آداب و رسوم محرم در ایران | عزاداری با رنگ و بوی سنت

کارناوال امروز با هدف بررسی فرهنگ ها و آداب و رسوم عزاداری محرم در شهرهای مختلف ایران، سری به شیوه های گوناگون عزاداری در مناطق مختلف زده و گوشه ای از باورها، اعتقادات و سنت های مردم ایران زمین را به تصویر کشیده است. همراه و همسفر با ما، به نقاط مختلف ایران بیایید و با آداب و رسوم محرم در گوشه گوشه کشورمان آشنا شوید.

1- مراسم نخل گردانی

مراسم نخل گردانی از سنت های قدیمی و کهن عزاداری شهرهای کویری ایران به ویژه استان یزد است. نخل، سازه ی چوبی عظیمی است که در ایام محرم بر شانه ی سوگواران حسینی می نشیند و شکلی از تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) را تداعی می کند. با فرارسیدن ایام محرم، نخل سراسر سیاهپوش شده و مزین به اسبابی مانند شمشیر، آینه، میوه، پولکهای مختلف، منگوله‌های تزئینی و دستمال‌های ابریشمی رنگی می گردد.

شیوه ی متدوال برگزاری این مراسم چنین است که عزاداران در دهه ی اول محرم یا دهه ی آخر صفر، نخل را به مثابه ی کشتی به حرکت درآورده و سه بار دور میدانی که مراسم در آن برگزار می شود می گردانند. البته نخل گردانی در مناطق مختلف به شیوه های متفاوتی انجام می شود. سینه زنی، روضه خوانی و پخش نذری از دیگر سنتهای اجرای این آیین است.

2- آیین سنتی بیل زنی

یکی از روایت های نقل شده از حادثه ی کربلا این چنین می گوید که طایفه بنی سعد، سه روز پس از وقوع حادثه ی عظیم عاشورا، به صحرای کربلا رسیده و پیکر مطهر شهدای این نبرد را دفن می کنند. این روایت، در بخشی از عزاداری های ماه محرم که در جنوب خراسان برگزار می شود، اثر گذاشته و در نتیجه ی آن آیین سنتی بیل زنی در ادای احترام به این افراد شکل گرفته است.

بنا به اعتقادات مردم این منطقه، بیل هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار می گیرند، متبرک هستند و برکت و رزق و روزی حلال را برای محصولات و کار آن ها به ارمغان می آورند. قدمت این آیین احتمالا به سیصد سال پیش باز می گردد. هیات های عزاداری به هنگام اجرای این مراسم به دو دسته ی 15 نفره تقسیم می شوند. افرادی که بیل در دست دارند به صورت دایره وار، بیل های خود را به سمت آسمان برده و تیغه ی بیل ها را به هم می زنند.

در کنار این مراسم، سنت نخل گردانی با حمل کجاوه ای بزرگ به عنوان نخل و نشانه ای از تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) و کجاوه یا گهواره ای کوچک به مثابه ی نمادی از تشییع پیکر حضرت علی اصغر (ع) و همچنین روضه خوانی برگزار می شود.

3- آیین سنتی تاسوعا و عاشورای حسینی در روستاهای اراضی و باغملک | مبارکه اصفهان

دو روستای اراضی و باغملک در ظهر تاسوعا و ظهر عاشورا، به شیوه ای متفاوت در غم عزای سرور و سالار شهیدان می نشینند و عزاداری می کنند. اهالی روستای باغملک در آیینی با قدمت 300 سال، در ظهر تاسوعا راهی روستای اراضی می شوند و فردای آن روز، اهالی روستای اراضی از عزاداران روستای باغملک پذیرایی می کنند. هر کدام از این روستاها، بنا به توانایی مردم، غذایی را تدارک دیده، تزئین کرده و بر غرفه هایی مخصوص که در حسینیه ی روستا آماده شده می گذارند. بعد از نماز ظهر اهالی روستا در های حسینیه را باز کرده و هر خانواده ای، خانواده ای دیگر را به مهمانی می پذیرد و از آن ها در غرفه ی خود پذیرایی می کند.

