جشن میانه پاییز | گاهنبار اَیاثرِم

در روزهای دل‌نشین پاییز گشتی در گذشته می‌زنیم و به میان مردمان ایران باستان می‌رویم تا جشن میانه پاییز را در کنار آن‌ها بگذرانیم. 15 آبان؛ جشن میانه پاییز یا گاهنبار ایاثرم، یکی از جشن‌های شش گاهان ایران زمین بوده که به شکرانه روزهای آفرینش جهان برگزار می‌شده است. ایاثرم جشنی بود که در آن مردم به خوشحالی و جشن‌وسرور و شکرگزاری از اهورامزدا می‌پرداختند. این جشن‌ها ریشه در تاریخ و باورهای نیاکان ما دارند که امروزه در برخی از شهرهای ایران زمین و در میان هموطنان زرتشتی برگزار می‌شوند.

جشن میانه پاییز | ایاثرم

در ایران باستان جشن‌های زیادی مانند نوروز و چله برگزار می‌شده که امروزه بسیاری از آن‌ها فراموش شده است. گاهنبار ایاثرم جشنی که به پاییزانه شهرت دارد و از جشن‌های شش گاهان ایران به شمار می‌رود، از جشن‌هایی است که نام آن را کمتر شنیده‌اید. جشن میانه پاییز (اَیاثرِم یا ایاثرمه) به‌معنی آغاز سرما است؛ در این روز چوپانان گله‌های گوسفند را از چراگاه‌های تابستانی به محل زمستانی خود می‌آوردند، ایاثرم را روزی می‌دانند که خداوند در آن گیاهان را آفریده است.

به‌شکرانه این نعمت تمامی افراد اعم از زن‌ومرد، پیر‌وجوان، غنی‌وفقیر در جشنی که پایه و اساس آن نیکی و همدلی بود، شرکت می‌کردند. جشن میانه پاییز در پنج روز در آتشکده‌ها، تالارها و یا خانه‌های مردم برگزار می‌شد؛ ابتدای مراسم با خواندن دعا و نیایش و شکرگزاری همراه بود و در آخر مراسم برای نشان دادن همبستگی همه دور یک سفره جمع می‌شدند و هر آنچه آنجا بود را باهم میل می‌کردند، در پایان هم آنچه از جشن باقی می‌ماند را به خانه افراد نیازمند می‌فرستادند.

بر اساس برخی منابع تاریخی برگزاری این جشن 15 آبان است اما در تعدادی از مقالات این جشن را برابر با 30 مهر می‌دانند. آنچه درباره جشن میانه پاییز مهم است صرف‌نظر از تاریخ آن، هدف اصلی این جشن، یعنی شکرگزاری از معبود و دستگیری از نیازمندان در طول سال است.

گاهنبار یا گهنبار

یکی از سنت‌های مردم ایران باستان، برگزاری جشن‌ها و مراسم مختلف و خیرات و اطعام دیگران بوده است که این سنت‌ها در مجالس شش گاهنبار اجرا می‌شدند. آیین شش گاهنبار، آیینی بسیار کهن است که قدمت آن به اوایل دوره پیشدادی (نخستین سلسله پادشاهان در شاهنامه و اساطیر ایرانیان) می‌رسد و بنیان‌گذار آن را جمشید شاه پیشدادیان می‌دانند.

در طول سال، شش گاهنبار یا شش هنگام به نیت شش وقت دنیا برگزار می‌شد که در آیین مَزدیسنیِ زرتشت، این شش گاه را به‌شکرانه نعمت‌های خداوند جشن می‌گیرند. زرتشتیان در این روزها به بذل و بخشش و انفاق می‌پردازند و از اهورامزدا سپاسگزاری می‌کنند؛ درآمد حاصل را نیز وقف امور نیکوکارانه و همچنین جشن می‌کنند. منظور از این شش گاهنبار، زمان خلقت جهان و سایر موجودات آن است؛ انسان نیز در این روزها حاصل تلاش خود را به دست می‌آورد. جشن‌های گاهنبار در شش موقع از سال و به‌مدت پنج روز ادامه می‌یابد که پنجمین روز را مهم‌ترین آن می‌دانند. 

