لاله واژگون | گل افسانه ای ایران

امروز به دیدن لاله واژگون خواهیم رفت، گلی کمیاب و زیبا که بساط جذابیت‌های خود را در میان دامنه‌های سرسبز کوهستان گسترانیده و چشم‌ها را به خود خیره کرده است. در این مطلب به معرفی لاله واژگون ایرانی خواهیم پرداخت و از لاله واژگون اشک مریم ، لاله واژگون کوهرنگ و انواع دیگر آن برایتان خواهیم گفت. برای آنکه با این گل زیبا و نایاب آشنا شوید و بدانید لاله واژگون کجاست ، مطلب کارناوال را بخوانید.

لاله واژگون | گل افسانه‌ای ایران

یکی از دوازده هزار گونه گیاهی شناخته‌شده در ایران لاله واژگون است، گل زنگوله‌ای درشت که بیشتر به رنگ نارنجی مایل به قرمز و رنگ‌های متنوع دیگر دیده می‌شود و در زمره میراث طبیعی ایران قرار دارد. براساس داستانی که نقل می‌شود، لاله واژگون شاهد گردن زدن سیاوش به دست گرسیوز، برادر کوچک افراسیاب، بوده است. پس از این اتفاق غم‌واندوه بر این گل سایه افکند، رویش سرخ شد، با همه غصه‌هایش سربه‌زیر انداخت و بر بی‌گناهی سیاوش گریست. اشک‌های لاله واژگون در واقع شیره بی‌رنگی است که درون آن قرار گرفته و گاهی از آن سرازیر می‌شوند. 

روایت این داستان موجب شده تا در برخی مناطق ایران زمین به‌خصوص در پاوه و اورامانات با عنوان گل اشک سیاوش نیز از این گل یاد کنند. برخی سربه‌زیری این گل را ناشی از غم‌واندوهش و تعدادی نیز شرم او می‌دانند. اغلب گل‌های لاله واژگون به سمت پایین هستند و به همین دلیل این نام‌را به آن‌ها اختصاص داد‌ه‌اند، اشک مریم نوعی از لاله واژگون است که در نتیجه سرریز شدن شیره شفاف و شیرین از داخلش آن را به این نام می‌شناسند. کردهای ایران معتقدند هرکس این گل را بچیند درهای رحمت و برکت الهی بر او بسته خواهد شد و به همین سبب به آن گل نان‌بُر هم می‌گویند. جالب است که ردپای این گل دیدنی و کمیاب در تاریخ ایران نیز وجود دارد؛ نقش‌ونگار لاله واژگون در سرستون‌های دوره ساسانی و در طاق بستان، در کنار نقش پادشاه ساسانی به‌چشم می‌خورد. لاله واژگون ،گلی منحصربه‌فرد، همچون نگینی درخشان در میان خاک ایران "رویشگاه اصلی‌اش" می‌درخشد. 

فصل رویش لاله های واژگون

در فصل بهار انتظارها به‌سر می‌رسد و بستر مناسب برای رشد و شکوفایی این گل مهیا می‌شود. از اوایل اردیبهشت تا شروع فصل بارش بهترین زمان برای دیدن این گیاه افسون‌گر است. نواحی شمالی زاگرس با گرم شدن هوا و مناطق جنوبی آن نیز در اواسط تابستان میزبان این گل خواهند شد. در اروپای غربی نیز گل‌دهی این گیاه در بهار آغاز شده و تا تیرماه ادامه دارد. لاله واژگون عمر کوتاهی دارد، چند صباحی مهمان ما می‌شود و پس از آن باروبنه‌اش را جمع می‌کند و تا سال بعد هیج جا آفتابی نمی‌شود. این گیاه مدت کوتاهی پس از خشک شدن اندام‌های هوایی‌اش (1) در اوایل پاییز دوباره حیات خود را از سر می‌گیرد و ریشه‌‎ها و جوانه‎‌هایش شروع به رشد می‌کنند. لاله واژگون به رنگ‌های نارنجی، زرد، سفید و قرمز دیده می‌شود و قادر به تحمل دما تا منفی 20 درجه است. عمر کوتاه و کمیاب بودن این گیاه دلیل محکمی است برای آنکه قدر این جواهر طبیعت ایران را بیشتر بدانیم و در حفاظت از آن تلاش بیشتری کنیم.