4- سنت گِل مالی در استان لرستان

برخی سنت های عزاداری در ایران، قبل از ورود اسلام به کشور رایج بوده و بعدا در زمان فراگیری این دین، با آن مطابقت یافته است. آیین گل مالی در لرستان از جمله ی این سنت هاست که در ابتدا در سوگ مرگ قهرمانان و جوانان اجرا می شد و امروزه در عزای امام حسین (ع) اجرا می گردد. این آیین که جزو میراث ثبت شده ملی کشور نیز به حساب می آید، به این شکل برگزار می گردد؛ ابتدا خاکی که از پیش تمیز و الک شده در حوضچه هایی از جنس آجر با گلاب نذری و آب مخلوط شده و شکل گِل به خود می گیرد. در میانه های نیمه شب، افرادی که نذر کرده اند وارد این حوضچه های پر از گل شده و تمام سر، صورت و حتی چشمان خود را به گل آغشته می کنند که در اصطلاح به آن به گل افتادن می گویند.

برخی دیگر از عزاداران تنها سر، صورت، دو کتف و شانه خود را گل مالی کرده و سپس در کنار شعله های آتش خود را خشک می کنند. فرد به گل افتاده، تا ظهر عاشورا به همین صورت می ماند.

5- مراسم مشعل گردانی

قدمت مشعل گردانی به 500 سال قبل باز می گردد و از آیین های سنتی عزاداری در مناطق مرکزی و جنوبی ایران به حساب می آید که بیشتر در میان عرب ها رواج دارد. علاوه بر مراکز عرب نشین، شهرهایی مانند قم، شهر ری و اردکان یزد نیز این سنت را گرامی می دارند. در گذشته از مشعل های هیزمی در اجرای این سنت استفاده می شد اما چند صباحی است که مشعل های گازسوز جایگزین نوع قدیمی آن شده اند.

زمان اجرای این مراسم در نقاط مختلف ایران با یکدیگر تفاوت دارد. برخی هیات های عزاداری در دهه ی ابتدایی ماه محرم مشعل گردانی می کنند تا یادآور شروع این ماه باشد، برخی نیز مراسم را در روز هشتم ماه، به مناسبت رسیدن امام و یارانش در این روز به زمین کربلا اجرا می کنند.

6- عزاداری زنان در آستانه اشرفیه

مردان تنها قشر جامعه نیستند که سنت های عزاداری برپا کرده و به یاد کشته شدگان کربلا در سوگ می نشینند. زنان شمالی به ویژه زنان شهر آستانه ی اشرفیه در استان گیلان، غم خود را به شیوه ای خاص ابراز می دارند. آنها دسته های عزاداری خود را برپا کرده و سعی دارند قسمتی از تاریخ واقعه ی عاشورا را در اذهان مردم زنده نگه دارند. این دسته های عزاداری به یاد زنان قبیله ی بنی سعد که پیکرهای شهدای کربلا را دفن کرده اند به راه می افتند و گاهی بیل و ساقه های برنج همراه زنان عزادار می شود. بیل ها نمادی از دفن پیکرهاست و ساقه های برنج در سوگ حادثه ی کربلا بر سر و صورت آن ها می نشیند. عزداری زنان در روز یازدهم ماه محرم انجام شده و در برخی مناطق تا هفت روز بعد از عاشورا ادامه پیدا می کند.

7- آیین خیمه کوبی و تعزیه در نوش آباد اصفهان

ترکیبی از شبیه خوانی و عزاداری، تعریفی است در وصف آنچه مردم نوش آباد اصفهان در مراسم خیمه کوبی در سوگ حادثه ی کربلا انجام می دهند. این رسم که با شرکت چند هزار نفره ی مردم در دو لشکر اشقیا و انبیا برگزار می شود، شاید از متفاوت ترین انواع تعزیه خوانی و عزاداری در ایران باشد. روز هشتم محرم، خیل عظیمی از عزاداران به سوی محل برپایی خیمه های نذری، که توسط کودکان حمل می شود، راه افتاده و بعد از برپایی خیمه ها دو لشگر شروع به رجزخوانی می کنند. کودکان در اجرای این آیین در کنار بزرگترهای خود به پوشش لشکر خوب و بد در می آیند و مراسم عزاداری را از نزدیک لمس می نمایند. از جلوه های خاص این مراسم حضور افراد با گریم شخصیت های مختلف مانند حضرت موسی (ع)، حضرت عیسی (ع) و دیگر انبیاء الهی، فرشتگان و جنیان است.

مراسم خیمه کوبی که گفته می شود عمر آن به صد سال پیش باز می گردد، مقدمه ای برای دیگر مراسم عزاداری است که چیده شدن خیمه ی انبیا و به راه افتادن اسیران از کربلا را به تصویر می کشد.

