تاریخچه صنعت گردشگری | سفر در طول تاریخ

گاه گردشگری را به عنوان پدیده اي نو در تاریخ بشر در نظر می گیرند حال آنکه تحرک جزء لاینفک زندگی انسان ها بوده است و شاید گردشگری هم پدیده ای برخاسته از همین تحرک همیشگی می باشد. به همین دلیل است که قدمت صنعت گردشگری را به آغازین لحظه های حیات انسان نسبت می دهند که تنها در طول زمان اشکال و اهداف آن دستخوش تغییر شده است.

بسیاری از کارشناسان معتقدند که این صنعت ریشه در تاریخ زندگی جمعی انسان ها دارد و از دوره های بسیار کهن به صورت های مختلف نوعی از گردشگری و جهانگردی رواج داشته است. مردم در تمدن های ماقبل تاریخ هم مجبور به جابه حایی بودند تا غذا به دست بیاورند، از خطر دوری کنند و یا به مناطق دارای آب و هوای بهتر بروند. با گذر زمان انگیزه هایی همچون تجارت و تبادل کالا آنها را به مسیرهای دورتری کشاند و ابعاد مسافرت را وسعت بخشید.

 گردشگری عهد باستان

انسان های اولیه در سطح زمین دائما به دنبال کنجکاوی و شناخت طبیعت بوده اند و برای یافتن غذا، پناهگاه، فرار از خطر و کسب امنیت ، گذران اوقات فراغت و محیط زندگی بهتر تلاش می کردند. گذر زمان باعث شد که حرکت ها و جنبش های انسان همراه با میل به گردش و رسیدن به شور و نشاط، ماجراجویی و اکتشاف صورت گیرد و در نهایت به تمایل او برای سفر تبدیل شود.

کم کم مهارت ها در انسان افزایش یافت و از زندگی بدوی و خانه بدوشی دست برداشت. با پیدا شدن سکونتگاه های دائم انگیزه ی تجارت و معامله ی کالا برای او مطرح گردید. به وجود آمدن امپراطوریهای عهد باستان در قاره های آفریقا، آسیا و خاور میانه موجب شکل گیری زیر بنای اقتصادی شد و در نتیجه جاده ها و راه های آبی و همچنین وسایل نقلیه ای برای سهولت راه ایجاد گردید.

قدیمی ترین اشکال گردشگری، مسافرت های اشراف و شاهزاده‌های جوان را در بر می گیرد که به عنوان یک برنامه ی آموزشی و به منظور آشنایی با شیوه‌های مختلف حکومت و زندگی مردم به نقاط مختلف صورت می‌گرفت. گردشگری و سفر از عادات قدیم طبقه ی حاکم و ثروتمند در جوامع بوده است. به عنوان مثال هاردین امپراطور رم در فاصله ی سالهای 117 تا  138 میلادی به قصد تماشای لحظه ی طلوع آفتاب از قله آتنا راهی سفری سخت شد تا به خواسته ی خود دست یابد.

رومیانی هم که صاحب مال و مقام بودند، به منظور اقامت و کسب درآمد و گذران اوقات فراغت، خانه‌هایی را در روستاهای اطراف شهر محل سکونت خود خریداری می کردند تا در آنها به خوشگذرانی بپردازند.

بر اساس اطلاعات تاریخی، قرن ها پیش از میلاد مسیح، فینیقی ها که اکثرا تاجر بودند، از طریق راه های زمینی و دریایی به منظور عرضه و فروش محصولات خود و خرید اجناس و محصولات به مسافرت می پرداختند. شجاعت و استقبال آنها از خطر، بهانه ای را برای نشر تمدن وگسترش فرهنگ اقوام مختلف و آشنا ساختن آنها با یکدیگر را فراهم نمود.

قرون وسطی

با نگاهی به تاریخ می توان نمونه‌هایی را از گذران اوقات فراغت و گردشگری تفریحی را توسط گروه های اشرافی در جوامع شرقی، یافت. برنامه‌های شکار دسته جمعی درباریان که در فرهنگ نقاشی ایران و در هنر مینیاتور قابل مشاهد است را می توان نمونه ای از این تفریحات دانست.

