یوزپلنگ آسیایی | داستان غم انگیز گربه سان ایرانی

ایران عزیز ما زیبایی های بسیاری را در خود جای داده است و هر گوشه از آن داستان های بی شماری برای گفتن دارد. این گستره تماشایی در کنار جاذبه ها و مقاصد تفریحی و تاریخی بسیار، زیستگاه گنجینه ای منحصر به فرد از حیوانات و گیاهان نیز هست؛ جاندارانی که ایران و فلات آن را از دیگر کشورهای دنیا متمایز می کنند و بخشی از هویت محیط زیست کشورمان را تشکیل می دهند. به طور کلی ایران 1500 گونه پستاندار، پرنده، خزنده، دوزیست و ماهی آب های داخلی و 650 گونه ماهی آب های دریایی را در خود جای داده است که از این میان، 194 گونه را پستانداران تشکیل می دهند. از این لحاظ کشورمان یکی از متنوع ترین مناطق از نظر داشتن گونه های پستانداری‌ست. از جمله این حیوانات با ارزش یوزپلنگ ایرانی‌ست که امروز نسل آن رو به انقراض است و احتمال دارد برای همیشه از لیست حیات وحش کشورمان خذف شود. 

از این رو کارناوال می خواهد به معرفی این جاندار زیبا و سریع بپردازد و شما را با ویژگی های آن بیشتر آشنا سازد؛ حیوانی که لقب شبح را به آن داده اند و دیدن و پیدا کردن رَدی از آن کاری بسیار دشوار است. همراه ما باشید تا از سریع ترین پستاندار خشکی بیشتر بدانید.

چرا یوزپلنگ ایرانی؟ 

• یوزپلنگ ایرانی سریع ترین حیوان خشکی‌ست. 
• متاسفانه یوزپلنگ ایرانی در حال انقراض است و تخمین زده شده که کمتر از 100 قلاده از آنها در ایران زندگی می کنند. 
• یوزپلنگ گونه پرچم هر زیستگاه است. گونه پرچم به گونه ای گفته می شود که با بررسی وضعیت زندگی آن می توان از وضعیت زندگی دیگر گونه های جانوری و گیاهی در هر زیستگاه با خبر شد.
• یوز یکی از اجزای تنوع زیستی در ایران محسوب می شود. 

آشنایی با یوزپلنگ آسیایی | شبح بیابان

یوزپلنگ آسیایی (Asiatic cheetah) یا یوزپلنگ ایرانی (Iranian cheetah) یا تیزپای آسیایی با نام علمی Acinonyx jubatus venaticus یکی از مشهورترین جانوران این مرز و بوم است و متاسفانه به شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد؛ گونه ای از گربه‌سانان ایرانی که امروزه تنها چند ده قلاده از آنها در گستره فلات ایران وجود دارد و اگر مراقبت های کافی درباره آنها انجام نگیرد ممکن است سرنوشتی مشابه ببر و شیر ایرانی پیدا کنند و برای همیشه به تاریخ بپیوندند. البته نام علمی این گونه، تنها یوزپلنگ آسیایی‌ست؛ اما از آنجایی که امروزه تنها در ایران یافت می شود به نام یوز ایرانی نیز شناخته می شود.

حتما تا کنون بارها شنیده اید که یوزپلنگ ها سریع ترین جانداران خشکی هستند و جاندار دیگری در زمین به گردپای آنها نمی رسد. جالب که بدانید یوز ایرانی نیز یکی از سریع ترین یوزپلنگ های موجود در دنیاست و در کسری از دقیقه می تواند به سرعت 90 تا 145 کیلومتر بر ساعت برسد؛ اما پیش از اینکه بخواهیم یوزپلنگ ایرانی را از جهت های مختلف بررسی کنیم خوب است تا در مورد این گونه به صورت کلی اطلاعات بیشتری به دست آوریم. 

*آشنایی کلی با یوزپلنگ 

یوزپلنگ یا یوز با نام علمی Acinonyx jubatus جانوری مهره دار و پستاندار است که از راسته گوشتخوران و از خانواده گربه سانان محسوب می شود. این جانور در قدیم در قسمت های بزرگی از قاره آفریقا و مناطق بزرگی از آسیای میانه و شبه قاره هند زندگی می کرد؛ اما امروزه به دلیل تغییرات آب و هوایی، شکار بی رویه، گسترش شهرنشینی و دخالت انسان به شدت از تعداد آنها کاسته شده است. یوزپلنگ دو زیرگونه اصلی دارد که با نام های یوزپلنگ آسیایی و یوزپلنگ آفریقایی شناخته می شوند. زیستگاه اصلی یوزپلنگ آسیایی، شمال آفریقا تا شبه قاره هند است که امروزه تنها در قلمرو فلات ایران دیده می شوند و در جاهای دیگر نشانی از آنها وجود ندارد. 

*یوزپلنگ آسیایی، گونه ای در حال انقراض

در معرض انقراض یا در معرض نابودی به شرایطی گفته می شود که در آن یک گونه در بالاترین درجه ریسک و در سیاهه قرمز، قرار می گیرد. این لیست به وسیله اتحادیه بین المللی حفاظت از محیط زیست (IUCN) تهیه می شود و گونه ها با توجه به وضعیت بقای‌شان در این لیست قرار می گیرند. در معرض انقراض به این معنی‌ست که جمعیت گونه کاهش یابد یا در سه نسل آینده به 80 درصد جمعیت فعلی برسد. یوزپلنگ آسیایی نیز که کمتر از صد قلاده از آن وجود دارد در این لیست قرار گرفته و جزو گونه های سیاهه قرمز است. 