واژه گاهنبار

گاهنبار از ترکیب دو کلمه گاهان (زمان) و بار (نتیجه و ثمر) تشکیل شده؛ پس گاهنبار به‌معنای زمان به‌ثمررسیدن است. گاهنبار همان شش روزی است که اورمزد دنیا را آفریده و در اول هر گاه باید یک جشن برگزار شود. 

معرفی شش گاهان 

شش جشن گاهان، مربوط به اوقات شش‌گانه آفرینش جهان و جهانیان است. به همین خاطر در آیین ایران باستان، برای شگرگزاری، این شش هنگام را جشن ‌می‌گرفتند. جشنی پنج روزه که روز آخر آن بسیار مهم بود، چون آفرینش هر بخش از جهان در روز پنجم به پایان رسیده است. هر یک از این جشن‌ها پنج روز برگزار می‌شود که آخرین روز آن را جشن واقعی و گاهنبار می‌دانند؛ چهار روز اول به مقدمات جشن اختصاص دارد، چراکه کار هر بخش از آفرینش جهان از اولین روز، آغاز شده و در روز پنجم اتمام یافته است. هرکدام از شش گاهان را به نامی می‌خوانند، از جمله:

1.  "میدیوزرم "در چهل‌وپنجمین روز سال برابر با 15 اردیبهشت که زمین سبز و خرم است.
2. "میدیوشم" در صدوپنجاهمین روز سال برابر با 15 تیرماه.
3.  "پیتی شهیم"  یعنی دانه‌آور. صدوهشتادمین روز سال برابر با 30 شهریور؛ وقتی که گندم می‌رسد و خرمن به دست می‌آید. 
4.  "ایاثرم" یعنی آغاز سرما. دویست‌ودهمین روز سال برابر با 30 مهرماه.
5.  "میدیارم" در دویست‌ونودمین روز سال یعنی 20 دی؛ هنگامی که موقع آرامش مردم و چوپانان و کشاورزان است. 
6.  "همس پت میدیم"، به معنی برابر شدن ساعات روز و آغاز اعتدال بهاری و جشن فروردین است.

گاهنبار ایاثرم جشنی در پاییز

جشن میانه پاییز جشن گاهنبار چهارم است و در زبان زرتشتی و اوستایی به آن اَیاثرِم می‌گویند. اکنون این جشن را در روز 15 آبان برگزار می‌کنند که درست میانه‌ پاییز است، اما در برخی متون اساطیری تاریخ برگزاری این جشن را روز 30 مهر، می‌دانند. ایاثرم یا ایاسریمه به‌معنی شروع شدن سرما است؛ زمانی که هوا رو به سردی می‌رود، طوری که کوهستان‌ها سرد شده و چوپانان مجبورند گوسفندان خود را از میان مراتع کوهستانی پایین بیاورند و برای زمستان آماده شوند. به همین دلیل جشنی برای شکرگزاری برپا می‌کنند تا بتوانند سرما را به‌سلامت آغاز کنند.

مردمان گذشته زمستان‌های سختی داشتند که باید خود را برای آن آماده می‌کردند؛ از آنجا که چیزی در زمستان نمی‌روید باید ذخیره غذایی خود را از فصل گرم آغاز می‌کردند تا در فصل سرد غذای کافی داشته باشند. جشن میانه پاییز در حقیقت آیینی است که مردمان را برای ورود به زمستان و سختی‌هایش آماده می‌کرد. این جشن دل‌گرمی برای پشت سر گذاشتن سختی‌ها بود و مردم را به یکدیگر بیشتر نزدیک می‌کرد.

گاهنبار ایاثرم در دویست‌ودهمین روز سال یعنی سی‌ام مهرماه برگزار می‌شد که از گاهنبار سوم سی روز فاصله دارد. از " اشتادروز" شروع و در روز "انیران" (انارم) پایان می‌یابد و هنگام خلق نباتات است.

در فرهنگ‌نامه ایران تعریف این گاهنبار این چنین آمده است: 

گاهنبار ایاثرم: ایاثرمه (اوستایی). به‌معنای آغاز سرما. جشن میانه پاییز. یکی از جشن‌های گاهنباری که در میانه فصل پاییز (روز پانزدهم آبان‌ماه) برگزار می‌شده است.

