پوشاک سنتی ترکمن ها | از گذشته تا به امروز

بارها و بارها در سفرهای مان به سراغ جاذبه های تاریخی و طبیعی متنوع رفته و از دیدن شان لذت برده ایم. موزه ها، کاخ ها، مساجد، کلیساها، پارک ها و دریاچه های بسیاری را از نظر گذرانده ایم تا با زیبایی های مقصدمان بیشتر و بیشتر آشنا شویم؛ اما آیا همه دیدنی ها به همین جاذبه های معروف و ملموس ختم می شوند؟ آیا مقاصدی که به آنها سفر می کنیم جلوه های جذاب دیگری ندارند؟

فرهنگ و جلوه های بصری آن از جذاب ترین چیزهایی است که می تواند سفرتان را رنگی دیگر ببخشد. احتمالا تا به حال شاهد رقص محلی بوده و یا مراسم سنتی ازدواج را در سایر اقوام به تماشا نشسته اید. شاید هم خودتان را به گشتی خوشمزه مهمان کرده اید و طعم خوش غذای محلی هنوز هم زیر دندان تان مانده است. اینها همه جزیی از فرهنگ یک دیار و مردمش محسوب می شوند که حتا در وسعت کوچک یک شهر هم از نقطه ای به نقطه دیگر تفاوت دارند. 

آنچه که امروز کارناوال را به سوی خودش کشانده نیز بخشی از فرهنگ یکی از اقوام ساکن در کشورمان است؛ چیزی که شاید کمتر آن را مورد توجه قرار داده و به آن اندیشیده ایم. امروز می خواهیم در رنگ و لعاب پوشاک سنتی ترکمن ها غرق شویم و ببینیم تن پوش های شان چه قصه ای در ورای خود دارند و چگونه دل از هر بیننده ای می برند. لباس هایی که هر یک جاذبه ای خاص دارند و از فرهنگی غنی خبر می دهند.

با ما همراه باشید...

آشنایی با ترکمن ها

تُرکْمَن‌ها یکی از اقوام ترک تبار آسیای میانه محسوب می شوند که در ترکمنستان، شمال غرب افغانستان و شمال‌شرق ایران زندگی می کنند. آنها تا اوایل قرن بیستم کوچ نشین بودند و به مرور در شهرها و روستاها سکونت یافتند.

ترکمن ها حدود ۲ درصد جمعیت ایران و حدود یک و نیم میلیون نفر از آن را تشکیل می دهند. بیشتر این مردم در جنوب شرقی دریای خزر و در ترکمن‌صحرا و اطراف رودخانه اترک و گرگان‌رود زندگی می کنند. سکونتگاه های ایشان در استان‌های گلستان، خراسان رضوی و خراسان شمالی پراکنده است و بندر ترکمن، گنبد قابوس، کلاله، آق قلا، گمیشان، مراوه‌تپه و اینچه‌برون مهم ترین شهرهای ترکمن نشین هستند. بیشتر ترکمن ها مسلمان سنی مذهب هستند و به زبان‌های ترک‌تبار از شاخه اغوز غربی صحبت می کنند. 

طوایف ترکمن عبارتند از: 1- چاودر 2- ارساری 3- آل علی 4- قره 5- سالور (سالر) 6- ساریق 7- تکه 8- گوگلان 9- یموت

مقدمه ای بر پوشاک ترکمن ها

پوشاک اقوام مختلف در سراسر جهان نشات گرفته از باورها، تاریخ و وقایع خاص است و نمادی از فرهنگ و سنت های آنها به شمار می رود. بیشتر تن پوش های سنتی در جهان با یکی از دوره های تاریخی ارتباط دارند و ویژگی های پوشش آن دوران را تداعی می کنند. با مقایسه پوشاک ترکمن ها با پوشاک دوره های تاریخی ایران متوجه می شویم که نمی توان آن را به دوره خاصی ارتباط داد؛ در واقع آنچه لباس قومیت‌های مختلف ایرانی را متمایز می کند عناصر ترکیبی دوره‌های تاریخی متفاوت در آنهاست که کار بررسی را نیز با دشواری هایی مواجه می سازد.

آنچه در یک دوره تاریخی در کشور وجود داشته و یا در برخی از دوره‌ها وارد ایران شده است به صورت دایم در حال تغییر بوده و حتا با جریان های سیاسی تغییر شکل داده است. پوشاک ترکمن ها نیز از هیمن قاعده پیروی کرده و در آن نشانه‌های پوشاک دوره‌های مختلف از جمله پوشاک عربی زمان ورود اسلام به ایران و تغییرات آن دیده می شود. بوروک ترکمنی، ظاهری شبیه عرقچین های دوره تیموری دارد یا آل دانقی بانوان ترکمن به همراه زیورآلات فلزی خاص آن شکل کلاه بانوان دربار تیموری و تزیینات آن را در ذهن تداعی می کند. برای همین باید تک تک اجزای پوشاک ترکمنی را از میان ادوار مختلف ایران بیرون کشید و این کار نیاز به مطالعات مستمر تاریخی، اجتماعی، سیاسی و ... دارد.

آنچه در این مطلب به آن می پردازیم نگاهی به پوشاک زنان و مردان در دو شکل سنتی و امروزی است و در این میان از گفتن مطالبی که بررسی شان در این مقال نمی گنجد پرهیز می کنیم. پوشش سنتی مربوط به زمانی است که هنوز خبری از یک دست شدن لباس ها در ترکمن صحرا و کل ایران توسط رضاخان نبود و پوشاک امروزی نیز مربوط به پس از این واقعه است. فارغ از هر دیدگاه و باوری، تنها زیبایی و نمودهای فرهنگی پوشاک مد نظر ماست و بحث های تخصصی تر در این رابطه را باید به زمان و مکانی دیگر موکول کنیم.

پوشاک سنتی ترکمن ها

پوشاک سنتی ترکمن ها از موادی همچون ابریشم‌، پوست‌، کتان‌ و پنبه‌ تهیه می شد. پوشش اصیل‌ ترکمنی‌ از جنس‌ ابریشم‌ بود و این مساله در نوع زنانه و مردانه تفاوتی نمی کرد. زنان، پرورش‌ کرم‌ ابریشم‌ و تهیه‌ پیله‌ ابریشم‌ را بر عهده داشتند. پس از آماده شدن ابریشم آن‌ را با چرخ‌ دستی‌ تاب‌ می دادند تا نخ به دست آید و با رنگ های‌ طبیعی‌ همچون‌ انار دانه‌، پوست‌انار، بویا، نیل‌ و دیگر گیاهان صحرایی‌ به آن جلوه ای خاص می بخشیدند. آنها از نخ‌ ابریشم‌ در دستگاه‌ ساده‌ای‌ به‌ نام‌ «تارا» پارچه های‌ ابریشمی ‌تهیه می کردند. این‌ پارچه‌ ابریشمین‌ در عرض‌ تقریبی ‌نیم متر بافته می شد و طول‌ آن‌ تا تمام‌ شدن‌ چله‌ ادامه پیدا می کرد. لباس سنتی ترکمن ها را می توان در دو بخش مردان و زنان مورد بررسی قرار داد:

1- لباس‌ مردان‌

لباس مردان ترکمن از بخش هایی همچون تن‌ پوش‌، شلوار، کلاه‌ و کفش‌ تشکیل می شود که در ادامه با آنها آشنا می شویم:

*تن‌پوش ها

تن پوش ها همان بالاپوش ها هستند که ما آنها را لباس خطاب می کنیم. تن پوش مردان ترکمن انواع مختلفی دارد که عبارتند از:

دون ‌(don) 

دون لباس اصیل ترکمنی است. این تن پوش ردای‌ بلندی‌ تا زیر زانوان‌ بود که‌ از ابریشم‌ دوخته‌ می‌شد. دون‌ بر اساس رنگ‌ و نوع‌ بافت‌ بر دو نوع ‌تقسیم می شد:

«قیزیل‌دون‌» یا «قیرمیز دون‌» (Gyzyl/ Gyrmyz don) که از ابریشم‌ کاملا قرمز دوخته‌ می‌شد

«قارما دون‌» (Garma don) که رنگ‌ متمایل‌ به‌ زرد داشت و رنگارنگ‌ و راه‌ راه‌ و فاقد بافت یکنواخت بود.