چرا این حیوان به نام یوز خوانده می شود؟

این نام از کجا آمده است، چه ریشه ای در زبان فارسی دارد و در زبان های دیگر به چه نامی خوانده می شود؟

یوز در لغت از بُن مضارع یوزیدن گرفته شده و به معنای جستن است؛ واژه ای که بی شباهت با ویژگی های رفتاری و سرعت فوق العاده این حیوان نیست. از طرفی دیگر به دلیل شباهت های ظاهری بسیار یوز با پلنگ، این حیوان با نام یوزپلنگ خوانده می شود؛ نامی که از گذشته های دور باقی مانده و حتی در سندهای قدیمی نیز، از این حیوان، با همین نام یاد شده است. 

در زبان های دیگر از نام های دیگر برای نامگذاری این حیوان استفاده شده است. در زبان عربی این تیزپای ایرانی با اسم «فهد» نامیده شده در حالی که در افغانستان به آن «تازی پرنگ» (فارسی دری) و «تازی پلنگ» (پشتو) می گویند. جالب که بدانید نام چیتا که در زبان انگلیسی از آن برای نامیدن یوزها استفاده می شود، از زبان سانسکریت (هندی) و از واژه چیتراکا به معنای «خال‌خالی» وارد این زبان (انگلیسی) شده است و در برخی موارد در زبان فارسی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. 

ویژگی های ظاهری یوزپلنگ ایرانی

یوزپلنگ همان گونه که گفته شد سریعترین پستاندار خشکی‌ست و سرعت آن می تواند به بیش از 100 کیلومتر بر ساعت برسد؛ اما نمی تواند این سرعت را بیش از چند صد متر حفظ کند و در این سرعت بدود. یوزپلنگ ها پوستی نخودی رنگ دارند و با خال های سیاه، گرد و کوچک از دیگر گربه سانان متمایز می شوند و این خال ها برای آنها به مانند اثر انگشت هستند. رنگ پشت بدن آنها زرد کم رنگ تا زرد متمایل به قرمز است و زیر بدن‌شان سفید دیده می شود. موهای یوز آسیایی زبر و کوتاه است، اندامی کشیده دارد و طول بدنش در زمان بلوغ، بین 112 تا 135 سانتی متر است. چشمان یوز در بالای کاسه سر قرار گرفته است و اندازه دم آن نیز به 64 تا 86 سانتی متر می رسد. وزن یوزپلنگ ها بین 34 تا 55 کیلوگرم متغیر است و در کل به مانند اکثر حیوانات حیات وحش، نرها بزرگتر از ماده ها هستند. یوزپلنگ ها به خاطر داشتن دست و پاهایی بلند، بدنی باریک و کشیده، سینه های فراخ تا حدودی به سگ تازی شبیه هستند ولی برخلاف این گونه از جانداران، سرشان کوچک،‌ گردن و پوزه های‌شان کوتاه و گوش های‌شان کوچک و گرد است. 

از دیگر وجه های مهم تمایز یوزپلنگ با دیگر گربه سانان، پنجه های آزاد با ناخن های غیر قابل جمع شدن است. این حالت از پنجه، نتیجه تکامل این حیوان طی هزاران سال است که به او کمک می کند سریعترین پستاندار خشکی لقب بگیرد. در کنار این ویژگی مهم، ستون فقرات انعطاف پذیر، کبد و قلب بزرگ، سوراخ بینی گشاد، ظرفیت بالای ریه،‌ بدنی عضلانی و باریک به یوزپلنگ ایرانی کمک می کند تا سریعتر از هر حیوان دیگری بر روی زمین به دنبال طعمه خود بدود. 

ویژگی‌ رفتاری‌ یوز

متاسفانه پژوهش های زیادی برای مطالعه رفتاری یوزپلنگ ها در ایران انجام نشده و بیشتر دانش ما از روی تحقیق هایی‌ست که بر روی یوزپلنگ های آفریقایی‌ انجام شده است. برخی اطلاعات نیز به وسیله محیط بانانی‌ به دست آمده است که سال ها با این موجودات در ارتباط بودند. 

یوزپلنگ به صورت کلی نظم اجتماعی منحصر به فردی دارد. توله های آن پس از تولد برای 18 ماه در کنار مادر می مانند تا چگونگی شکار طعمه و گریز از شکارچیانی مانند پلنگ، کفتار و گرگ را یاد بگیرند. پس از 17 تا 18 ماهگی توله ها از مادر جدا شده و راه خود را در حیات وحش در پیش می گیرند. این توله ها ممکن است تا 6 ماه با هم شیران خود زندگی دسته جمعی داشته باشند. در دو سالگی توله های ماده گروه را ترک کرده و تنها در زمان بچه داری به صورت گروهی زندگی می کنند. نرهای جوان نیز یا به تنهایی یا به همراه برادران خونی خود سال های باقی مانده از عمرشان را طی می کنند. یوزها به وسیله ادرار محدوده قلمرویی خود را مشخص می کنند، از دو تا سه سالگی می توانند زادآوری داشته باشند و به طور معمول حداکثر بین 12 تا 14 سال عمر می کنند. 