چگونگی برگزاری جشن میانه پاییز

در این جشن موبدان نیایش را انجام می‌دهند و حاضرین با گرفتن دست یکدیگر با هم، هم‌پیمان می‌شوند چراکه پیروزی و کامیابی در یگانگی و هم‌پیمانی است. در گذشته برای کنار آمدن با بلایای طبیعی همچون سیل، زلزله و طوفان مردم به کمک یکدیگر می‌شتافتند و با هم یک‌دل می‌شدند. این گاهنبار وظیفه دینی برای همه است و هر کس به اندازه وسع خود در آن سهیم می‌شود؛ جشن با مراسمی به نام واج یشت برگزار می‌شود که در آن یکی از موبدان به یسناخوانی می‌پردازد (هر یسنا یکی از 5 بخش اوستا به شمار می‌رود)، در بعضی جاها هم موبدان دیگر با او هم‌نوا می‌شوند.

در این جشن فقیر و غنی در کنار یکدیگر و بر سر یک سفره می‌نشینند. در انتهای جشن نیز هر آنچه ار خوراکی‌ها باقی بماند به فقرا اختصاص داده می‌شود. در میان زرتشتیان ایران و هند این شش گاهان، زمان انفاق، بخشش، نیکی و کمک به نیازمندان است. بر اساس اعتقادات آن‌ها آفرینش عالم و عالمیان در شش وقت صورت گرفته، در قرآن هم به آفرینش دنیا در شش دوران اشاره شده است. تا زمان انوشیروان ساسانی این جشن به همین منوال برگزار می‌شد اما پس از آن به‌دلیل فاصله طبقاتی، تغییراتی در این آیین به وجود آمد. جشن‌های مربوط به گاهنبارهای مختلف هنوز هم در بسیاری از نقاط زرتشتی‌نشین و همچنین بخش‌هایی از کرمانشاه رواج دارد.

سفره گاهنبار 

سفره گاهنبار یک سفره نمادین است که هر کدام از اشیای آن یک معنای مشخص دارند، برای مثال نان روغنی و نان کماج به معنای خیر و برکت و برنج و خورشت ساده نیز برای خواندن اوستا و تبرک بر سر سفره قرار می‌دهند. 

مهمترین اشیا بر سر سفره گاهنبارها 

• مجمر آتش و چراغ روغنی: مجمر آتش روی سفره گاهنبارها نمادی از اشه وهیشته یا همان اردیبهشت نگهبان آتش است.
• ظروف مسی: ظرف مسی بر سر سفره به خشتره وئیریه یا همان شهریور (به معنای شهریاری) که نگهبان فلزات است، اختصاص دارد. 
• میوه: سپندارمزد (به معنای مهر، فروتنی، عشق پاک، دانش‌اندوزی و پویایی) نگهبان زمین و میوه است. به همین دلیل سفره را بر روی زمین پهن می‌کنند و روی آن میوه می‌گذارند. 
• آب: خرداد نگهبان آب‌ها و به معنای رسایی و کمال است. ظرفی از آب را به همین نشانه همیشه بر سر سفره جشن گاهنبارها قرار می‌دهند.
• مورد و سرو: این دو گیاه در تمام طول سال سبزند. امرداد به معنای بی‌مرگی (در مقابل مرداد به معنای مرگ) نگهبان گیاهان است.

سخن آخر

در دوران باستان جشن‌های گوناگونی در ایران برگزار می‌شد که امروزه نشانی از آن‌ها نمی‌بینیم یا به‌ندرت در برخی مناطق برگزار می‌شوند. برای نسل جدید آشنایی با آیین‌های نیاکانمان امری ضروری است؛ در این مقاله سعی کردیم تا با معرفی جشن میانه پاییز شما را با آن آشنا کنیم. اگر در این مراسم شرکت کرده‌اید از تجربه‌های خود برایمان بگویید. هموطنان زرتشتی هم اگر جای نکته‌ای را در مطلب ما خالی می‌بینند یا عکس‌های از این مراسم دارند، خوشحال می‌شویم که آن را با ما به اشتراک بگذارند.