معرفی شهر عقدا | دانستنی های پیش از سفر

یکی از کهن‌ترین بخش‌های استقرار جوامع مردمی در دشت یزد _ اردکان، شهر تاریخی عقدا است که براساس منابع قدمت آن را پیش از اسلام و دوران ساسانی می‌دانند. عقدا در شمال استان یزد قرار گرفته و از زیر مجموعه‌های شهرستان اردکان است؛ در گذشته شهر عقدا یزد را گبران به معنای محل سکونت مردمان گبر یا زرتشتیان نیز می‌نامیدند. پس از پیگیری مسئولان شهر عقدا، بافت تاریخی این شهر با ۴۰ هکتار عرصه ثبتی شامل ۱۶ هکتار بافت تاریخی و ۲۴ هکتار باغ‌ها و انارستان‌ها، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

چرا شهر عقدا؟

• بافت تاریخی عقدا یکی از دیدنی های اردکان است که با وجود وسعت کم از زیباترین شهرهای خشتی ایران محسوب می‌شود.
•  عقدا یکی از بکرترین بافت‌های تاریخی استان یزد به شمار می‌رود.
• وجود بناهای تاریخی نظیر بازار، قلعه‌ها، کاروانسراها و بادگیرها این شهر را به یکی از جذاب‌ترین شهرهای یزد تبدیل کرده است.
• وجود معماری‌های متوالی از دوره‌های مختلف تاریخی از دوره آل‌مظفر تا دوره معاصر از مهم‌ترین ویژگی تاریخی این بافت است که نشان از قدمت و تمدن در این شهر دارد.
• عقدا یکی از کهن‌ترین شهرهای بخش مرکزی اردکان با قدمتی ۶۰۰۰ ساله است.
• شهر قدیمی عقدا شبیه به بافت تاریخی و سنتی شهر یزد با کوچه‌پس‌کوچه‌هایی از خانه‌های گلی است.

اطلاعات کلی عقدا

***به دلیل قرارگیری این شهر در اردکان یزد در بیشتر موارد اطلاعات ذکر شده در این بخش با اردکان مشترک است.

جغرافیا: عقدا در فاصله 32 کیلومتری از شهر اردکان واقع شده است و اردکان در طول جغرافیایی ۵۳ درجه و ۴۸ دقيقه شرقی و عرض جغرافيايی ۳۲ درجه و ۲۰ دقيقه شمالی قرار دارد.

آب‌وهوا: همانند سایر شهرهای کویری آب‌وهوایی گرم و خشک بر این ناحیه حاکم است.

جمعیت: در سرشماری سال 1395 جمعیت آن ۳,۲۲۱ نفر بوده است.

مذهب: بيشتر مردم شهر مسلمان و شيعه‌اند و شماری زرتشتی نيز در این ناحيه زندگی می‌كنند.

زبان‌ونژاد: مردمان این خطه ایرانی و به زبان فارسی با لهجه مختص به همان ناحیه با یکدیگر گفت‌وگو می‌کنند.

اقتصاد: اقتصاد مردمان این ناحیه بر کشاورزی استوار است.

آداب‌ورسوم: جشن انار، شب چله، مراسم محرم، رمضان و سایر اعیاد به شکلی خاص در این شهر برگزار می‌شود.

اطلاعات گردشگری شهر عقدا

سوغات عقدا: محصولات کشاورزی، انار خوش‌طعم و بی‌نظیر، گیاهان دارویی (کاکوتی، آویشن، بادام کوهی، زیره و غیره). 

صنایع دستی عقدا: قالی‌بافی، سبدبافی و جاروبافی. 

غذاهای محلی عقدا

• کاله‌جوش
• کشک بادمجان
• آش کدو

اقامت در عقدا

برای اقامت در عقدا اقامتگاه‌ بومگردی و یا هتل سنتی انتخاب‌های پیش روی شما خواهد بود، همچنین در صورتی که قصد اقامت کوتاه مدت در عقدا را دارید، می‌توانید نگاهی به اقامتگاه‌های یزد نیز بیندازید.

در سفر به عقدا کدام جاذبه ها را ببینیم؟

آب‌انبار حاج محمود عقدا: همانند بیشتر آب‌انبارها این مکان برای مصرف آب‌شرب عقدا مورد استفاده قرار می‌گرفت و به سبب آن‌که فردی خیری به نام حاج محمود در ساخت آن دخیل بوده است به این نام خوانده می‌شود.

مدرسه علمیه عقدا: در مجاورت بازار بنایی خشت‌وگلی به چشم می‌خورد؛ مدرسه‌ای با پلان مربع‌شکل که ورودی هشتی آن به نیت پنج‌تن از پنج سکو تشکیل شده است.