جفت گیری

نرهای جوان به هنگام جفت گیری برای خود حوزه ای تعیین می کنند تا بتوانند نظر یوزپلنگ ماده را برای جفت گیری جلب کنند. این حوزه ها باید مکان هایی باشند که طعمه و آب کافی در آنها یافت شود و بتواند ادامه بقا را تضمین کند. در زمان های جفت گیری، درگیری های خشنی میان نرهای هر گروه برای دفاع از حد و مرز قلمروی تعیین شده صورت می پذیرد. یوزها به احتمال زیاد در تمام فصل ها قادر به زادآوری هستند اما اوج جفت گیری آنها در اواسط فصل زمستان است. 

تولید مثل‌

بلوغ جنسی یوزها در حدود 20 ماهگی اتفاق می افتد. مدت زمان بارداری بین 90 تا 98 روز طول می کشد و تعداد توله ها معمولا بین 1 تا 6 عدد است. آنها در هنگام تولد در حدود 300 گرم وزن و 30 سانتی متر قد دارند. رنگ‌شان خاکستری تیره بوده و موهای پشت‌شان بلند است. این‌ موها باعث‌ استتار توله‌ها در میان بوته‌زارهای‌ خشک‌ و پنهان‌ نگه داشتن‌ آنها از دید شکارچیان‌ دیگر می شود. بچه‌ها از شش‌ ماهگی‌‌ به‌ دلیل‌ جمع شدن‌ ناخن ها قادرند از درخت‌ بالا بروند‌.

تغذیه یوزها

همان طور که می دانید یوزها حیواناتی گوشت خوار هستند؛ اما چه نوع جانورانی مجموعه غذایی آنها را تشکیل می دهند؟ تخصص اصلی یوزها در شکار غزال هاست. به غیر از غزال های دشت ها و بیابان های ایران، آهو، جبیر، قوچ، میش، بز، کل و حتی خرگوش، روباه و شغال نیز طعمه یوز محسوب می شوند. در کل تقریبا هیچ جاندار زنده ای وجود ندارد که توانسته باشد از دست یوز ایرانی فرار کند و طعمه آن نشود. البته یوزها به ندرت حیوانات اهلی مانند گوسفندها و بزهای گله را شکار می کنند و خیلی خیلی کم پیش می آید که برای غذا به انسان ها حمله کنند. مهمترین علتی که باعث می شود آنها به دام های انسان ها حمله کنند از بین رفتن زیستگاه های این جانوران به دلیل فعالیت انسانی مانند استخراج معدن (در ادامه بیشتر به این مورد می پردازیم) است. 

روش شکار یوز ایرانی

اما یوزپلنگ ها چگونه به شکار می روند و طعمه خود را غافلگیر می کنند؟

آنها معمولا صبح زود یا غروب به شکار می روند و پس از انتخاب طعمه، به صورت غیر محسوس به آن نزدیک می شوند. پس از رسیدن به فاصله حدود 10 تا 30 متری با حمله ای انفجاری به سوی شکار حرکت می کنند و با جهشی، خود را به گلوی طعمه می رسانند. یوزها پس از انداختن شکار بر روی زمین، گلوی آن را آن قدر با دندانهای شان فشار می دهند تا خفه شود. شیوه شکار کردن یوزها به این شکل است که در ابتدا با احتیاط فراوان به طعمه خود نزدیک می شوند و فاصله 100 تا 200 متری ‌شان را با آن حفظ می کنند. آنها پشت ناهمواری های زمین، بوته ها یا دیگر پوشش ها خود را پنهان کرده و به ناگاه در لحظه مناسب حمله می کنند. یوز در مسافت های کوتاه سرعتی باورنکردنی دارد و از هر شکار و حیوان شکارچی دیگر مانند ببرها، سگ های شکاری و کانگوروها بسیار سریعتر است؛ اما نمی تواند این سرعت را در مسافت های طولانی حفظ کند. تعقیب طعمه معمولا تا 20 ثانیه طول می کشد و خیلی کم پیش می آید بیشتر از یک دقیقه به طول بینجامد. او در این مدت تنها می تواند تا در حدود 500 متر شکارش را دنبال کند. تقریبا نیمی از این شکارها موفقیت آمیز هستند؛ اما برخی مواقع نیز پیش می آید حیوانی مانند گرگ، طعمه را از چنگ یوز دربیاورد. یوز مانند پلنگ نمی تواند طعمه خود را پنهان کند و بعد از شکار همان لحظه مشغول خوردن آن می شود. 

البته در ایران دیده شده است که یوزها از گیاهانی مانند انجیر وحشی نیز تغذیه کرده اند. 

ارزش های خاص یوز ایرانی

اما چرا یوز ایرانی تا این اندازه اهمیت دارد و ارزش های ویژه آن چیست؟

1. یوز مانند هر گونه جانوری دیگری ذخیره ژنتیک منحصر به فردی دارد و اگر منقرض شود این ذخیره ژنتیک برای همیشه از بین می رود. گونه های جانوری به ویژه پستاندارهای وحشی برای پژوهش های علمی مانند پژوهش های پزشکی و دارویی بسیار با ارزش هستند. 