8- رسم مذهبی پولکه گردانی

پولکه گردانی از جمله آیین هایی است که بیشتر در شمال غرب ایران اجرا شده و قدمت آن به دوران صفویه باز می گردد. پولکه، توپی از پارچه است که آن را در نفت یا سایر مواد سوختی آغشته می کنند و در شب عاشورا به آتش می کشند. محل برگزاری این مراسم، میدان اصلی روستا یا شهر بوده و هر فرد مشعلی در اندازه و قد و قواره های خود انتخاب می کند. زمانی که منبع اصلی روشن می گردد، افراد مشعل های خود را که با زنجیر بلندی به دستشان بسته شده، به آتش می کشند و دور سر خود می چرخانند. در اعتقاد مردم، این آتش گردانی به یاد به آتش کشیده شدن خیمه های کاروان امام حسین (ع) در عصر عاشورا اجرا می شود. این آیین یکی از 9 آیین عاشورایی به ثبت رسیده از استان آذربایجان شرقی در میراث عاشورایی است.

9- شمع گردانی، رسمی هزارساله

عصر روز تاسوعا، بسیاری از شهرهای ایران، به ویژه اردبیل، کاشان و تبریز غرق در نور شمع های مردمی می شود که بنا به سنت هزارساله و دیرین خود، رو به سوی مساجد حرکت کرده و شکل خاصی از عزاداری را به نمایش می گذارند. در این آیین، اهالی شهر، نذر کرده و با در دست داشتن شمعی از مسجدی به مسجد دیگر رفته تا چهل مسجد را زیر پا بگذارند. البته در بسیاری مناطق دیگر، این رسم در شب شام غریبان برگزار می شود.

10- آیین چهل منبران

رسم چهل منبران یا چهل منبر، از رسوم ثبت شده ملی در آیین های عاشورایی است و در مناطق مختلفی مانند گلستان، اصفهان و لرستان به جای آورده می شود. در این آیین، خانه هایی که مجلس روضه در آن ها برگزار شده، در مقابل درب خود منبرهایی بر پا کرده و مردم برای ادای نذر خود شمع هایی در آن ها روشن می کنند. تعداد این شمع ها که منبر به منبر روشن می شوند، باید به عدد چهل برسد و افراد به هنگام روشن کردن هر شمع حاجات و خواسته های خود را بیان می کنند.
در خرم آباد لرستان اما شیوه ی اجرای این مراسم متفاوت است و بیشتر توسط زنان اجرا می گردد. عزاداران در احترام به یاد حضرت زینب که از کربلا تا شام چهل منزل را پشت سر گذاشت، چهل منبر را طی می کنند و در انتها به همان امامزاده ای باز می گردند که مراسم را از آن جا آغاز کرده اند. این زنان در عصر روز تاسوعا، صورت خود را با پارچه ای پوشانده و در حین اجرای مراسم روزه ی سکوت می گیرند. 

11- رسم مذهبی علم بران

علم بران رسمی دیگر در برپایی عزای ایام محرم در سرزمین ایران است. این مراسم به شیوه های گوناگون در شهرهای مختلف برگزار می شود اما رسمی که در تفرش استان مرکزی و روستای هزاوه اجرا می گردد بسیار مشهور است. به هنگام فرا رسیدن موعد برگزاری این مراسم، مردم یک محله به همراه سادات و بزرگان آن محل، علمی را که در تکیه ی روستا یا شهر وجود دارد، بیرون آورده و آن را با چاووش خوانی و خواندن نوحه کوچه به کوچه می گردانند. در هر محله، افرادی که نذری دارند پارچه ای به علم بسته و نذورات خود را تقدیم تکیه و علم کرده و آن هایی که در پی گرفتن حاجتی هستند پارچه ای از علم باز می کنند. این مراسم تا روز عاشورا ادامه پیدا می کند و علم هر روز در یک محله گردانده می شود. روز عاشورا علم بر بالای تپه ای برده شده و مردم در اطراف آن به عزاداری و سینه زنی می پردازند و در انتهای مراسم آن را به تکیه باز می گردانند. در شکل دیگر برگزاری این مراسم سادات هر محله به در خانه ی صاحبان علم رفته و شروع به چاووش خوانی و خواندن نوحه می کنند و از او می خواهند علم را به بیرون از منزل بیاورد. این کار منزل به منزل ادامه می یابد تا زمانی که کل علم های موجود در تکیه ی روستا یا شهر در یک مکان، عموما مسجد یا تکیه، جمع گردد. علم ها تا پایان ماه محرم در تکیه باقی مانده و در انتهای این ماه به صاحب علم بازگردانده می شوند. سابقه ی این مراسم به دوره ی قاجار باز می گردد.