بر حاشیه‌ دون‌ نوارهای‌ سوزن‌دوزی‌ می دوختند که به آن «آلاجا» (Alaja) می گویند. این نوار از دو نخ‌ تافته‌ سیاه‌ و سفید یا تیره‌ و روشن‌ تشکیل شده است. بر کمرِ دون‌ کمربندی‌ از شال‌ می بستند که گاهی آراسته‌ به‌ تزیینات نقره‌ است و به‌ آن‌ قوشاق (Guşak) و یا «تیرمه‌ شال‌» (Tirme) گفته می شود.

چأکمن ‌ (Çäkmen)

چأکمن ‌بالاپوشی‌ بلندتر از کت های‌ کنونی‌ و از کرک شتر است که دو نوع دارد:

«اینچه‌ چأکمن‌» (inçe çäkmen) که از کرک ظریف‌ و مرغوب‌ تهیه می شود.

«یوغین‌چأکمن‌» (Ýogyn ) که از کرک زبر درست می شود. 

ایچمک ‌(Içmek)

ایچمک، اوچمک یا سیلکمه، پوستین‌ تن پوشی برای استفاده در هوای سرد است که قسمت جلوی آن قلاب یا دکمه ندارد و آستین بلند آن از شانه به سمت مچ باریک می شود.  برای بستن جلوی سینه این تن پوش از قوشاق استفاده می کنند. قوشاق دستاری است که به دور کمر پیچیده می شود. ایچمک در چند نوع است:

«باغانا ایچمک» که بهترین نوع ایچمک بود و از پوست بره یک ماهه تهیه می شود.

«سیلکمه ایچمک» که از پوست بره 5 تا 6 ماهه درست می شود و پس از دباغی آن را  به‌ رنگ‌ زرد در می آورند.

«ایش ایچمک» که از پوست گوسفند تهیه می شود و برای پوشیدن حین کار مناسب است. 

 پوستین دوزی کار مردان است و زنان در مراحلی از آن همکاری می کنند. برای دوختن هر پوستین پنچ تا شش پوست گوسفند یا هفت تا هشت پوست نیاز است. بعد از پوست کندن، روی آن آرد جو و نمک و دوغ می ریزند و شش تا هفت روز در آفتاب می گذارند. وقتی پوست خشک شد آن را با خشت و آجر می مالند و در آخر کمی پوست انار ساییده شده و رنگ قرمز و آب بر روی آن می ریزند. بعد از یک روز پوست را با دست نرم می کنند و برش می دهند و سپس می دوزند.

پالتون / پالتو

روپوشی زمستانه از پارچه های راه راه است که به صورت دامنی بلند با آستین های صاف دوخته می شود و سوراخی در سر آستین ها دارد. قسمت جلوی این پوشاک از هم باز و بدون دکمه است و برای ثابت نگه داشتن آن و پوشاندن جلوی سینه از کمربندی چرمی به نام «قوشاق» بهره می گرفتند.

قبا

قبا نام روپوشی است که از پارچه‌های راه راه و گاهی ساده تهیه می شود. این تن پوش بدون یقه برگردان است و آستین‌های راسته و بدون زیر بغلی دارد. این پوشش دارای دامنی بلند است که در دو سوی آن چاکی دیده می شود. دو طرف این لباس از ناحیه کمر به صورت یکنواخت گشاد می‌شود. دو طرف قبا را بر روی هم قرار می دهند و با بندینک و یا کمربندی چرمی آن را محکم می کنند.

 کوینک (Köýnek)

کوینک پیراهنی‌ ساده‌ و آستین بلند و راسته بود که یا یقه ‌نداشت و یا یقه‌‌ای‌ کوتاه‌ و مدور و بدون‌ دکمه‌ بر روی آن تعبیه می کردند. در این لباس به‌ جای‌ دکمه‌ از بندهایی به نام «سپ یقه» استفاده می کردند.

چئک یقه

 چئک یقه پیراهنی ساده‌ بود که یقه‌ کج‌ یا کناری‌ داشت و به آن «گزک یقه» و یا «اوزیقه» نیز می گفتند. چاک یقه در راست یقه قرار داشت و آن را با سوزن‌دوزی های‌ مفصلی به نام «جویجه بورون» (نوک جوجه ای) تزیین می کردند. سرآستین این پیراهن به گلدوزی مزین بود و «گلباغ» خوانده می شد. قد پیراهن‌ها معمولی و جنس آنها از پارچه چلوار بود. رسم بر این است که مردان میان 50 تا 60 ساله و بزرگتر پیراهن سپید بپوشند؛ پیراهن هایی فاقد نقش و نگار که تنها به نواری در کنار یقه جیب‌های پهلو و آستین مزین هستند. 

پیراهن روحانیون

روحانیون ترکمن هنوز هم از لباس های سنتی از جنس نخ‌های پنبه‌ای کتانی استفاده می کنند؛ پیراهن‌های سفید با دامنی بلند که یقه آن مثل گذشته صوفی یقه (مدور و بدون پایه) نیست بلکه به تقلید از روحانیون فارس مدور، پایه دار و دارای دکمه است.

چاتال

چاتال به جامه‌ای سبک گفته می شود که از لباس خانگی کوتاه تر بود و در هنگام آلامان (یورش به دشمن) بر تن می کردند.

یاپینجا

پاپینجا پوششی بدون آستین و از جنس نمد است که چوپان‌ها در زمستان آن را بر دوش می‌اندازند و درتابستان به عنوان سایه بان از آن بهره می گیرند.  

*شلوار

شلوارهای سنتی مردان ترکمن در دو نوع زیر است:

بالاق یا تنبان

شلوار مردانه ترکمن ها از تنبان‌ گشادی‌ از رشته‌های‌ پنبه‌ای‌ لیفه‌ بود که سر آن‌ را با «هوتاز» (Hotaz) یا منگوله‌ زینت می دادند و به آن  «اوچغور» می گویند. بالاق شلواری با برش ساده است که مسن ترها سفید آن را استفاده می کردند و نوع سبز و نیلی آن توسط جوان تر ها استفاده می شد. 

جولبار یا شلوار

جولبار پوشاکی بود که مردان کهنسال، درروزهای جشن آن را از بالای تنبان بر تن می کردند. پارچه جولبار گوگ ماووت یا ماهوت آبی بود که رنگی نیلی داشت. این پوشش برش معمولی و دو قسمت داشت: قسمت اصلی که قوزک پاها را پوشش می داد و خشتک که برشی نزدیک به ذوزنقه دو قلو داشت.

این نوع شلوار با نخی پنبه‌ای به نام «اوچقورباق» یا بند تنبان به دور کمر محکم  می شد که آن را از درون لیفه (جای کمر) شلوار رد می کردند. گاهی به دو انتهای اوچقورباق منگوله‌ای به نام «هوتاز» (Hotaz) یا «هوتوز» می آویختند.

 *کلاه ها

 کلاه در فرهنگ ترکمن ها جایگاه خاصی دارد و در پوشش سنتی آنها چندین نوع از آن دیده می شود:

تلپک (Telpek)

تلپک کلاه‌ پوستی‌ است که‌ از پوست گوسفند درست می شود و در گذشته انواع گوناگونی داشت:

دوومه تلپک (Düwme T)

بوخار تلپک (Buhar T) که نیم گرد است. پشم‌های بلند، مشکی و پیچ در پیچ این کلاه روی چشم و ابروی مرد ترکمن را پوشش می دهند.

شیپیرما تلپک (Shypyrma T)  که کلاهی نه چندان بلند است. این کلاه سر پوشی مسطح دارد که معمولا با پارچه قرمز پوشانده می شود و نوارهایی به شکل (+) روی آن به چشم می خورد.

کلاه ها آستردار پنبه دوزی شده و لفاف‌دار هستند و بر روی بوروک استفاده می شوند.  