2. یوز یکی از اجزای تنوع زیستی در ایران محسوب می شود که با دیگر گونه های جانوری یوز در دنیا تفاوت دارد. در کنار این موضوع، یوزپلنگ مانند هر جانور دیگری باعث ایجاد تعادل اکولوژیکی می شود و انقراض آن، این تعادل را از بین می برد. به عنوان مثال زمانی که جمعیت پستاندارهای گوشتخوار یک منطقه کم می شود، ناهنجاری هایی نظیر انفجار جمعیت جوندگان (موش) به وجود می آید. 

3. یوزپلنگ گونه پرچم در هر زیستگاه است. به این معنی که وضعیت یوزها وضعیت زیستگاه، گونه های جانوری و گیاهی دیگر در آن زیستگاه را نشان می دهد. علاوه بر این، گونه پرچم می تواند گونه چتر هم محسوب شود؛ گونه های چتر گونه هایی هستند که با حفاظت از آنها و محیط زیست‌شان، می توان تمام زیستگاه و گونه های جانوری و گیاهی درون آن را محافظت کرد.

زیستگاه یوزپلنگ ایرانی

در حدود 2000 سال پیش یوزها در بیشتر مناطق آسیا زندگی می کردند؛ اما امروزه تنها در نواحی بیابانی ایران سکونت دارند. در اصل یوزها به طور طبیعی باید در علفزارها، دشتهای کوچک،‌ مناطق نیمه بیابانی، تپه ماهورها و سایر مناطقی که در آن می توان شکاری پیدا کرد، زندگی کنند. یوزپلنگ های ایران در مناطق کویری و بیابانی که شامل قسمت هایی از استان سمنان، یزد، خراسان شمالی، رضوی و جنوبی، کرمان و تهران می شود دیده شده اند. 

در حال حاضر به طور کلی یوزهای ایران در 10 منطقه اصلی و 4 منطقه نو پدید (1) زندگی می کنند. متاسفانه نسل آنها در پارک ملی کویر رو به انقراض است؛ اما دشت های توران و میاندشت از بهترین منطقه ها برای زندگی یوزپلنگ ها در ایران هستند. در این دو منطقه است که یوزها هر سال زادآوری دارند و امید است که نسل‌شان هنوز در این دو مکان مخصوص ادامه پیدا کند. منطقه نایبندان و راور نیز جزو مناطق خوب نگهداری یوزها به حساب می آیند. بدترین مناطق اما زیستگاه های بافق، درنجیر و سیاه کوه است. در حدود سه سال است که در این مکان ها یوز ماده ای دیده نشده است. 

در کنار اینها، مناطق نوپدیدی مانند عباس آباد در حوزه شهرستان نایین اصفهان را داریم که قلاده های یوزپلنگ در آنها دیده شده است. در پارک ملی گلستان و درونه پایینِ شهر سبزوار نیز تصویرهایی از یوزپلنگ گرفته شده است.

زیستگاه های یوز در ایران به خاطر بیابان زایی، تبدیل بخش هایی از زمین ها به زمین های کشاورزی، مسکونی شدن و همچنین از بین رفتن مراتع به وسیله دامهای اهلی و کاهش تعداد آهو و گوزن (که از منابع عمده غذایی یوزها هستند) کوچک و کوچک تر شده است. 

یوزهای نر تنها در محدوده خاصی زندگی می کنند؛ اما یوز ماده جای خاصی را تصرف نمی کند و زیستگاه های خود را تغییر می دهد که این اهمیت حفظ زیستگاه برای گونه را بیشتر نشان می دهد. قبلا یوزها بیشتر در مناطق کم ارتفاع تر و دشت ها سکونت داشتند؛ اما به دلیل مشکلات اشاره شده و اینکه در این مناطق راحت تر شکار می شوند به مناطق مرتفع تر و نیمه کوهستانی پناه برده اند. امروزه آنها بیشتر در دره های خشک میان کوه ها به حیات خود ادامه می دهند. 

سازمان حفاظت محیط زیست در همکاری با سازمان ملل متحد در بعضی از این زیستگاه ها دوربین های تله ای که به حرکت این حیوانات و حرارت بدن آنها حساسند قرار داده و فعالیت این گونه را تحت نظارت دارد. این دوربین ها در جاهای مخصوصی نصب شده اند تا بتوانند با مشاهده یوزها از آنها عکس بیندازند. 

پاورقی

1- مناطقی که به تازگی درآن یوزپلنگ دیده شده است و قبلا نشانی از آنها در آن محل نبود. 

خطرهایی که یوز ایرانی را تهدید می کند

در دهه های 50 تا 70 هجری خورشیدی، حیات وحش و محیط زیست ایران مورد غفلت و کم توجهی قرار گرفت. شکار یوزپلنگ ها و غزال ها -که غذای اصلی آنهاست- در این دوره به شدت زیاد شد و کم کم از تعداد یوزها کاسته شد تا جایی که این حیوان ارزشمند حیات وحش ایران در لیست جانوران در معرض خطر انقراض قرار گرفت. زنگ های خطر به صدا درآمد و دولت و سازمان های مردم نهاد برای حفاظت از یوز ایرانی دست به کار شدند.