حصار خواجه نصیر عقدا: حصاری که بنابر گفته اهالی خواجه نصیر پس از ورود به عقدا برای جلوگیری از ورود دشمنان بنا کرده است. در روایت دیگر گفته شده که اهالی زرتشتی عقدا هر از گاهی مورد حمله و غارت راهزنان قرار می‌گرفتند؛ روزی به خواجه نصیر که از آنجا می‌گذشت شکایت خود را بردند و با تدبیر خواجه این دژ مستحکم ساخته شد.

برج خواجه نعمت: برجی سه طبقه که به دوران صفوی تعلق دارد و با پیشنهاد خواجه نعمت ساخته شده است.

خانه میرزا رضای کرمانی: ملاحسین عقدایی از طرف حکومت عقدا به کرمان تبعید شد و فرزندش میرزا رضا در کرمان پرورش یافت؛ میرزا رضا در جشن پنجاهمین سال سلطنت ناصرالدین شاه، در حرم عبدالعظیم حسنی شاه را به قتل رساند.

قلعه سامه: به جانور ساکن آتش و پناهگاه امن سامندر می‌گویند و به دلیل اینکه این قلعه در دوران خود احتمالا پایگاه امنی بوده به قلعه سامه معروف شده است. قلعه‌ای که در ساخت آن خشت و گل به‌کاررفته و اخیرا جمجمه انسان و بقایای استخوان‌ نیز در آن یافت شده است.

چاپارخانه عقدا: از بناهای تاریخی بین راهی که در مسیر راه شاهی متعلق به دوران صفوی است و در بیرون از محدوده شهر عقدا در مجاورت کاروانسرای ابوالقاسم رشتی قرار دارد. 

دروازه عقدا: عقدا در گذشته قریه‌ای بزرگ بود که دورتادور آن را حصار ساخته بودند و امروز تنها این دروازه از آن باقی‌مانده است. 

اقامتگاه بوم گردی انار عقدا: اقامتگاهی با 300 سال قدمت که به دوران صفویه تعلق دارد و با معماری سنتی و حس نوستالژیک خود فضایی دلنشین ایجاد کرده است.

مسجد جامع عقدا: مسجدی که آن را آسیه بی بی بنت محمد عقدایی بنا کرده و دارای گرم‌خانه و ایوان تابستانی است. بالای سر محراب بر دیواری گچی، کاشی ستاره‌ای شکل از نوع کاشی‌های قرن هشتم، با نقوش گل در وسط و اشعاری در اطراف آن به چشم می‌خورد.

مسجد هلاکو عقدا: مسجد هلاکو اثری متعلق به دوره صفویه که در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شماره ۷۷۵۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. 

مسجد صلیب عقدا: مسجدی دو طبقه که طبقه بالای آن جهت اقامه نماز و طبقه زیرین محلی برای عبور آب جوی قنات بوده است. این مسجد را معماری مسیحی ساخته و استفاده از شکل صلیب در طرح آن باعث شده که از بالا شبیه به صلیب به نظر بیاید.

رباط ابوالقاسم رشتی (کاروانسرای رشتی عقدا): این کاروانسرا به دستور ارباب قاسم رشتی، بازرگان ثروتمند یزدی، ساخته شده و وجه تمایز آن بادگیرش است. 

آب انبار حوض صفه عقدا: محلی برای تامین آب آشامیدنی که علاوه بر تامین آب شرب مصرفی مردم، برای شستشو و تجدید وضو نیز از آن استفاده می‌کردند.

برج چاه ریگ: اثری که آن را متعلق به اواخر دوره صفوی تا افشار می‌دانند و در تاریخ ۲۷ بهمن ۱۳۸۷ با شماره ۲۴۷۳۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سایر دیدنی‌ های عقدا

• برج ارجنان
• قلعه چاه نو
• آب انبار چاه ریگ
• رباط انارستان
• کاروانسرای چاه ریگ
• چهارطاقی عقدا (ساباط)
• حسینیه کوچک عقدا
• حسینیه حضرت ابوالفضل سروسفلی

• قلعه سرو سفلی
• مسجد شمس
• مسجد چادک
• بافت روستای سروسفلی
• خانه فضلی عقدایی
• برج حاج ابوالقاسم
• خانه شیرین
• خانه حاجی ابراهیم

علاوه بر دیدن آثار تاریخی در این شهر می‌توانید نوعی گشت‌وگذار در گذشته را نیز تجربه کنید. عقدا باغ‌های انار زیبایی دارد که دیدن آن‌ها خالی از لطف نیست؛ با قدم زدن در کوچه باغ‌های عقدا به خصوص در فصل پاییز می‌توانید از این فضای چشم‌نواز نهایت لذت را ببرید. تالاب‌های فصلی و کویر بکر و جذاب از دیگر جاذبه‌های دیدنی این شهر است.

حمل و نقل برون شهری عقدا 

• ایستگاه قطار ساسان اردکان: شهرستان اردکان، جاده عقدا، جاده سرو علیا
• ترمینال اتوبوس عدل اردکان: اردکان، میدان شفق، پایانه شهرداری (شفق)

         تلفن: 03527248561 - 03527248562 -  03527248563

• ترمینال اتوبوس در نائین: نائین، بلوار جهاد، ترمینال مسافربری نائین

         تلفن: 03146253222 – 03146256660

حمل و نقل درون شهری عقدا

تاکسی آن هم به صورت بسیار محدود در عقدا وجود دارد.