بوروک (Börük)

بوروک یا بوریک در واقع یک عرقچین‌ است که نقوش‌ گوناگون‌ بر روی آن سوزن‌دوزی‌ می شد. هم مردان و هم زنان از این کلاه استفاده می کنند و در برخی‌ لهجه‌ها تاخیا (Tahýa) یا تایخا (Taýha) نیز می خوانند. مردان بوروک را زیر کلاه پوست می گذارند و پسران از آن در ایام کودکی و جوانی استفاده می کنند. زنان وظیفه تزیین این کلاه را بر عهده دارند و تمام نقاط بیرونی آن را با سوزن دوزی زینت می دهند.  این کلاه با حوصله و دقت خاصی تهیه می شود و درست شدن آن زمان زیادی می برد. 

دستار شیر شکری

دستار معروف شیر شکری، پارچه‌ای سفید با گل های نخودی رنگ است که آن را همانند عمامه به کار می برند. 

 *پاپوش

لباس سنتی ترکمن ها با پاپوش ها یا کفش های خاصی پوشیده می شود که عبارتند از:

 چکمه ‌ (Çekme)

چکمه‌های‌ بلند چرمی‌ با نوک‌ برگردان‌ اصلی‌ترین‌ پاپوش‌ مردان ترکمن هستند که آنها را «ایدیک» نیز می خوانند و در سوارکاری به کار می برند.

چاریق‌ (Çaryk)

چاریق‌ کفشی نرم است که چوپانان‌ آن را از پوست‌ گاو چارقی یا چرم شتر و گاومیش‌ تهیه‌ می‌کردند. این کفش مخصوص‌ پیاده روی است و در صحرا و خاک ‌نرم‌ به خوبی پا را حفظ می کند. برای تهیه این پاپوش، پوست دباغی شده را در اندازه ای بزرگ‌تر از پا می بُرند و برای عبور دادن بند، سوراخ‌هایی در اطراف آن ایجاد می‌کنند. سپس پای را دولاق پیچ کرده، درون برش چرم قرار می دهند و بندها را به دور دولاق محکم می‌کنند. این بندها به «چاریق‌باق» معروفند.

دولاق‌ (Dolak)

دولاق پارچه‌ای دستباف، ضخیم و پشمی است که آن را مثل نواری به دور پا تا زیر زانو می پیچند. دولاق را می توان نوعی جوراب اما بسیار زبرتر و گرم‌تر به شمار آورد. این پاپوش را در زمستان ها می پوشند و آن را با چاریق‌باق محکم می‌کنند.

چپک (Çepek) یا یلکن‌ (Ýelken)

چپک یا یلکن‌ پاپوشی تابستانی از پوست شتر است که سبکی و راحتی آن را می توان با دمپایی های امروزی مقایسه کرد. 

 جوراب

ترکمن ها از جوراب های ابریشمی و پشمی استفاده می کنند که بافتن آنها بر عهده زنان ترکمن است.

گبری 

 مردان ترکمن در گذشته نوعی کفش به نام گبری نیز به پا می کردند که امروزه دیگر اثری از آن دیده نمی شود.

2- پوشاک بانوان ترکمن

لباس‌های زنان‌ ترکمن‌ تنوع زیادی دارد و علت آن به دوره‌های‌ سنی‌ آنان‌ مربوط می شود. پوشاک زنان ترکمن برشی ساده دارد؛ اما تزیینات چشم گیری بر روی آنها به چشم می خورد. آنها چهار نوع لباس برای خود دارند:

لباس منزل که بسته به سن افراد شکل و شمایلی خاص دارد.

لباس کار برای پختن نان و انجام کارهای کشاورزی

لباس شهر برای خروج از منزل و خرید از بازار

لباس تشریفات برای شرکت در مراسم، جشن ‎ها و اعیاد

در اینجا پوشش زنان را در چهار بخش مورد بررسی قرار می دهیم: 

*تن پوش ها

برای تن پوش، لباس های متعدد ترکمنی وجود دارد که عبارتند از:

کوینک‌ (Köýnek)

زنان‌ ترکمن‌ در گذشته پیراهن‌های ‌ابریشمین‌ به تن می کردند که‌ بیشتر آنها به رنگ‌ قرمز تمشکی بود و گاهی برق می زد. این تن پوش «قیرمیز کوینک‌» (Gyrmyz K) نام‌ داشت‌. این پیراهن‌، دارای الگویی ساده‌ و شامل سه‌ قسمت‌ بود‌: یقه، ینگ‌ (Ýeň) یا آستین‌، یان‌ (Ýan) یا پهلو و آشیری‌ (Aşyry) یا دامن.‌ 

آستین های این لباس معمولا بلند است و از بالا به طرف مچ دست تنگ می شود. حاشیه و سر آستین های پیراهن به شکل ظریفی سوزن دوزی می شود.

منظور از دامن در لباس ترکمن ها، پوششی است که که از گردن تا قوزک پا را می پوشاند و برش ندارد؛ نه آن دامنی که فقط از کمر به پایین را می پوشاند. زنان تکه های مثلثی شکلی را در میان تکه‌های مستطیل شکل دامن لباس قرار می دادند و تن پوش پرچینی را ایجاد می کردند که در قسمت پایین گشاد بود. به این ترتیب دامنِ لباس، از زیر بغل تا پایین به تدریج گشاد می‌شد. بلندی این لباس تا بیست سانتی‌متری پاشنه پاست تا حاشیه دوزی مفصل پایین شلوار نمایان باشد.

یقه پیراهن حدود 15 سانتی متر به سمت پایین چاک دارد و اطراف آن قلاب دوزی شده است. این چاک را از قسمت بالا (زیر گلو) با وسیله تزیینی به نام «گل یاقا» (گل یقه) می بندند تا سینه پوشیده شود. چاک یقه به اندازه ای باز بود که برای شیر دادن مناسب باشد. 

برای محکم کردن دوخت های این پیراهن از نوارهای پارچه‌ای باریک در حدود 33 سانتی متر استفاده می کردند. بر روی پیراهن، ‌شال‌ یا کمربندی‌ می بستند که آراسته ‌به‌ دانه های‌ ریز تسبیح و یا منجوق‌ بود و «مونجوق‌ غوشاق‌» (Monjuk Guşak) و یا «هنجی غوشاق» خوانده می شد.

سر آستین‌ها و یقه با هنر سوزن دوزی آراسته می شد. در گذشته ردیف‌هایی از سکه در جلوی پیراهن می دوختند که تا سال 1349 شمسی منسوخ شد. یقه‌ پیراهن‌ را با «گل‌ یقه‌» (Gül Ýaka) نیز تزیین می کردند و «بوقاو» (Bukaw) را که سینه‌ریز نقره‌ای‌ درشت بود به گردن می انداختند. 

قوشاق (کمربند)

زنان ترکمن کمربندی ابریشمی دارند که قوشاق نام دارد. قوشاق باعث می شد که قد پیراهن کوتاه شود و در هنگام کار دست و پای زنان را نگیرد. آنها این کمربند را به شکل یک شال سیاه 3 متری هنگام بارداری یا در سنین بالاتر دور کمر می ‎بستند و آن را برای کمر و شکم مفید می دانستند. قوشاق سبز را به کمر نوعروسان ترکمن می بستند تا او را از چشم زخم حفظ کنند.

مردان نیز برای کار در مزارع یا در میدان های کُشتی، برای تمرکز نیرو در مقابل حریف از قوشاق استفاده می کردند. 

چابیت‌ (çabyt)

چابیت یا شاوت قبا یا بالاپوشی‌ بود که تا همین چند سال پیش طوایف «یموت» در مراسم رسمی آن را می پوشیدند و بر دو نوع مخملی و ابریشمی است و آستر دارد.

نوع مخمل این لباس دارای آستین‌های کوتاه و کمربند است. قسمت جلوی این پیراهن را باز می گذاشتند تا تزیینات داخل آن مانند گل‌دوزی به خوبی دیده شود. نوع دیگر را از ابریشم راه راه قرمز تهیه می کردند که سر آستین و آستین‌های بلند داشت. قد نوع ابریشمی بلند بود و تا بالای ساق پا می رسید. دو طرف پیراهن را راسته و آزاد در نظر می گرفتند و یقه‌ای ساده و بدون برگردان را برایش طراحی می کردند. گشادی آستین لباس متوسط است و از زیر بغل به طرف مچ باریک می شود.