1- دشمن طبیعی یوزها

دشمن طبیعی یوز در محیط زیست، گرگ، پلنگ و سگ گله است. بر خلاف آنچه که مردم فکر می کنند یوزها حیوانات آرامی هستند و هیچ گاه در شرایط عادی به دام های اهلی حمله نمی کنند. اما در طرف مقابل، ورود دام به زیستگاه یوز نیز از دیگر تهدیدهای اصلی زندگی یوزپلنگ است. از آنجایی که دام ها، چراگاه ها و مراتع طبیعی را از بین می برند باعث کاهش جمعیت خرگوش، غزال، آهو و بز و میش می شوند و می توانند بر زنجیره غذایی یوزپلنگ ها اثر بگذراند. علاوه بر این، سگ گله هم ممکن است به یوز حمله کند یا چوپانان به حیوان با تیر، چوب یا سنگ آسیب برسانند. 

2- خطرهای زیستگاه ها

تهدید دیگر، کمبود آب به ویژه در سال های اخیر،‌ همزمان با خشکسالی گسترده در ایران است. می دانیم که زیستگاه اصلی یوزها دشت های باز و تپه های ماهوری در مناطق بیابانی و استپی‌ست و پیدا کردن آب در این مکان ها موهبتی بزرگ به حساب می آید. زمانی که دام و به ویژه شتر بر سر آبشخور یا چشمه می آیند و آن را اشغال می کنند، دیگر نه خود یوز و نه طعمه های آن به آنجا نمی روند. در نتیجه هم یوز و هم طعمه ها مجبور به مهاجرت می شوند یا می میرند و از شمار آنها این گونه کم می شود. 

از دیگر عوامل تهدید کننده زندگی یوزها،‌ احداث جاده در زیستگاه های آنها و در میان مناطق محافظت شده است مانند کوه بافق است. امری که باعث شده است در بعضی مواقع خبرهایی از تصادف یوزها با ماشین ها به ویژه در جاده های مشهد و یزد پخش شود.

3- وجود معادن زغال سنگ 

 زغال سنگ، آهن و مس سه ماده معدنی هستند که در سه استانی که زیستگاه یوز به شمار می آیند به وفور دیده شوند. وجود معادن آهن و زغال سنگ در بافق و آهن در نایبند، یوزها را از این زیستگاه های طبیعی خود بیرون رانده است. البته خود این معادن تهدیدی برای یوزپلنگ ها نیستند بلکه کشیده شدن جاده و رفت و آمد مکرر انسان می تواند باعث از بین رفتن زیستگاه‌شان و غذاهای این حیوانات تیزپا شود. 

4- شکار بی رویه غذای یوزها

از طرفی شکار بی رویه غذاهای اصلی یوزپلنگ ها (آهو، جبیر، قوچ و میش، کل، بز، خرگوش) توسط شکارچیان که مجهز به موتورها و خودروهای قدرتمند هستند باعث می شود از تعداد یوزها کاسته شود. 

تلاش ها برای حفظ و بقا

با به صدا درآمدن زنگ خطر انقراض برای این گونه خاص، پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی با همکاری برنامه توسعه سازمان ملل و سازمان حفاظت از محیط زیست در سال 2001 کار خود آغاز کرد. برای انجام این کار 5 منطقه انتخاب شد که به نظر می رسید 80 درصد یوزهای ایران در آنجا پراکنده شده باشند. پارک ملی توران، پارک ملی کویر در استان سمنان، منطقه حفاظت شده بافق و پناهگاه های حیات وحش دره انجیر و نایبندان در استان یزد این مناطق انتخابی بودند. 

آنها در تلاش های خود به مردم محلی آموزش دادند که غذا برای یوزپلنگ کم است و اگر بر حسب تصادف، یوزی به آغل های آنها حمله کرد اجازه بدهند شکار خود را انجام دهد و مقاومت نکنند. به مردم روستایی آموزش داده شد که یوزها مانند گرگ ها نیستند که تمام گوسفندان را خفه کنند و از بین ببرند بلکه این حیوانات تنها با یک بره یا گوسفند راضی می شوند. 

1- بیمه 

یکی از کارهای مهم در راستای حفاظت از یوزپلنگ ها که برای اولین بار در جهان انجام می شد،‌ بیمه تکمیلی محیط بانان، پرسنل زیستگاه های یوز و خود یوزپلنگ آسیایی‌ست. این کار از اسفند ماه 1392 به مدت پنج سال و به صورت رایگان انجام می شود. اگر یوزی به هر دلیل در منطقه های حفاظت شده تلف بشود به میزان 50 میلیون تومان برای هر قلاده آن ها در همان زیستگاه هزینه می شود. این طرح در هر زیستگاه و در هر سال برای ۵ قلاده یوز، قابلیت تکرار دارد. اگر هم یوزها به دام های روستاییان و عشایر آسیبی وارد کنند، بیمه موظف است تا زیان دامدار را به صورت کامل بپردازد. 