12- آیین عزاداری بوشهری ها | رسم واحد و سنج و دمادم

یکی از رسم ها و شیوه های عزاداری که در این چند ساله بسیار طرفدار پیدا کرده و در برخی از شهرهای ایران به غیر از زادگاه اصلی آن انجام می شود، عزاداری با سنج و دمادم (1) و رسم واحد، آیین های متعلق به خطه ی بوشهر است. نوای حزن انگیز سنج و دمادم برخلاف آوای بعضا گوشخراش طبل و سنج های بزرگ این روزهای دسته های عزاداری، تا عمق جان شنونده نفوذ می کنند و غربت و غم سوگی بزرگ را یادآور می شود.

*رسم واحد

راه و رسم واحد خوانی بوشهری ها در ماه محرم، به این شیوه است که نوحه خوان اصلی در میان میدان می ایستد و عزاداران در حلقه هایی که تعداد آن ها به 5 تا 20 عدد می رسد؛ گرد او جمع می شوند و به شکلی هماهنگ و دایره وار سینه می زنند. در اوج سینه زنی که افراد غرق در شور و شعور جلسه هستند و نوای دمادم فضای روضه را فراگرفته است، نوحه خوان با صدایی رسا کلمه ی واحد را بر زبان می آورد و افراد یک صدا پاسخ می دهند "الله واحد" و نوحه خوان، نوحه ی واحد مربوط به آن روز را می خواند.

*سنج و دمام

رسم زیبای دیگر بوشهری ها مراسم سنج و دمام است که عموما بعد از مجلس روضه خوانی برگزار می شود. هر گروه سنج و دمام زنی، هفت عدد دمام، هشت عدد سنج و یک عدد بوق دارد. دمام با ریتم سه چوب در هنگام راه رفتن و تک چوب به هنگام ایستادن زده می شود.

پاورقی

1- دمام نوعی ساز کوبه ای است. با نوسان پوست استفاده شده در ساز به صدا در می آید و بیشتر در شهرهای جنوبی کشور رواج دارد.

13- سنت چغچغه زنی

سنت چغچغه زنی، رسم روستای انجدان، از روستاهای تاریخی استان مرکزی است که به تازگی در میراث آیین عاشورایی کشور نیز به ثبت رسیده است. روستای انجدان دو محله دارد و مردم این دو محله در مشارکت با یکدیگر، رسم مذهبی چغچغه زنی را در ایام عزاداری ماه محرم اجرا می کنند.

چغچغه ابزاری چوبی و خراطی شده است که از به هم خوردن آن ها، آهنگی موزون ایجاد می شود. تاریخچه ی این رسم به زمانی باز می گردد که خبر شهادت امام حسین و یاران ایشان به اهالی روستا می رسد. آن ها از شدت ناراحتی با سنگ بر سر خود زده و برای ایشان عزاداری کردند. در گذشت زمان، سنگ ها جای خود را به دو قطعه ی چوبی داد که به جای اینکه بر سر فرود بیاید برهم زده می شد و نوای حزن انگیزی را در روستا طنین انداز می کرد.

صبح روز نهم ماه محرم، تاسوعای حسینی، افراد دسته دسته از جلوی حسینیه ی روستا حرکت کرده، کوچه ها و محله ها را زیر پا گذاشته و در مسیر سینه زنی، زنجیرزنی، نوحه خوانی و چغچغه زنی می کنند. شیوه ی اجرای این آیین به این شکل است که عزاداران یکبار با نوای نوحه خوان به جلو خم شده، چغچغه را در مقابل زانو به هم می زنند، سپس بلند شده و آن را بر بالای سر دوباره بر هم می کوبند.

سخن آخر

امروز در کارناوال با نوای عزاداران حسینی در سراسر ایران همراه شدیم و با تعدادی از شیوه های مختلف برگزاری مجالس و عزای سید و سرور سالار شهیدان آشنا گشتیم. آیا تاکنون در این مراسم شرکت داشته اید؟ شهر و محله ی شما عزاداری محرم را چگونه برگزار می کند؟ نظرات، تجربیات و عکس های خود را با موضوع سوگواری در ماه محرم با ما در میان بگذارید.