در زیر بغل لباس زایده‌ای سه گوش و از جنسی غیر از پارچه قبا بین آستین و پیراهن وجود دارد که برای جلوگیری از آسیب عرق بدن به لباس آن را می دوختند. گاهی آن را عوض می کردند تا مشکلی برای لباس پیش نیاید. پیراهن از قسمت کمر تا پایین گشاد می شود و در دو طرف چاک دارد. نقوش مفصلی را بر روی این لباس پیاده می کردند که بیشتر در این قسمت ها دیده می شد: مچ آستین، اطراف یقه و کناره‌های آن در جلو سینه تا انتهای دامن و اطراف آن و در اطراف چاک پهلو. 

چاروود یا جبه

روپوشی پالتو مانند بود که در حاشیه دامن، یقه و سر آستین سوزن دوزی داشت. این پوشش از پارچه های مخمل به رنگ های سبز یا آبی یا قرمز بود و آن را را در زمستان و به هنگام مهمانی به تن می کردند. امروزه این لباس تنها در گنجه مادربزرگ ها جای دارد. آنها به هنگام برودت هوا به استفاده از پوستین نیم تنه و یا بلند هم روی می آورند. 

چکمن

لباسی پشمی است که بر اساس نوع پشم به کار رفته در آن به دو نوع «اینچه چکمن» و «یوغین چکمن» تقسیم می شود.

نیم تنه

نیم‌ تنه‌ یکی از پوشش های مخصوص‌ عروس‌ شدن‌ بود که دختران آن را آماده می کردند و با سوزن دوزی و آویزه هایی‌ از سکه ‌و  پولک‌های‌ نقره‌ زینت می دادند. پسران و دختران نیز نیم تنه‌ای به تن می کردند که بر پشت آن زیورآلات مختلفی به شکل‌های سپر و تیر و کمان آویزان بود.

بوقو (Buqaw)

بوقو، یقه کلفتی بود که با آویزه‌ها و یا یک لوزی تزیین شده به نام «گنجوک» گلو را می پوشاند. در قرن بیستم میلادی این پوشش به یقه بزرگ قپِاقه‌ای (گول یقه) تبدیل شد.

*شلوار

شلوارهای زنان ترکمن هم انواعی دارد که عبارتند از:

بالاق‌ (Balak)

بالاق شلوار زنان ترکمن است که کمر دارد و میان ساق آن نسبت به سایر شلوارهای سنتی زنان ایرانی قدری گشادتر است. دمپای دو ساق شلوار تنگ است و سوزن‌دوزی‌ چشم نوازی دارد. در قدیم این تزیینات شامل، دو ردیف پهن از نقش مایه‌های متضاد بود که حاشیه های باریک تری داشتند. سوزن‌دوزی‌ها اسامی مختلفی دارند که از میان آنها از دویه‌ کله‌ (سر شتر)، سکدیرمه‌ چویچه‌ (نقش جوجه)، واخ آرمان، ایکی‌حورمان‌ و ... در ساق پا استفاده می کردند. قانات (بال پرنده)، قویماق، تکه نقش، موی نقش (نقش عقرب) و بوستانی نیز دیگر نقوشی بودند که در لباس ها به کار می رفت.

جنس و رنگ پایین شلوار متفاوت از بالای آن است. برای بالای شلوار پارچه ای از جنس کرباس و یا متقال و به رنگ سفید انتخاب می کنند. قسمت بالایی و نخی آزاد به گونه ای است که بتوانند آن را پس از پاره شدن از پارچه حاشیه دوزی پایین شلوار جدا کنند. حاشیه های پارچه شلوار هنوز هم بسیار ارزشمندند و به طور جداگانه به عنوان جهیزیه دوخته می شوند. برخی از این حاشیه ها تا چهل سانتی‌متر پهنا دارند و به سمت قوزک‌ها گشاد می شوند.

برش شلوارهای زنانه، همانند برش شلوارهای مردانه است؛ اما پایین آن تنگ در نظر می گیرند تا به پاها بچسبد. در پایین پاچه های شلوار، نوار سیاهی به پهنای 1 تا 1.5 سانتی‌متر دوخته می شود که آن را «بالاک یوب» می خوانند.

*پیشانی‌بند، سربند و روسری

از گذشته برای پوشاندن سر از البسه متفاوتی در میان زنان ترکمن استفاده می شود که در اینجا به آنها می پردازیم:

بوروک‌ (Börük)

بوروک یا عرقچین کلاه گرد و صاف و بدون‌ برجستگی بود که دختران‌ آن‌ را با زینت‌ آلات‌ نقره‌ای‌ شامل پولک و قبک‌ها زینت می دادند. در گذشته کسی از روسری استفاده نمی کرد و اغلب دختران‌ بوروک بر سر می گذاشتند. این کلاه به نام‌های «تاسه گ» و «تاخیه» نیز شهرت دارد. دختران موهای خود را به صورت چهار رشته می بافتند و دو رشته جلو و دو رشته پشت آنان می افتاد.

بوروک در دو نوع است و هر یک کاربردهای خود را دارند:

بوروک ساده و بدون تزیین

پسرها و مردها به هنگام نماز بر سر می گذارند

مردی که به مکه می رود و می خواهد از دستار سر مخصوص حاجی ها استفاده کند باید آن را به دور بورک بپیچد و مانند عمامه بر سر بگذارد

بوروک تزیین شده

بوروک با سکه های نقره، پولک، قبه/ دپه بند و سایر زیور آلات پوششی برای دختران

بوروک با پری به نام اوتاغا برای دختران نامزد دار که اوتاغی قیز نامیده می شدند. 

توپبی‌ (Topbi)

کلاه و سربند در میان ترکمن ها معرف طایفه و مشخص کننده موقعیت زنان ازدواج کرده یا دختران است. زنان تکه، نخورلی و ساریق کلاه هایی به شکل مخروط ناقص بر سر می گذارند که از نی و چوب جارو و ... تهیه می شود. دختر ترکمن‌ پس از عروسی بوروک را کنار می گذاشت و پیشانی‌بندی قرمز به نام توپبی را بر سر می نهاد تا نشانه شادی باشد. این پیشانی بند در نزد یموت ها با عناوینی همچون «هاساوا» یا «خاوه» یا «آلین دانگی» (Alyndang) شناخته می شود. این پیشانی بند مزین به نقش نارنج و ترنج است که آن را به دقت تا کرده و در جلو گره می خورد. 

روی توپبی را با روسری می پوشانند و در بالای آن دستمال بزرگی از حریر یا نخ به نام «قین قاج» قرار می دهند. یک سر قین قاج پشت سر می افتد و سر دیگر که دهان را می پوشاند «یاشماق» نام دارد. یموت ها پارچه پیشانی بندی به نام «آلاندانگی» دارند که به دور سر و بر روی یک روسری نقش دار گره می خورد. نخورلی ها قبل از رفتن عروس به خانه شوهر تاج عروسی را که از نی های ریز بافته شده بر سر عروس می گذارند و آن را آلین دانگی می دانند. بر روی این تاج پارچه ای می کشند و زیوری به نام «آلین شای» را بر پیشانی عروس می اندازند. 

پیشانی بند را با سربندی ابریشمی به نام یغلیق (Yagliq) می آرایند که نقوش چهارگوش بر روی آن دیده می شود و نقش یاشماق یا روبنده را برای احترام به مردان بزرگتر ایفا می کند. در گذشته این سربند را زیر پیشانی‌بندی پنهان می کردند که در پشت با دنباله‌های آویزان گره می‌خورد. اساس الگوی این سربند یک ذوزنقه است که از نی‌های به هم پیچیده تهیه می شود. روی این سربند را با استفاده از پارچه ابریشمی زرشکی و قرمز و به صورت شلوغ و چین‌دار می پوشانند و در  یک طرف آن دنباله پارچه ای بلندی می گذارند. روی سربند را با زیورهای نقره‌ای و طلایی می پوشانند و گاهی در مواقع عروسی، نیم تاجی مزین به جواهر نیز بر روی آن می گذارند.