نکته: در صورت سفر به عقدا بدون خودرو شخصی، حتما وسیله نقلیه خود را از قبل هماهنگ کنید. اوایل صبح و اواخر شب دسترسی به تاکسی در این شهر مشکل است.

آب و هوای عقدا 

شهر کویری عقدا مانند سایر شهرهای کویری اقلیمی گرم و خشک دارد بنابراین بهترین فصل سفر بهار است که آب‌وهوای نسبتا مناسبی بر این ناحیه حاکم خواهد بود.

تاریخچه شهر عقدا

تاریخ دقیق شکل‌گیری عقدا مشخص نیست؛ بر اساس گفته یکی از مورخان احتمال دارد که این شهر به 6000 سال قبل تعلق داشته باشد.

در زمان یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی شهرهای ایرانی مورد تجاوز و غارت کشورهای همسایه قرار گرفت. یزدگرد برای آن‌که جو بدی که در نتیجه این اشغال ایجاد شده بود را تعدیل کند، دستور آبادانی سه نقطه از ایران را به سه تن از سرداران خود داد. بر این اساس سرهنگ "میبدار" با حفر قنات و ایجاد کشت‌وکار یکی از سه نقطه را آباد می‌کند که امروزه میبد نام گرفته است. یکی دیگر از سرداران، به نام "بیدار"، در فاصله 8 تا 10 کیلومتری میبد، شهر بیده را ایجاد می‌کند و سردار "عقدار" نیز دست به آبادانی عقدا می‌زند.

در روایتی دیگر پس از آنکه خواجه نصیر به شهر عقدا می‌آید و کار ساخت دژ، قلعه و حصار اطراف شهر برای جلوگیری از غارت و حمله راهزنان به اتمام می‌رسد، دستور می‌دهد هر کسی که می‌خواهد در آنجا بماند باید مسلمان شود در غیر این‌صورت باید ترک دیار خود کند. عده‌ کمی از مردم از شهر خارج شدند و افرادی که باقی‌ماندند به اسلام روی آوردند. در همان شب خواجه نصیر عده‌ای از جوانان مجردی که قصد ازدواج داشتند را به عقد یکدیگر در آورد و شهر داخل دژ عقدگاه نامیده شد که با گذر زمان نام آن به عقدا تغییر یافت.

بر اساس تحقیقات انجام شده هزاران سال قبل این منطقه که امروزه کویر است دریایی به نام دریای ساوه بوده که شهر یزد، ساوه، اراک و همدان ساحل این دریا محسوب می‌شدند. چند سال قبل طی مطالعات عمرانی ، فسیل ماهی و مرجان نیز در این مناطق پیدا شده است. اگر از بالا به این منطقه نگاه کنیم شیبی رو به پایین و مقعر را می‌بینیم که به‌جا‌مانده از همان شکل دریا است. این دریا با گذشت زمان خشک شده و شهرهای مختلف در آن شکل گرفته‌اند.

در این منطقه خانه‌ها و بناهای مربوط به دوره ایلخانی و آل مظفر به چشم می‌خورد اما اغلب خانه‌ها و فضاهای عقدا مربوط به دوره صفوی است.

وجه تسمیه شهر عقدا

به دلیل وجود ساکنانی با دین زرتشتی، عقدا تا حدود قرن هفتم به «گبرگاه» معروف بوده است. درباره نام این شهر روایت‌های گوناگونی وجود دارد. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد در دوره یزدگرد سوم شخصی به نام سرهنگ "عقدار" این شهر را آباد کرده و از آن پس نام عقدا را برای آن برگزیدند. در روایتی دیگر ذکر شده که پس از اتمام ساخت دژ و حصار به دستور خواجه نصیرالدین طوسی افرادی که مسلمان شدند در شهر ماندند. پس از این اتفاق در یک شب، همزمان عقد ۴۰ دختر و پسر تازه مسلمان شده در شهر داخل دژ انجام گرفت و از آن زمان به بعد، اسم این شهر به «عقدگاه» و سپس «عقدا» تغییر یافت.

سخن آخر

شهر خشتی عقدا با تاریخ 6000 ساله‌اش مکانی جذاب است برای افرادی که به دیدن مناطق این‌چنینی علاقه دارند. در این شهر نه تنها در تاریخ سفر می‌کنید بلکه طبیعتی زیبا و خاص را هم نظاره‌گر خواهید بود. برایمان از چگونگی سفر خود به این شهر کویری بگویید، تجربه‌های که در طی این گشت‌وگذار کسب کردید چه بوده است؟ از عقدا چه سوغاتی برای خود آوردید؟ انار خوش‌طعم این شهر را امتحان کرده‌اید؟