سفر‌های درویشان، قلندران، جاسوسان و مسافرت های استثنایی ماجراجویان برای کسب اطلاعات و ارضای حس ماجراجویی خود انجام می دادند، از نمونه های سفر در این دوره هستند. سفرهای زمینی و دریایی آنها گاه با کشف سرزمینها یا راههای تازه همراه می شد و نام آنها را در تاریخ ماندگار می نمود. مانند کریستف کلمب، ماژلان، واسکودوگاما و بسیاری از سیاحان و مکتشفین که هیچوقت نامی از آنها برده نشد و ناشناخته ماندند.

مسافرت های زیارتی به اماکن و یا شهرهای مقدس در بین پیروان تمام ادیان روز به روز رونق بیشتری یافت و تسهیلات جدید گسترش خارق العاده ای را در سفرهای مذهبی ایجاد کرد. مانند حج که یکی از عوامل اصلی در گردشگری مسلمانان بوده است و مردمان بیشماری از کلیه نقاط جهان آن روز، به کعبه می کشاند. بسیاری از مسلمانان به ویژه بازرگانان و علما در در اثر برقراری ارتباط با مسلمانان سایر نقاط انگیزه ای برای سفر به سرزمین های دیگر پیدا می کردند. از میان آنها می توان به ابن فضلان، ابن جبیر، ابن بطوطه و ادریسی اشاره نمود که در اثر سفرهایشان آثاری خلق کرده اند که بیانگر عظمت تمدن اسلام و پیشتازی علمای مسلمان در جهانگردی می باشد. در طول تاریخ، بسیاری از سرزمین ها نیز برای اولین بار توسط مسلمانان کشف شده است. مثلا سلیمان تاجر نخستین توصیف را از سرزمین چین و ابن فضلان اولین گزارش را در مورد روسیه به رشته ی تحریر در آورده اند.

در قرن پنجم تا چهاردهم میلادی تجارت و مسافرت در اروپا دچار رکود گردید. جاده ها تقریبا ازبین رفت و شرایط مسافرت مشکل و حتی خطرناک شد. در این دوره بود که دیدار از کلیساهای مسیحیان رونق بسیاری یافت. چرا که صومعه های زیادی در نقاط مختلف وجود داشتند و راهبان و کشیشان مسیحی  به تشویق مردم برای زیارت این مکان ها می پرداختند.

در سده ی چهاردهم، مسافرت به قصد زیارت شکل یک پدیده ی انبوه و سازمان یافته را به خود گرفت. همین امر به شکل گیری شبکه ی بزرگی از سازمان های خیریه منجر شد. مسیحیان به بیت المقدس و روم مسافرت می کردند و در کنار لذت های معنوی و مذهبی به تفریح و فعالیت های اجتماعی نیز می پرداختند.

در نیمه دوم سده ی سیزدهم، مارکوپولو مسیری از اروپا به به آسیا مشخص نمود. او در چین، یک سیستم جاده ای بسیار عالی،که برای اولین بار در زمان سلطنت خانواده چو (1122-1221 قبل از میلاد) ساخته شده بود را کشف کرد. وی کتاب خود را که نخستین منبع اطلاعاتی غرب درباره زندگی شرق محسوب می شود، با توجه به تجربیات این سفر نوشت.

با اختراع صنعت چاپ، کتاب ها در زمینه ی گردشگری جای خود را در میان مردم باز کردند.از میان کتاب های شاخص آن دوران می توان به مسافرت در سال 1357 اثر سرجان مندویل اشاره کرد که شرح مسافرت به نقاط دور و نزدیک دنیا، حتی تا آسیای جنوب شرقی را در بر می گیرد و به چند زبان ترجمه شده است.

نخستین مسافرت دسته جمعی را کاروانی انجام داد که در سده ی پانزدهم از ونیز به بیت المقدس سفر کرد. پیش از شروع سفر، مبلغ مشخصی برای هزینه های سفر مانند رفت و برگشت، غذا، استراحتگاه، حیوان برای حمل مسافر و بار و حتی پولی که به عنوان رشوه باید پرداخت می شد را از مسافران دریافت کردند. ردپایی از نخستین نمونه ی غذاهای فوری امروزی را می توان در مسیر این مسافرت های پرجمعیت جستجو کرد. فروشندگان در مسیر چادرهایی را برپا کرده بودند و انواع غذاها، میوه ها، گوشت، ماهی، نان و شیرینی جات را به زوار ارائه می دادند.

