناسان و راهنمایان موزه بدانند که اگر آتش سوزی رخ داد، بدانند چه کاری انجام دهند و در واقع یک این مانور تمرینی داشته باشند که بهترین عملکرد در آن زمان چیست؟

آتش‌نشانی می‌تواند موزه‌داران را برای مقابله با بحران آموزش دهد

رییس اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی موزه ملی ملک از نبود همت و انگیزه در دستگاه آتش نشانی برای برگزاری کلاس های مدیریت بحران و آموزش به مسوولان گلایه کرد و ادامه داد: 

می‌توان به این سازمان پیشنهاد داد تا با برگزاری مانوری در این زمینه نیروهای موزه‌دار را آموزش دهد.

آقای رکنی از عدم شناخت پلان مدیریت بحران توسط مدیران خبر داد و گفت:

باید بدانیم نزدیک‌ترین بهداری، نزدیک‌ترین پست برق و نزدیک‌ترین مخزن آب در هر منطقه و در هر موزه کجا قرار دارد، باید مدیران را بشناسیم و هر ازگاهی با آن‌ها گپ بزنیم، تا همدیگر را برای عبور از این بحران‌ها کمک کنیم، اما تا امروز هر گاه چنین بحران‌هایی رخ داده، تازه به فکر می‌افتیم که باید چه کاری انجام دهیم؟

ایشان به زلزله پارسال تهران نیز اشاره کرد و در مورد برخی رفتارها که در آن موقعیت انجام شد توضیح داد: 

برخی رفتارهای فردی در چنین موقعیت‌ هایی قابل تحسین بودند مانند زمانی که جبرئیل نوکنده مدیر موزه ملی ایران بعد از زلزله به موزه رفت، آن را نشان همت و غیرت او می‌دانیم، اما مساله این است که او به تنهایی در آن زمان چه کاری می‌توانست انجام دهد؟ آن هم وقتی برنامه نداشته باشد و نقطه ضعف‌ها را نداند که با این زلزله، احتمالات آتش‌سوزی باشد یا امکان ریزش ساختمان وجود داشته باشد یا نقاط حساس که امکان سرقت از موزه دارند در کدام مکان‌ها هستند.

تهیه پلان مدیریت بحران چقدر سختی دارد؟ 

وی بر سخت و پرهزینه نبودن تهیه پلان مدیریت بحران تاکید کرد و ادامه داد: 

این در حالی است که معمولا عادت‌ِ ما این است که بعد از بحران به فکر راهکار می‌افتیم. نمونه‌ آن نیز زلزله‌ غرب کشور بود که با وجود داشتنِ استانداردها و حتی ابلاغ آن‌ها، چند نفر در آن زمان کشته شدند.

این کارشناسان ارشد مرمت به مهمتر بودن جان افراد از آثار موزه ای اشاره کرد و توضیح داد که حتا با این وجود ساختمان های ما برای افراد نیز ایمن نیست:

 در زلزله کرمانشاه، ساختمانی پایین آمد و یک طبقه‌اش غیب شد. این نشان می‌دهد که با وجود به روز شدن سالانه استانداردها و انتشار سالانه‌شان، آن‌ها برای‌ مان هیچ اهمیتی ندارند و صرفا به این درد می‌خورند که در گزارش‌های مدیران استفاده شوند. 

ایشان یکی از مقصران این مساله را قانونگذران استانداردها دانست و از مدیران و دستگاه ها درخواست کرد تا به استانداردهای شان اهمیت دهند و آن را مدیریت کنند: 

اگر چندین بار سازمان استاندارد و اداره کل موزه‌ها به همه‌ فضاهای تاریخی و موزه‌ها تبصره بدهند یا اقدامات‌شان را بازخواست کنند و بخواهند با توجه به استاندارها پلان مدیریت بحران برای خود تهیه کنند، قطعا در این زمینه‌ها موفق‌تر عمل خواهیم کرد و آسیب‌های کمتری در چنین مواقعی می‌بینیم.

آقای رکنی در مورد مدیریت بحران در کشور در پایان گفت: 

با توجه به شرایط کنونی تا امروز، ما مدیران بعد از بحران بوده‌ایم، نه مدیرانِ زمان بحران.

اخبار روز گردشگری را از کارناوال دنبال کنید.