گاهی در جلوی این سربند پلاک مستطیل نقره‌ای شکل خمیده‌ای به نام  اغمه (Egme) و دسته‌هایی از پلاک های متصل کوچک‌ تر به نام اوورمه (Owurme)  نیز استفاده می شد. این سربند را در طوایف تکه «سُمَق»، در ایرساری «بُغمک» و در گذشته در یموت «خسبه» می خواندند. سربند تکه با پارچه زرین و طرح‌های مواج و لوزی ها و هلال‌های کوچک تکراری زراندود پوشیده می شود و عقیق‌های جگری بر آن متصل می کنند. سربندهای یموت طرح قوی تری دارند.

طوایف تکه از آنق استفاده می کنند که با پارچه ‎ی زرین و طرح های نقش دارِ مواج تهیه شده و عقیق های جگری به آن وصل می شود. گاهی از انواع زیورهای آویزه دار بر روی سربند استفاده می شود که سطح کلاه را کاملا می پوشانند و ابهتی خاص به صاحبش می دهند. زنان برای افزایش زیبایی و شکوه، گیسوان بافته خود را از میان گیسوبندهای نقره‌ای رد می کنند و زیورهای مجلل و خوش ساخت را از دو طرف چهره خود و از روی کلاه آویزان می کنند.

هر سال به اندازه دو بند انگشت از بلندی سربند می کاهند و هر چه قدر زن به دوره میان سالی نزدیک شود سربند کوتاه تری خواهد داشت و در این زمان آن را  «تبرّک» می خوانند. زن در این مرحله به نشانه مجرب بودن از پیشانی بند سیاه استفاده می کند و در دوران پیری به رنگ سفید به نشانه عاقل بودن رنگ سفید را بر سر می نشاند. درمیان گوکلان ها زنان مسن کلاه کم ارتفاعی به رنگ سیاه می گذارند و آن را علامت تجربه می دانند.  وقتی زنی نوه اش عروسی کند این کلاه برای احترام به رنگ سفید در می آید.

 دون

دون زنان ترکمن پوشاکی از جنس ابریشم و بر دو نوع است:

«گی ییم دون» که پوششی معمولی با حاشیه های پولک دوزی شده است و در مهمانی های معمولی کاربرد دارد.

«قرمز دون» یا «باش دون» که در روز عروس کشان، آن را بر سر عروس می اندازند.

حواشی قرمز دون را سوزن دوزی می کنند و سکه های نقره ای، پولک های رنگین و زیور آلات نیز برای زینت آن به کار می برند.

چارقد

چارقد روسری بزرگی است که زنان در هنگام بیرون رفتن، مراجعه به شهر، میهمانی یا عروسی سربند خود را با آن می پوشانند. در گذشته این پوشش از ابریشم تهیه می شد؛ اما امروزه از چیت گلدار با ریشه بلند و مجلل است.

چارقد طرح ها و رنگ های متنوعی دارد و کناره های آن با ریشه‌هایی به نام «پورچیک» مزین است. زنان ترکمن از چارقد 1.5 متر مربعی که به شکل مربع است استفاده می کنند. آنها این پوشش را از وسط تا می‌کنند و به شکل مثلث بر سرشان می اندازند.

چاشو

برخی از طوایف‌ همچون‌ یموت‌ روسری‌هایی‌ به‌ نام‌ چأشو (çäşew) یا باش آتار نیز دارند که روسری مربعی‌ شکل‌ و ابریشمین‌ نازک است. چاشو در بین زنان ترکمن، حکم چادر رایج در بین زنان فارس را دارد. در حدود 50 سال پیش این پوشش مورد استفاده زنان مسن بود که آن را از وسط تا کرده و بر سر می انداختند. چاشو بر اساس نخ مورد استفاده برای بافت انواع مختلفی دارد که عبارتند از:

«اریش چاشو» از نخ‌های پشمی، «چله چاشو» از نخ‌های ابریشمی، «کنت چاشو» از نخ‌های پنبه‌ای، «گوکلن چاشو» از نخ‌های ابریشمی بافت قبیله گوگلان، «المینچه چاشو»، «آطلاس/ اطلس چاشو»، «قارتما چاشو»

چاشوهای ابریشمی در حال حاضر تنها برای تزیین تابوت مرده به کار می روند. در زمان حمل متوفی تا گورستان چاشو را بر روی آن می اندازند و فلسفه آن، به تقدیس ابریشم نزد ترکمن ها باز می گردد.

چیرپی (Cirpi)

چیرپی نوعی شنل تشریفاتی است که هنوز هم زنان طایفه تکه آن را می پوشند. این شنل دارای آستین های بدون کاربرد است و از بالای سربند تا زیر بغل سمت چپ را می پوشاند. حاشیه دوزی فراوانی در این پوشش دیده می شود که از لحاظ رنگ و نقش‌مایه از طایفه ای به طایفه دیگر تغییر می کند و رنگ آن حکایت از سن و مقام فرد دارد. دور یقه این پوشش دارای پیچک‌های گلدوزی شده است.

نوعی از آن «کورته » نام دارد که روپوش بلند و نوعی روسری و پوشش زمستانی ضخیم با سوزن ‎دوزی های زیاد است و آستین‌های گشاد و ظاهری شبیه به کت دارد. زنان تیره های ترکمن، در جشن ها، اعیاد و مراسم تشریفاتی شان، کورته را به عنوان پوشش نهایی سر استفاده می کنند. کورته عروس را معمولا به رنگ قرمز تهیه می کنند و رنگ آن را نشانه خوشبختی می دانند. طوایف یموت نام این پوشش را «بورنجک» (buremgek) گذاشته اند که ساده‌تر است و آن را از ابریشم سبز مزین به نقوش قرمز می دوزند. این پوشش از پارچه ‎های کتان و گاهی از پارچه ‎های ابریشمی تیره یا سرخ رنگ می دوزند و در محل آستین ‎ها، دو دنباله ی بلند تعبیه می کنند که «ینگ» نام دارند. کورته سوزن دوزی مختصرتری نسبت به چیرپی دارد.

قینگاچ‌ (Gyňaç)

قینگاچ‌ نوعی روسری و بافته ای‌ از ابریشم‌ نازک‌ است که‌ در گذشته کاربرد داشت و بر دو نوع بود: قیرمیزی‌ قینگاچ‌ و کله‌لی‌ قینگاچ‌. این روسری ها را همانند کلاغه ای های بانوان لر می دانند که دارای نقش‌های زرد و نارنجی در زمینه‌ای مشکی است. کلاغه ای یا کلاقه ای نوعی چاپ روی پارچه است که بر روی زمینه مشکی صورت می گیرد.

یالیق

یالیق یا یایلیق روسری بسیار نازک، ابریشمی و دارای نقش است که در خانه کاربرد دارد.

 یاشماق

یاشماق یعنی پوشانیدن بخشی از چهره و در اصطلاح به بخشی از یایلیق می گویند که زن ترکمن در هنگام برخورد با مردان غریبه دهان خود را با آن می پوشاند. این کار نشانه حجب و حیا محسوب می شود و امروزه تاحد زیادی از میان رفته است.

نوعی از یشماق به نام «قی قاچ» وجود دارد که به صورت نقاب است و به عنوان علامت حرف نزدن با غیر استفاده می شود. صدای نوعروسِ ترکمن، حداقل تا زمانی که مادر نشده نباید به گوش کسی برسد. عروس ترکمن با این نقاب هم صورت خود را از نامحرم می پوشاند و هم به احترام کهنسالان، به ویژه از پدرشوهر و اقوام شوهرش در حضور آنها صحبت نمی کند. در گذشته پدرشوهر پس از پانزده سال جشنی برپا می ساخت و هدیه ‎ای به نام «رونما» به عروس خود می داد تا اجازه برداشتن نقاب را به او بدهد.