رنسانس

سده چهارده تا هفده، زمانی بود که بیشتر مسافرت ها با هدف کسب دانش و تجربه آموزی صورت گرفت. در انگلستان، ملکه الیزابت اول مسافرت هایی را به دیگر مناطق ترتیب داد تا نمایندگان خارجی را برای کشور تربیت کند. او همچنین اقدام به ایجاد دانشگاههایی مانند آکسفورد و کمبریج در انگلستان و سالامانکا در اسپانیا به همراه بورس تحصیلی برای دانشجویان نمود.

پس از گذشت مدتی، همین گروه های مسافرتی دارای ساختار و سازمانی منظم گردیدند و به نام " گراند تور " معروف شدند. این گروه ها از نیمه ی سده س هفده تا نیمه ی سده ی نوزده به کار خود ادامه دادند و بیشتر اعضای آنها که از طبقه ی بالای اجتماع بودند برای کسب دانش و تجربیات جدید راهی مسافرت هایی می شدند. گراند تور یک راهنمای سفر نیز داشت که در سال 1778 توسط توماس نوگنت تهیه شد و به عنوان پرفروش ترین کتاب مطرح گردید.

با نگاهی به تاریخ متوجه می شویم که سیر و سیاحت برای استراحت و تفریح از اوایل قرن شانزدهم شکل جدی به خود گرفته و مردم را برای بازدید از شهرهای بزرگ و معروف دنیا ترغیب نموده است.
سوابق تاریخی و معروفیت شهرها و جاذبه‌های مختلف از انگیزه های سفر نخستین مسافران تفریحی بود. در قرن هفدهم هجوم مسافران به فرانسه موجب شد تا شخصی به نام سن موریس  در سال 1672 نشریه‌ای به نام راهنمای سفر به فرانسه را منتشر کند. مردم کشورهای آلمان، لهستان، دانمارک، سوئد، هلند و انگلیس با استفاده از همین راهنما راهی فرانسه می شدند.

انقلاب صنعتی

در مجموع تحول حمل و نقل که به افزایش سرعت وسایل مسافرت، ارزانی و آسایش نسبی آن منجر شد، انقلاب بزرگی را در صنعت گردشگری به وجود آورد و موجب توسعه ی تاسیسات پذیرایی گردشگری گردید. هتل ها، متل ها و اردوگاهها به جای مسافرخانه‌های قدیم پذیرای گردشگران شدند. انقلاب صنعتی سرآغاز همه ی این تغییرات اساسی بود که از سال 1750 تا 1850 ادامه یافت و پایه و اساس گردش های دسته جمعی را با مفهوم امروزی ایجاد نمود. تحولات اساسی در وضعیت اقتصادی و اجتماعی جوامع به ویژه در کشورهای غربی و تغییرات شگرف در حمل و نقل با ساخت ماشین ها، قطار و کشتی گردشگری را دستخوش تغییرات زیادی کرد.

تغییرات اجتماعی موجب شد تا مشاغل تغییر و طبقه ی میانی اجتماع گسترش یابد. در نتیجه این طبقه از اجتماع توان بیشتری برای تفریح و مسافرت یافت و افزایش تقاضا برای مسافرت را در جامعه ایجاد کرد. مسافرت های تخصصی طبقه اشراف گراند تور شکل تازه ای به خود گرفت و در سطح عمومی به ارائه ی خدمات پرداخت.

در ۵ جولای سال ۱۸۴۱  فردی به نام توماس کوک اولین تور بزرگ گروهی را به راه انداخت و برنامه ریزی هایش را انجام داد. ۵۷ نفر از کارکنان راه آهن در این سفر شرکت کردند و از لیچستر به لاگ بورو رفتند. وی توانست با افزایش تعداد مسافران تخفیف هایی را در قسمت حمل و نقل و اقامت بگیرد و در نتیجه سفر ارزان تری را برنامه ریزی کند. بعدها با روی کار آمدن هواپیما و رواج مسافرت های هوایی مسافرت امری آسان و آسان تر شد.

در اماکنی که به تفریح و گردش خانواده های ثروتمند و مرفه تعلق داشت فضای لازم برای طبقه ی متوسط جامعه نیز به وجود آمد و شکل گیری تاسیسات جدید بازار بزرگی را در آنها ایجاد کرد. هزینه ی پرداختی توسط قشر متوسط کمتر بود اما افزایش تعداد مسافران این کمبود را پوشش می داد.