2- نصب گردنبند ردیاب

در ژانویه سال 2007 پروژه دیگری برای حفاظت از یوز ایرانی آغاز شد. سازمان حفاظت محیط زیست، دفتر برنامه توسعه سازمان ملل (یو ان دی پی) در ایران و پروژه حفاظت از یوز آسیایی و انجمن حفاظت از حیات وحش آمریکا (دبلیو سی اس) در کاری مشترک اقدام به نصب گردنبندهای ردیاب روی یوزپلنگ های آسیایی کردند. گردنبند ردیاب (جی.پی. اس کولار) یک فرستنده، گیرنده رادیویی و قطعه ای برای تنظیم زمان بازشدن قلاده دارد که به راحتی با آن می توان هر یوز را ردیابی کرد. هدف از نصب این وسیله جمع آوری داده هایی در مورد زیستگاه، توقف گاه و مسیرهای رفت‌وآمد و مهاجرت یوزها است. وزن این گردنبندها 280 گرم بوده و تا دو سال می تواند فعال بماند. 

3- یوز در کتاب‌های درسی

از کارهای جالب توجه دیگر در زمینه آگاهی بخشی به جامعه در مورد یوز آسیایی، آوردن درسی در مورد این حیوان در کتاب های درسی‌ست. از آنجایی که زیستگاه یوز ایرانی در مناطق حفاظت شده استان‌های یزد، سمنان، اصفهان، کرمان، خراسان‌های شمالی، جنوبی و رضوی‌ست، در کتاب های استان شناسی پایه دبیرستان این استان ها مطالبی در مورد خصوصیات زیستگاهی، جانوری و نحوه زندگی یوز ایرانی نوشته شده است. در کنار این ها اصلاح و بازنگری کتاب های درسی علوم تجربی، مطالعات اجتماعی و جغرافیا از دیدگاه محیط زیستی در همین زمینه در دستور کار است. 

4- حمایت تیم ملی فوتبال ایران از یوز ایرانی

یکی از طرح هایی که برای آشنایی بیشتر مردم با یوز ایرانی اجرا شد و بسیار مورد استقبال قرار گرفت، طرح یوز بر روی لباس تیم ملی فوتبال ایران در جام جهانی 2014 برزیل و جام ملت های آسیا 2015 بود. این طرح که برای اولین بار به وسیله آرش نورآقایی مطرح شده بود با همکاری سازمان محیط زیست و همراهی محمد درویش، فدراسیون فوتبال جمهوری اسلامی ایران سر و صدای بسیاری برپاکرد. بعد از آن یوز به عنوان یکی از نمادهای تیم ملی ایران انتخاب و فوتبالیست های ملی با نام یوزهای ایرانی خوانده شدند. اتوبوس اختصاصی تیم ملی نیز با نقشی از یوزپلنگ آسیایی از طرح های حمایتی و حفاظتی این گونه رو به انقراض حمایت می کند. 

5- جریمه شکار غیر قانونی

در تاریخ سه خرداد 1394 جریمه شکار و صید یوزپلنگ آسیایی از 20 میلیون تومان به 100 میلیون تومان افزایش یافت. بر اساس ماده ۸ قانون بهسازی و ماده ۷ قانون شکار و صید، خرید، فروش، نگهداری، واردات و صادرات گونه های حیات وحش باید با مجوز سازمان حفاظت محیط زیست باشد و بدون مجوز این سازمان خلاف قانون است و با این متخلفان به شدت برخورد خواهد شد. کسانی که نسبت به خرید و فروش گونه های ارزشمند و نادر مثل یوزپلنگ اقدام می کنند، بر اساس مصوبه شورای عالی محیط زیست در سال ۱۳۹۴، باید ۱۰۰ میلیون تومان جریمه ضرر و زیان بپردازند. همچنین قضات می توانند این متخلفان را حداکثر به سه سال حبس محکوم کنند.

9 شهریور، روز ملی یوزپلنگ

در تقویم رسمی ایران، روز 9 شهریور ماه به عنوان روز ملی یوزپلنگ ایرانی انتخاب شده است و هر ساله در این روز برنامه ها و همایش های مختلفی برای آگاه سازی و بالا بردن دانش مردم در مورد یوزپلنگ ها و حفاظت از آنها برگزار می شود. در ادامه همراه ما باشید تا دلیل انتخاب این روز به عنوان روز ملی یوزپلنگ را با هم مرور کنیم. 

در 9 شهریور سال 1373 در یک روز گرم تابستانی، یوزپلنگی ماده همراه با سه توله‌اش برای برطرف کردن تشنگی‌شان راهی نخلستان های اطراف بافق استان یزد می شود. در هنگام نوشیدن آب ناگهان خود را در میان تعدادی از مردم محلی در محاصره می بیند. مادر ابتدا در برابر حمله ها و ضربه های مردم مقاومت می کند؛ اما در لحظه ای مناسب فرار کرده و توله هایش را جای می گذارد. در این زمان یکی از مردم و شاهدان، خود را به اداره محیط زیست بافق رساندند و ماموران محیط زیست را مطلع کردند. 

زمانی که ماموران به محل حادثه می رسند با لاشه بی جان یکی از توله ها مواجه می شوند؛ اما دو توله دیگر با جراحات بسیار شدیدی همچنان زنده مانده بودند و به یزد انتقال داده می شوند؛ اما متاسفانه یکی از توله ها در راه از بین می رود. توله سوم در یزد توسط دامپزشک ها نجات پیدا می کند و برای مداوای کامل به تهران فرستاده می شود. آن گونه که محیط بانان شهر بافق گزارش کرده اند مادر توله ها تا یک هفته هر روز به نخلستان می آمد تا توله ها رو جستجو کند؛ اما بعد از این مدت دیگر خبری از او نمی شود. 