*پاپوش

پوشش پا در میان بانوان ترکمن به دو بخش تقسیم می شود:

کفش

زنان ترکمن از کفش های خشن و از چرم خام استفاده می کردند که آياق قاب يا كُويش نام داشت و تزیینات گلدوزی بر روی آن صورت می گرفت و در انواع گل منچ لی، قير ماكُویش با نوک برگردان و پاشنه بلند شناخته می شد. این کفش ها پنجه های پهن و پاشنه های سه گوش داشتند.

جوراب

بانوان ترکمن مانند بسیاری از زنان دیگر اقوام ایرانی جوراب‌هایی از پشم‌ و ابریشم‌ الوان می پوشند که بافت آن کار خودشان است.

روند تولید لباس در گذشته

در گذشته، تولید پارچه پوشاک و چرم مورد استفاده در کفش ها نیز بر عهده زنان و مردان ترکمن بود. آنها با اصول پرورش کرم ابریشم و تولید نخ ابریشمی آشنا بودند و پارچه های نفیسی را تولید می کردند. ر‌نگرزی پارچه ها نیز با مواد رنگزای طبیعی صورت می گرفت. ترکمن‌ها با به کار بردن رنگ‌های زیبا و زنده پوشش هایی چشمگیر را ایجاد می کردند تا جایی که پ.ا.اندروز - نویسنده به نام- در این رابطه می گوید:

تا دهه 1970م.، پوشاک و زیور آلات ترکمن مفصل ترین جامه عشیره ای آن زمان ایران بود.

از آن جا که پرورش کرم ابریشم نیازمند یکجانشینی و کاشتن درختان توت است، این فعالیت در میان ترکمن هایی دیده می شد که  یکجا نشین شده بودند و هنوز هم در میان آنها رواج دارد. ابریشم کشی امروزه در روستاهای نزدیک کلاله، بایندر، پیش کمر، و قازان قیه و در ناحیه جرگلان و ... هنوز هم دیده می شود.

تبدیل تخم ها به پیله، بسته به شرایط اقلیمی بین 26 تا 40 روز طول می کشد و از هر چهار کیلو پیله حدود یک کیلو ابریشم می توان به دست آورد. فرایند جمع آوری الیاف و ابزار ضروری این کار را «کیل دان» می نامند. در ابتدا پیله ها را در غازان (ظرفی به شکل نیمکره) بر روی اجاق دیگی می ریزند و در آب جوش سعی می کنند با چوب یا قلابی، الیاف ابریشم «یوپک» را از پیله ها جدا کنند و بر قرقره بپیچند. چرخ ابریشم ریسی «پریک» (پروانه) نام دارد و کار با آن و کل روند تولید نخ و پارچه به عهده زنان خانواده است. مردان تنها در بخش چیدن سرشاخه های درخت توت زنان را یاری می دهند.

ابریشم بافی

پارچه های ابریشمی قرمز رنگ ترکمن در میان پارچه های رنگارنگ خارجی به فراموشی سپرده شده اند و به ندرت می توان در روستاهای ترکمن صحرا تعدادی کارگاه پارچه بافی دید. تنها زنان کهنسال مشغول بافتن پارچه ابریشمی هستند و بیشتر، نوعروسان به سراغ شان می آیند.

پارچه های ابریشمی در طاقه هایی با درازای 2.5 تا 5 متر با عرض 30 تا 40 سانتی متر تهیه می شوند. رنگ آمیزی آنها از رنگ های گیاهی پوست گردو، روناس و پوست انار بود؛ اما امروزه استفاده از رنگ های غیر طبیعی و شیمیایی متداول شده است.

دباغی چرم و تولید کفش‌، تولید زیورآلات فلزی مورد استفاده در پوشاک، تولید روسری های بانوان و ... همه و همه توسط خود ترکمن ها انجام می شد. اما امروزه بازار تمام نیازهای آنها را در این زمینه برطرف می کند که در عین راحتی ظاهری مشکلاتی را به دنبال دارد. در گذشته سرمایه ترکمن ها در میان خودشان به گردش در می آمد و به این ترتیب آنها تولید کننده بودند نه مصرف کننده. این امر استفاده از پتانسیل های مردم منطقه در مشاغل مورد نیاز و در نهایت رشد اقتصادی منطقه را در پی داشت.این تغییر بنیان های اجتماعی ترکمن ها را نیز تحت تاثیر قرار داده است. در گذشته تشخیص فرد ترکمن، در شهرهای دیگر بسیار ساده بود؛ اما امروزه یکپارچگی گذشته را نمی توان در میان شان یافت. امروز تمام شهرهای ایران ظاهری مشابه دارند و شرایط محیطی موجب نادیده انگاشتن تفاوت ها در میان آنها شده است. از یاد بردن و در حاشیه قرار دادن البسه سنتی، از یاد بردن فلسفه‌های قومی و بخشی از پیشینه آن را به دنبال دارد و ضرری جبران ناپذیر به شمار می رود. 

ابزار و لوازم مورد استفاده برای تولید لباس در گذشته عبارت بود از:

دستگاه تارا (Tara)- چرخ دستی برای تابیدن ابریشم: پارچه های بافته شده توسط این دستگاه نوارهایی به رنگ قرمز و دارای راه راه زرد هستند.

رنگ‌هایی طبیعی‌ همچون‌ قرمز‌، انار دانه‌، پوست‌انار، بویا، نیل‌ و دیگر گیاهان‌ صحرایی‌ رنگ‌زا

دستگاه بافندگی پدالی

نخ ابریشم وپارچه ابریشم قرمز و پارچه ابریشم مایل به زرد، پارچه کرباس یا متقال

نمد، چرم خام، پوست شتر، پوست گاو، پوست گوسفند، پوست بره، چرم شتر، چرم گاو، چرم گاو میش، کرک شتر و مواد و تجهیزات لازم به جهت دباغی

زیور آلات نقره‌ای مانند پولکی و قبک، سکه، منجوق

 ابزارهای معمول مورد نیاز برای دوخت لباس و کفش مانند نخ، انواع سوزن، قیچی، كارد و ...

انواع پارچه پوشاک ترکمن ها

پارچه های نخی، کتانی، ماووت، تورمه، تابدا، ساوسانی، آلاتاو «دونلیق» تکه قرمزی و ساری تخته در دوخت البسه ترکمنی استفاده می شوند. پارچه های ماووت از پشم هستند و تورمه برای دوخت کت «چاویت» کاربرد دارند.

«آلاتاو» پارچه ای ابریشمی و مناسب برای دوختن کت «چاویت»، جولبار «بالاق» و بی جامه «کوینک» است. تابدا و ساوسانی نیز ابریشمی هستند و برای دوختن پیراهن زنانه کاربرد دارند. تکه قرمزی هم ابریشمی است و در دوختن پیراهن و شلوار از آن استفاده می کنند.

امروزه پارچه های قدیمی ترکمن تنها در بقچه ها و صندوق های قدیمی جای دارند و به عنوان جهیزیه عروس و اثری ارزشمند از نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند.

پوشاک امروزی ترکمن ها

گذر زمان و جریانات اجتماعی و سیاسی هر چیزی حتا پوشش های سنتی را تحت تاثیر قرار می دهند. یکی از این اتفاقات در کشورمان تلاش‌های رضاخان‌ در جهت‌ یکدست‌ کردن‌ شکل‌ لباس‌ ها در ایران بود که از سفرهای وی به اروپا نشات می گرفت. او با این عمل ویرانی بخشی از فرهنگ قومیت های مختلف ایرانی را پایه ریزی کرد و بسیاری از جلوه های سنتی را به باد داد. این کار تاثیری عمیق بر بخشی از لباس های سنتی مردم شهرهای مختلف گذاشت و موجب جایگزینی آنها با لباس‌های متداول روز و متاثر از فرهنگ اروپا شد. البسه هر قوم متناسب با شرایط اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی مردمش تعریف می شود و خلاقیت و حس زیبایی دوستی آنها را نیز به نمایش می گذارد. بنابراین ضررهای مادی و معنوی این اتفاق بسیار زیاد بود و هنوز هم تاثیراتش را می توان دید.