سیل مهاجرت از روستاها به شهرها، پدید آمدن ماشین ها، قطار، کشتی ها حوادث مهمی بودند که بر صنعت گردشگری اثر گذاشتند اما فناوری های نوین بانکی از جمله چک مسافرتی بود که ابداع آمریکایی ها بود شوک بزرگتری را بر این صنعت وارد کرد و  از اواخر قرن نوزدهم، پای گردشگران امریکایی به اروپا باز شد.

در نهایت تحولات قرن نوزدهم موجب به وجود آمدن گردشگری با مفهوم امروزی آن شد. انقلاب صنعتی موجب اختراع وسایل رفاهی بسیار گشت و در نتیجه زندگی در شهر، نیاز مردم به استراحت و مرخصی و پیدایش وسایل مسافرتی راحت و سریع مانند هواپیما، کشتی، قطار، اتومبیل موجبات توسعه گردشگری را بیش از پیش فراهم آورد.

پیشینه تاریخی گردشگری در ایران

ایران یکی از ده کانون مهم شکل‌گیری تمدن بشری در جهان به حساب می آید. قدمت اولین آثار مدنیت که در این سرزمین کشف شده اند، به هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد مسیح می رسد.

هرچند به مطالعات و تحقیقات در زمینه‌ی گردشگری و مسافرت و شیوه و قوانین مربوط به آن در ایران باستان و حتی در ایران پس از اسلام کمتر پرداخته شده است اما در ایرانِ قبل از اسلام و حتی قبل از ورود آریایی‌ها، حقوق و امتیازات ویژه ای برای مسافران و جهانگردان در نظر گرفته می شد. در حکومت های مختلف نیز حدود و میزان آن یکسان و مشابه نبوده و با توجه به انگیزه و هدف مسافر یا جهانگرد تعیین و اجرا می شده است. آثار مكتوب‌ بر جاي مانده، حاكي از سفر يونانيان و روميان به ايران در دوران قبل از اسلام می باشد.  آثار تاریخی نیز تاريخي حكايت از گسترش شهرها، راه‌ها و اقامتگاه‌ها در همین دوران دارد.

بعد از پشت سر نهادن يك دوره بحراني در اوایل ورود اسلام به ایران، رويكرد ادبي، فرهنگي و علمي در ايران از سر گرفته شد و روز به روز رونق بیشتری یافت. شاعران و نويسندگان به سوی سرزمین های اسلامی رفتند و  جغرافيا، فرهنگ و تمدن آن روزگار را در سفرنامه هایشان به تصویر کشیدند. ناصرخسرو قبادياني شاعر، فيلسوف و سفرنامه‌نويس قرن پنجم یکی از همین جهانگردان است.

ایران از قرن هفدهم میلادی در دوران حکومت صفویان به عنوان یک کشور مورد توجه جهانگردان قرار گرفت و اروپاییان را به سوی خود کشاند. اگر صدها مسافری که قبل از قرن هفدهم به ایران سفر کرده‌اند را کنار بگذاریم می توان قرن هفدهم میلادی به ویژه زمان سلطنت شاه عباس اول (مقارن با قرن یازدهم و دوازدهم هجری قمری)  را نقطه ی آغازی برای جلب توجه گردشگران خارجی به ایرن دانست. در این دوره سیاحان و گردشگران مختلفی از جمله پیتر دلاواله، ژان شاردن، تاورنیه، آنتونی شرلی، مادام دیولافو، جرج کلارک و... به همراه دیگر افرادی که جرج کروزن انگلیسی در پایان قرن 19 میلادی در اثر معروف خود به نام ایران و قضیه‌ی ایران از آنها نام می برد، ایران را از نظر گذراندند. این مسئله نشان می دهد که ایران در طی قرون 17 و 18 میلادی به لحاظ تعداد گردشگران در صدر کشورهای آسیایی جای دارد.

در قرن نوزدهم، بسیاری از سیاحان، دیپلماتها، بازرگانان، باستان‌شناسان، محققان و حتی افراد کنجکاو  برای دیدن ایران و آشنایی با آن به مسافرت پرداختند. در نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم، لیدی، شل، وانسون، گوبینو و دکتر بروگسی در کتاب های خود تفاسیر خوبی را از ایران ارائه دادند و به نیکی از آن یاد کردند.