داستان ماریتا، اولین یوزپلنگ اسیر ایرانی 

توله ای که نجات پیدا کرده بود اما سرنوشت متفاوتی با هم نوعانش در طبیعت پیدا می کند. نام ماریتا برای او انتخاب می شود و بعد از مدتی به طور کامل بهبود می یابد. در آن زمان ماریتا تنها یوزپلنگ اسیر ایرانی در تمام جهان بود. تمام یوزپلنگ هایی که در اسارت بودند از گونه آفریقایی بود. این گونه شد که تصویر ماریتا در نشریه ها و رسانه های مختلف دنیا به چاپ رسید و به عنوان نماد یوزپلنگ ایرانی در همه جا شناخته شد. ماریتا تا سال 1382 در پارک پردیسان تهران نگهداری شد و در این سال از دنیا رفت. 

انتخاب روز ملی یوزپلنگ

در سال 1386، انجمن یوزپلنگ ایرانی در همکاری با پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و دیگر تشکل های محیط زیستی تصمیم گرفتند تا روز 9 شهریور را به عنوان «روز ملی یوزپلنگ ایرانی» انتخاب کنند. اولین جشنواره به مناسبت این روز در موزه طبیعت و حیات وحش دارآباد تهران برگزار شد. در کنار این جشنواره سازمان محیط زیست و ان جی او (NGO) های حامی حیات وحش در برنامه هایی آموزشی در شهرهایی که محدوده زیستگاهی یوز ایرانی در آنها قرار دارد، سعی کردند تا آگاهی مردم را نسبت به این گونه بالاتر ببرند. 

روز جهانی یوزپلنگ | World Cheetah Day

جالب که بدانید از سال 2010، روز چهارم دسامبر (13 آذر) برای آشنایی بیشتر مردم جهان با یوزپلنگ به عنوان روز جهانی یوزپلنگ نام گذاری شده است.

ورود به صفحه اختصاصی روز ملی یوزپلنگ ایرانی

یوزپلنگ های معروف نجات یافته از دست شکارچیان | کوشکی، دلبر و ایران 

 تا به این جا، از داستان ماریتا، اولین یوز اسیر ایرانی سخن گفتیم اما داستان پر درد این گونه زیبا و اصیل به اینجا ختم نمی شود. شکارهای بی رویه و تغییر سبک زندگی مردم که دوست دارند از جانوری متفاوت به عنوان حیوان خانگی نگهداری کنند باعث شده تا هر از گاهی در خبرها داستان شکار و فروش غیرقانونی یوزها به گوش برسد. در این قسمت می خواهیم سه یوز نجات یافته مشهور را به شما معرفی کنیم. 

کوشکی

چند سال پیش شکارچی به نام کوشکی، توله یوزپلنگی را به سازمان محیط زیست هدیه می دهد. او این توله را از سه چوپان دیگر که آن را شکار کرده و می خواستند بکشند خریداری کرده بود. به دلیل این عمل خیرخواهانه، نام این فرد بر روی توله یوزپلنگ گذاشته شد. کوشکی در شش-هفت ماهگی به تهران و پارک پردیسان منتقل می شود. این جاندار پس از یک سال نگهداری در این پارک، به منطقه حفاظت شده میاندشت فرستاده می شود تا زندگی تازه ای را در آنجا آغاز کند. این یوز برای جفت گیری و تولید مثل با دلبر، دیگر یوزپلنگ ایرانی دوباره به پارک پردیسان برگشت و این روزها در این پارک به زندگی خود ادامه می دهد. 

دلبر

 دلبر یوزپلنگ آسیایی دیگری‌ست که از منطقه حفاظت شده توران در ایران در خردسالی به صورت زنده شکار شد. در سال 1390 این توله یوز به وسیله سگ های شکاری چوپانی افغان در شهرستان شاهرود به دام افتاده بود و او از این یوز کوچک نگهداری می کرد. یکی از ساکنان محلی از این موضوع خبردار شد و توله یوز در اختیار سازمان محیط زیست سازمان ایران قرار گرفت. دلبر بعد از آن هیچ گاه نتوانست شکار کردن را یاد بگیرد و در حال حاضر در پارک پردیسان تهران با خرگوش زنده و گوشت گوسفند تغذیه می شود. تا امروز تلاش هایی برای جفت گیری و تولید مثل او با کوشکی صورت گرفته که هنوز موفقیت آمیز نبوده و نسل این یوزهای در اسارت ادامه پیدا نکرده است. 