پوشاک ترکمن ها نیز از این قاعده مستثنا نبود و بسیاری از جامه های آنان به فراموشی سپرده شد. تهاجم فرهنگ غربی تغییراتی را در الگوهای رفتاری به وجود آورد و در الگوی پوششی نیز تاثیرات خود را بر جای گذاشت. امروزه‌ پوشش‌ سنتی مردانه‌ ترکمن‌ تقریبا از میان رفته است و خیلی کم استفاده می شود. دیگر خبری از پارچه‌های ابریشمین نیست و آنها جای خود را به پارچه‌های ساخت کارخانجات داده اند.  تغییرات به وجود آمده در البسه ترکمن ها را در دو بخش مردان و زنان شرح می دهیم:

لباس مردان

 البسه مردان در اثر اتفاق های به وجود آمده پذیرای تغییرات زیر شد:

صوفی یقه در پیراهن مردان ترکمن جای خود را به یقه آهاری به نام یقه آرو در پیراهن های دوخت غرب داد.

جولبار بی دکمه که برای محکم کردن آن، از بند تنبان استفاده می شد، از میان رفت و شلوارهای دکمه‌دار مدل غربی که با کمربندی چرمی به دور کمر محکم می شوند، جایش را گرفتند.

کت به جای روپوش‌های دامن بلند دوخته شده با پارچه‌های راه راه روی کار آمد.

پالتوهای غربی به جای ایچمک پذیرفته شدند.

بارانی و اورکت جای  یاپینجا را گرفتند.

و ...

 لباس زنان

پوشش‌ زنان‌ اگرچه‌ اصالت‌ گذشته‌ را ندارد و مطابق مد روز تهیه می شود؛ اما بیش از پوشاک مردان شکل‌ و فرم‌ خود را حفظ کرده‌ است‌. به همین دلیل با مشاهده بانوان ترکمن از روی لباس آنها می توانیم قومیت شان را تشخیص دهیم. 

بانوان امروز ترکمنی لباس‌ یا پیراهن ‌بلندی بر تن می کنند که معمولا تا قوزک‌ پا است. این لباس دیگر رنگ و جنس اصیل گذشته را ندارد و الگوی آن نیز شبیه الگوهای لباس امروزی است.

روسری ‌های امروزی بزرگ و بر دو نوع هستند:

چارقد که‌ ضخیم‌ است و «پورچوک‌» (Pürçük) یا ریش‌-ریش‌ در کناره‌ها دارد.

«یالیق‌» (Ýalyk) یا کلاغه‌ای که‌ نازک‌ و گاهی از ابریشم‌ خالص‌ است‌. 

شلوارهای سوزن‌دوزی شده‌ دیگر مانند قبل پرکار و مفصل نیستند و نقش‌ و نگارهای کمتری نسبت به گذشته دارند.

نیم‌تنه‌، کلاه‌، کمربند و کفش های ‌سنتی گذشته جایگاه خود را از دست داده اند. دختران‌ پس‌ از ازدواج‌ نیم تاج‌ و کلاه‌ و پیشانی بند را در یک‌ نوار حلقه‌ای به‌ عرض‌ تقریبی 2 سانتی متر خلاصه کرده اند. این نوار در سطح‌ خارجی مزین به نقش‌ و نگارهای سوزن‌دوزی است و بخشی از سر را می پوشاند. این‌ حلقه‌ زیر روسری قرار می گیرد و از بیرون هیچ اثری از آن را نمی بینید. امروزه نوع آماده پوشش از حلقه ‎ای به جنس موکت است که پارچه ای به دور آن کشیده اند و در مغازه ها می توان آن را یافت. تنها طوایف‌ گوکلان‌ و نخورلی هستند که ‌هنوز هم‌ پیشانی بندهای بلند قدیم‌ را مورد استفاده قرار می دهند.

تزیینات لباس

 طرح‌های سوزن دوزی و برخی بافتنی ها، مکمل زیبایی لباس های ترکمنی هستند که بانوان و دختران ترکمن به تهیه آنها می پردازند. سوزن دوزی در گروه «کِشته» و بافتنی ها در گروه «ایشمه، اورمه» جای می گیرند.

 کشته

در این گروه سوزن دوزی های پاچه شلوار زنانه، یقه و سرآستین، سوزن دوزی انواع روسری مانند «کورته»، کلاه دختران و پسران «بوریگ و تاخیه» و سوزن دوزی های بازوبند «گل باق»، کیسه دعا و پول قرار می گیرد.

ایشمه، اورمه

بافتنی های کوچک و نوارمانند در این گروه قرار دارند و برخی از آنها عبارتند از:

«بلق یوپ»: نواری در پایین ترین قسمت پاچه شلوار زنانه

«اوچقورباق»: بندی که از درون لیفه شلوار عبور می دهند.

«چویچه بورون بوریگ»: بندی در قسمت لبه کلاه دختران و پسران

«یقه یوپ»: بندی از ابریشم که دو قسمت یقه را به هم متصل می کند و موجب اتصال گل یقه به این قسمت نیز هست.

«چاریق باغ»: بندهای چاروق که از سوراخ‌های پوست چاروق عبور می دهند و به دور پا می پیچانند.

«ترمه قوشاق»: کمربندی از ابریشم که  بر روی آن زیورهایی از نقره و طلا وصل می کنند.

زیورآلات ترکمنی

زیور آلات دست ساز زرگران ترکمن یکی از مهم ترین چیزهایی است که هنوز هم بر پوشاک ترکمن ها جلوه ای خاص دارد و شکوه خاصی به آن می بخشد. زیور آلات و آرایش لباس های مردانه به اندازه لباس های زنان نیست و تنها به آرایش كمربند و كناره های «دون» و نیز سوزن دوزی «بوروک» محدود می شود.

با وجود همه تغییرات به وجود آمده در البسه ترکمن ها هنوز هم رد پای تزیینات آنان را می توان یافت:

یراق

یراق کمربندی سنگین از پولک های نقره‌ای، پابندها و مفصل‌های متصل به هم است که در تسمه‌ای چرمی قرار می گیرد و سگکی زیبا دارد.

انسه لیک

پیراهن دختران ترکمن در قسمت پشت، تزیینی از طلا و نقره دارد که ارتفاعش به 30 سانتی‌متر می رسد. این زینت دارای نگین‌های قرمز از جنس عقیق است و زنگوله‌هایی نقره‌ای در انتهای خود دارد که هنگام حرکت صدا تولید می کنند.

قیناچ اوجی

زنان و دختران گوگلان تزیینی به ارتفاع 25 سانتی‌متر به نام قیناچ اوجی دارند که از طلا و نقره است و نگین‌هایی از جنس عقیق دارد. امروزه استفاده از این تزیین محدود شده است اما در گذشته در موارد زیر جایگاهی خاص داشت:

از دو طرف « بوروک» (کلاه دخترانه) آویزان می شد.

از دو طرف سینه بر روی «دون» (پیراهن تجملی) قلاب می‌شد.

چکه لیق

چکه لیق زیوری است که آن را از کلاه دختران (بوروک) طایفه چاودر به موازات شقیقه ها می آویزند. این زینت مجموعه ای از طلا و نقره‌ با نگین‌های قرمز از جنس عقیق است و دو بخش دارد:

بخش اصلی با نگین‌هایی به رنگ قرمز که از طلا و شبیه به انسان طراحی شده است .

بخش پولک‌های زنجیره‌ای که از عوامل ایجاد موسیقی هنگام راه رفتن است و در انتهای زنجیرها، زنگوله‌هایی از جنس نقره به کار می رود.

قنجیق

قنجیق یا قنچیق کاربرد گل یقه را دارد و مرکب از سه بخش اصلی است:

بخش اول: مربعی که دو قطر آن، مفتولی از جنس طلا است و نگین‌های قرمز از جنس عقیق دارد.

بخش دوم: صفحه ای از جنس طلا به شکل عدد که به دو ضلع پایینی بخش اول متصل شده و 5 نگین قرمز بر روی آن دیده می شود.

بخش سوم: زنگوله‌هایی از جنس طلا که با استفاده از زنجیره کوتاه به انتهای بخش دوم، وصل می شوند وآهنگی ملایم را به هنگام راه رفتن ایجاد می کنند.