با وجود رشد فزاینده ی مسافران ایران باز هم گردشگری به شکل تشکیلاتی منظم با قوانین و مقررات ویژه‌ و درآمدزایی مورد توجه قرار نگرفت. صنعت گردشگری در ایران از نیم قرن پیش با هدف شناساندن مفاخر ایران و تمدن کهن این سرزمین به صورت رسمی شکل گرفت و از سال 1314 اداره‌ای در وزارت کشور به نام اداره‌ی امور گردشگری کار خود را با چاپ نشریات و کتابچه‌های راهنمای گردشگری ایران آغاز کرد. 

بعد از شهریور ماه سال 1320، شورای عالی گردشگری روی کار آمد که زیر نظر وزارت کشور فعالیت می کرد. در نهایت در سال 1342 هیأت وزیران تأسیس سازمان جذب سیاحان را در دستور کار قرار داد. با آغاز کار این سازمان تحولاتی در گردشگری ایران حاصل شد چرا که ارائه‌ی طرح‌ها و برنامه‌ریزی‌های وسیع زیربنایی در امر گردشگری محقق گردید.

 سازمان جذب سیاحان در سال 1353 به عنوان زیر مجموعه ی تشکیلات وزارت اطلاعات درآمد و با عنوان وزارت اطلاعات و گردشگری، مسئول تنظیم امور ایرانگردی و گردشگری شد.در این زمان اداره‌ ای با عنوان ایرانگردی و گردشگری به وسیله‌ی چهار شرکت سهامی با نظارت وزارت اطلاعات و گردشگری ایجاد شد و زیر نظر آنها فعالیت می کرد.

پس از انقلاب اسلامی در سال 1358 به منظور جلوگیری از تداخل وظایف و هماهنگ نمودن فعالیت ها و سایر مسائل مربوط به گردشگری، این چهار شرکت در یکدیگر ادغام شد و سازمان مرکز ایرانگردی و گردشگری با بافت و خط‌مشی‌های جدید و اهدافی کاملا متمایز از گذشته شروع به فعالیت نمود. این سازمان اداره و بهره‌برداری از واحدهای اقامتی به شکل مهمان‌خانه، مهمان‌سرا، اردوگاه، کلبه، چادر، غذاسرا، چاپخانه، پیست اسکی، تأسیسات کنار دریا، آبهای معدنی، مراکز آموزشی زمستانی و هر نوع محل مناسب دیگری را برای ترویج گردشگری برعهده گرفت.

در سال 1364 سازمان ميراث فرهنگي نیز شکل گرفت. این سازمان از ادغام 11 واحد پراکنده در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و نيز به صورت سازماني وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالي تشکیل گردید. در سال 1372 به منظور هماهنگي و افزايش کارآيي و اثربخشي و تمرکز در مديريت دستگاه­ هاي فرهنگي، سازمان ميراث فرهنگي کشور از وزارت فرهنگ و آموزش عالي جدا گردید و به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي سپرده شد.
در سال 1383 با مصوبه شورای عالی اداری، سازمان میراث فرهنگی با سازمان ایرانگردی وگردشگری ادغام گردید. در همان سال این سازمان از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جدا شد و به عنوان زیرمجموعه ای از معاونت های ریاست جمهوری به فعالیت خود ادامه داد. در سال 1385 نیز با مصوبه شورای عالی اداری سازمان صنایع دستی با سازمان میراث فرهنگی وگردشگری ادغام گردید و تا به امروز تحت عنوان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به کار خود ادامه می دهد و مسئولیت تمامی امور گردشگری را بر عهده دارد.

سخن آخر

همانگونه که گفتیم گردشگری پدیده ی تازه ای نیست و شواهد تاریخی گواه خوبی برای این ادعا هستند. حرکت و جابه جایی از دیر باز در میان جوامع بشری وجود داشته و فقط قوانین و مقررات خاص در طول زمان به آن شکل داده اند. به طور کلی می توان انقلاب صنعتی را تحولی شگرف در این صنعت دانست که با اتفاقات مهمی که رقم زد، همه ی ابعاد سفر را تحت تاثیر قرار داد. این سیر تحول تا به امروز نیز ادامه دارد و در هر لحظه ابعاد جدیدی در این صنعت به چشم می خورد.