ایران

داستان تلخ ایران، یوز تازه کشف شده تهران اما تازه تر است. اویل دی ماه سال 1396 اداره کل حراست سازمان حفاظت محیط زیست از متلاشی شدن باند بزرگ قاچاق حیات وحش در کشور و کشف یک یوزپلنگ آسیایی در تهران خبر دادند. افراد قاچاقچی در یکی از جا به‌ جایی های خود قصد انتقال و فروش یک قلاده یوزپلنگ را داشتند که توسط ماموران دستگیر شدند. نام ایران برای این قلاده یوزپلنگ کوچک و بی پناه انتخاب و برای معاینه و مراقبت های بیشتر به پارک پردیسان منتقل شد. در حال حاضر وضعیت ایران تثبیت شده است و نگرانی و مشکل خاصی در مورد او وجود ندارد. هر چند ایران هنوز در سن رشد است و نیاز دارد تا با استفاده از مکمل های غذایی سوتغذیه اش برطرف شود. او در سن کمی از مادرش جدا شده است و نتوانسته توانایی های لازم برای زندگی در طبیعت را به دست آورد به همین خاطر نمی تواند هیچ گاه به زیستگاه اصلی خود بازگردد.

چند نکته جالب دیگر در مورد یوزپلنگ آسیایی

*یوزها از دیرباز (در برخی منابع از 5000 هزار سال پیش) برای شکار، پادشاهان را همراهی می کردند. آنها تنها گربه سانانی هستند که می توانند اهلی شده و برای شکار آموزش ببینند. گفته می شود امپراتور مغول هندوستان، اکبر شاه حدود 1000 هزار قلاده یوزپلنگ داشت. آنها در شکار طعمه هایی مانند غزال و آهو به انسان ها کمک می کردند. شاهان آشوری نیز در هزاره سوم قبل از میلاد از یوزها برای شکار استفاده می کردند. در گزارشی نیز آمده است یکی از حاکمان ارمنستان در سده پانزدهم میلادی صد قلاده یوز داشته است. 

*این حیوان زیبا زمانی در عربستان، هند، تمام ایران، مرکز آسیا، افغانستان و پاکستان گسترده بود؛ اما در قرن اخیر بر اساس اطلاعات موجود نسل یوز آسیایی اندک اندک منقرض شد. عراق ۱۹۲۹، کویت ۱۹۴۲، هند ۱۹۴۷، قزاقستان ۱۹۷۰، پاکستان ۱۹۷۲، ترکمنستان ۱۹۷۳، عربستان ۱۹۷۳، عمان ۱۹۷۷. از سال 1990 به نظر می رسد یوز تنها در ایران باقی مانده باشد.

*اخیرا زیست شناس ایرانی آقای هرمز اسدی تعداد یوزهای ایران را بین 50 تا 60 قلاده تخمین زده است و گفته به احتمال زیاد بیشترشان در بیابان های مرکزی ایران و بقیه در نواحی خشک بین مرز ایران و پاکستان زندگی می کنند. البته این آمار تنها آمار حدسی‌ست زیرا یوزپلنگ حیوانی به شدت مخفی کار است و خود را از انسان ها پنهان می کند. در کنار آن می تواند به راحتی خود را در طبیعت استتار کرده تا کسی نتواند او را پیدا کند. فعلا تنها چیزی که به طور قاطع می توان در مورد آن نظر داد وجود دو ماده یوز بالغ در میان جمعیت یوزهای ایران‌ است.

نشنال جئوگرافیک در جستجوی یوز ایرانی

یکی از مستندهای جذاب و جالبی که در مورد یوز ایرانی ساخته و منتشر شده است، مستند تنهاوش به کارگردانی فتح الله امیری‌ست که در میان وسعت بی کران پارک ملی کویر به دنبال یوز می گردد. در قسمتی از این مستند به درختی به نام طاق مراد اشاره می شود که در نزدیکی آن اولین تصویر از یوز ایرانی به ثبت رسیده است؛ یوزپلنگ نری که بارها و بارها به این درخت مراجعه می کند و تنهاوش نام می گیرد. شهرت این درخت به اندازه ای زیاد می شود که گروهی از عکاسان حرفه ای نشنال جئوگرافیک از جمله فرانس لنتینگ (France Lanting) برای اولین بار برای عکاسی از یوز آسیایی راهی این مکان می شوند. آنها در نزدیکی این درخت به امید گرفتن عکسی خوب از تنهاوش، چندین دروبین عکاسی را کار می گذارند و به انتظار می نشینند. فرانس بعد از شش ماه دوباره به ایران بر می گردد و عکس هایی که از تنهاوش گرفته است را با خود می برد. او نتیجه کار و عکسی تار از یک یوز را که در منطقه طبس گرفته شده، در مجله نشنال جئوگرافیک که در آبان ماه سال 1391 چاپ شده با همگان به اشتراک می گذارد. 

سخن آخر

امروز به همراه شما به دل طبیعت ایران رفتیم و با یکی از گنجینه های زیست محیطی ایران آشنا شدیم. بر دانش‌مان از یوز ایرانی،‌ این شبح بیابان افزودیم. در مورد ویژگی های ظاهری و رفتاری آن اطلاعاتی کسب کردیم و با تلاش های سازمان های مختلف برای حفاظت از این حیوان ارزشمند آگاه شدیم. 

نظر شما در مورد یوزپلنگ آسیایی چیست؟ از دیدگاه شما چگونه می توان این گونه منحصر به فرد را حفظ کرد و جلوی انقراض آن را گرفت؟

آیا تلاش های سازمان های مختلف برای نگهداری از آن کافی بوده است؟ مردم چه کمک هایی می توانند انجام دهند؟

منتظر دیدگاه های شما عزیزان هستیم.