بوکاو

از بوکاو برای تزیین روی سینه استفاده می شود و بیشتر مخصوص زنان تکه است. این زیور مجموعه‌ای از طلا و نقره با نگین‌های سرخ است که آویزهایی از جنس نقره که در انتهای هر یک از آویزهای زنجیره‌ای، زنگوله‌هایی نیز دیده می شود که از عوامل ایجاد آهنگ در هنگام راه رفتن است.

اگمه

تزیین کلاه دختران ترکمن‌ تکه با استفاده از اگمه انجام می شود. این وسیله از طلا و نقره است و تعدادی نگین قرمز در متن و حاشیه دارد.

قورثاقچه

تزیین جلیقه کودکان با استفاده از قورثاقچه صورت می گیرد که مخصوص ترکمن‌های تکه است و به نیمه دوم قرن 19 تعلق دارد. این تزیین نیز با طلا و نقره و نگین‌های قرمز ساخته می شود. این وسیله ریشه افشانی دارد که مزین به زنگوله‌های نقره‌ای است و در هنگام بازی کودکان، آهنگ خاصی ایجاد می کند.

چنگه

چنگ تزیینی است از طلا و نقره با نگین‌های قرمز که به جامه زنان تکه قلاب می شود و دو بخش دارد:

بخش اصلی: شکلی لوزی مانند دارد.

بخش افشان: زنجیره هایی از انتهای لوزی آویزان است. در انتهای هر یک زنگوله هایی از نقره وجود دارد که موجب تولید صدا می شود.

آچار باق

گردنبندی از جنس نقره که گلی در میانش قرار دارد و بر روی سینه نصب می شود. قطعات این آویز با زنجیری از طلا و نقره به هم متصل است.

آق یای

وسیله‌ ای به شکل کمان و از جنس نقره که در پشت جامه پسر بچه‌ها وصل می کنند.

بیله زیک

دستبندی دوقلو و مخصوص زنان تکه است. زیوری که با استفاده از طلا و نقره و نگین های قرمز از جنس عقیق ساخته می شود و 15 سانتی متر ارتفاع دارد. بیله زیک دور مچ را می پوشاند اما در بخش عمودی  دو سر آن، به یکدیگر نمی رسند

 گل یاقا

همان گل یقه است که دو بخش دارد:

بخش اصلی که برای تزیین زیر گلو و اتصال دو حلقه یقه پیراهن کاربرد دار و از طلا و نقره و مرصع به نگین های قرمز و آبی (عقیق و فیروزه) است.

بخش افشان با زنگوله هایی از جنس نقره که در هنگام راه رفتن، صدا تولید می کند.

سام سوله

ترکمن های ارثاری برای زینت کلاه دختران از سام سوله استفاده می کنند که متعلق به سال های 1880 – 1870 میلادی است؛ زیوری از طلا و نقره با نگین های قرمز عقیق. در انتهای آویزه های افشان این وسیله زنگوله هایی از جنس نقره برای ایجاد صدا وجود دارد. ساچلیق، ساچ باغ، ساچ منجوق و آسیق نیز از آویزهای مو برای ترکمن هاست.

گِردنی

این وسیله گَردنی نیز خوانده می شود و دو بخش دارد:

بخش اصلی که از گردن آویزان می شود و نگین های قرمز عقیق دارد.

بخش زنجیری که به صورت افشان به انتهای بخش اصلی وصل شده است و نگین هایی از جنس عقیق دارد. در انتهای هر یک از زنجیرها، رنگوله های نقره وجود دارند که به هنگام راه رفتن صدا تولید می کنند.

قوشا آثیق

گیسوان بافته زنان ترکمن مزین به قوشا آثیق است که بخش های زیر را دارد:

دو شاخه به شکل قلب با راس به شکل سر قوچ

زایده ای در بین دو قلب با راس شبیه سر قوچ

پایه ای که قلب بر روی آن قرار دارد.

بخش انتهایی که مجسمه سرنگون شده آدم های افسانه ای را در ذهن تداعی می کند و نگین نصب شده بر آن، تجسمی از تک چشم بودن آن آدم های افسانه ای است.

این وسیله نیز از جنس طلا و نقره و مزین به 10 نگین قرمز از جنس عقیق است.

قولاق حلقه

گوشواره ای است مخصوص زنان یموت که به اوایل قرن 20 تعلق دارد و از طلا و نقره با نگین های قرمز است.

انواع قولاق حلقه عبارتند از:

آی لی حلقه: گوشواره ای مدور با زمینه ای صاف و نقش هلال ماه و ستاره در درون آن

تومار چاقلی حلقه: گوشواره ای با سطح برجسته

تورلی حلقه: شبیه آی لی حلقه بدون زایده های اطراف آن

بزبند

زیوری مدور و به شکل گل یقه است که در میان آن، مهره ای رنگین کار می گذارند. از این وسیله در بالای شانه های لباس کودکان یا بر بازوی آنها استفاده می کنند.

دوغاکومیش

دوغاکومیش یک قوطی از طلا و نقره است که در داخل آن، دعای پیشگیری از چشم زخم قرار می دهند. این زینت را با نخی از پیراهن کودکان یا از آستانه خانه آویزان می کنند. «گوموش» نیز یکی از زیورآلات سینه است که برای پیشگیری از چشم زخم کاربرد دارد. «طومار» هم از این دست زیورآلات است که برای نگهداری دعا به کار می رود.

آرایش موی زنان ترکمن

با وجود فراز و نشیب ها و تغییرات، آرایش اصیل موی ترکمن ها کم کم در حال از میان رفتن است. در گذشته دختران موهای خود را به صورت چهار رشته می بافتند که اصطلاحا دورت اوروم گفته می شد. آنها گیس های شان را  از طرفین سینه بیرون می انداختند و آنها را زینت می دادند.

زنان موهای خود را به شیوه خاصی می بافتند که هلی اوروم خوانده می شد. آنها گیس شان را  به پشت سر می انداختند و به آن ساچ آرقا آتما می گفتند. ساچ آرقا آتما کنایه از آسوده خاطر شدن از دل مشغولی های زندگی است.

زنان و دختران برای بافتن موهای خود فرق باز می کردند و این عمل تقسیم مو به دو بخش دوغری آچماق گفته می شد. با رسیدن دختران به سن ازدواج روسری مخصوصی به سرشان می گذاشتند که باش بوغی یعنی پوششی برای سر نام داشت.

از باورهای جالب توجه ترکمن ها در مورد موی زنان می توان چنین مواردی را برشمرد:

کسی نباید موهایش را در شب شانه کند و صبح زود بهترین زمان برای این کار است.

دور ریختن موی پیرایش شده گناه است و باید آن را زیر خاک دفن کرد.

تراشیدن موی سر کار ناپسندی است و حتا در کودکی نیز نباید آن را انجام داد.

آرایش موی مردان ترکمن

پسران در گذشته موهای خود را می تراشیدند و در سنین کودکی با قولپاق خود را می آراستند. قولپاق دو رشته موی توپی و بلندتر از موهای اطراف بود که جلوه ای جالب داشت. پسرها با رسیدن به سن جوانی موهای شان را ساده درست می کردند و بوروک بر سر می گذاشتند. مردان مسن که به یاشولی شهرت دارند در گذشته اغلب موهای خود را می تراشیدند و تلپک از جنس پوست بره سیاه بر سرشان می گذاشتند. البته امروز دیگر خبری از این آرایش مو نیست.

سخن آخر

لباس های سنتی در هر سرزمینی جلوه ای خاص دارند. به سبب حضور قومیت های مختلف در ایران، می توانیم نمونه های بسیاری از آنها را ببینیم و غرق در زیبایی شان شویم. امروز را در دنیای خوش رنگ و لعاب لباس های ترکمنی گذراندیم و تن پوش هایی را دیدیم که با هنر زنان آراسته شده اند و شکوهی خاص دارند. شما لباس های کدام قوم ایرانی را بیشتر می پسندید؟

به نظر شما چه راهی برای جلوگیری از نابودی این جلوه های زیبا وجود دارد؟

منتظر دیدگاه های شما عزیزان هستیم...