پاورقی

1. هر اندامی به جز اندام‌هایی که در زیر خاک قرار می‌گیرند جزو اندام هوایی محسوب می‌شوند.

محل رویش لاله واژگون در ایران

بهترین مکان برای رشد این گیاه دامنه‌های زاگرس است، رویش لاله‌های واژگون در كوه‌های زاگرس و استان‌های مختلفی مانند چهار محال و بختياری، لرستان، كهكيلويه و بويراحمد، كرمانشاه و ايلام بیشتر به چشم می‌خورد، این مناطق هر ساله در فصل بهار ميزبان اين مهمان ارزشمند طبيعت‌اند. در ادامه با ما همراه باشید تا با مناطقی که میزبان این افسونگر طبیعت‌اند بیشتر آشنا شوید.

چهار محال و بختیاری

در 12 کیلومتری شهر چلگرد، مرکز شهرستان کوهرنگ، دشت لاله‌های واژگون قرار دارد. دامنه کوه‌های آب‌کاسه خوربه، گرگانک، مناطق بنواسنکی و مله زرده در استان چهارمحال ‌و بختیاری‌ از رویشگاه‌های مهم این گل به شمار می‌روند. دشت لاله‌های واژگون کوهرنگ با حدود ۳۶۰۰ هکتار وسعت از مهم‌ترین جاذبه‌های طبیعی این استان محسوب می‌شود که به‌عنوان اثر طبیعی ملی تحت حفاظت سازمان محیط زیست ایران قرار گرفته و به دلیل دارا بودن پوشش گیاهی بسیار زیبا و ارزشمند از لاله‌های واژگون در دو نوع قرمز به عنوان بزرگ‌ترین و مهمترین دشت لاله‌های واژگون کشور شناخته شده است. برای رفتن به این دشت باید خودتان را به روستای فخرآباد برسانید و از آنجا با پیاده‌روی یک ساعته به آن خواهید رسید. 

 ایلام

دامنه‌های منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ در استان ایلام، منطقه‌ای کوهستانی با پوشش جنگلی، از 15 اسفند تا 15 فروردین میزبان لاله واژگون قرمز و ارغوانی است. جاده اصلی ايلام- سرابله، از قسمت مركز منطقه و جاده ايلام - ايوان از غرب آن می‌گذرد و اصلی‌ترین راه‌هایی ورود به منطقه محسوب می‌شوند.

 لرستان

قسمتی از منظره تماشایی لاله‌های واژگون در شهرستان الیگودرز قرار دارد که از ۳۵ کیلومتری جنوب‌شرقی مرکز الیگودرز شروع و تا فراز دامنه‌های زاگرس ادامه می‌یابد. دشت دالانی (یکی از مخازن ژنتیکی کشور) در ارتفاعات حفاظت شده اشترانکوه، از معروفترین این دشت‌ها در الیگودرز است. کوه‌های مانند مورزرین، قالی‌کوه، شاه ‌ول و نسارتخت، دشت را در آغوش گرفته و منظره‌ای فوق‌العاده زیبا خلق کرده‌اند، هر سال در اوایل بهار بعد از آب شدن برف‌ها در کوه‌ها، لاله‌های زیبا می‌رویند. دشت دالانی الیگودرز نیز از نظر زیبایی گل‌های لاله واژگون به شدت مورد توجه قرار دارد؛ این اثر طبیعی به شماره ۶۸۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. متاسفانه عدم توجه مسافران و گردشگران به حفظ و نگهداری لاله واژگون موجب از بین رفتن این گل و کاهش وسعت رویش آن‌ها در این منطقه شده است.

کرمانشاه

دشت‌ها و کوه‌های کرمانشاه همه ساله در فصل بهار میزبان این گل‌های زیبا هستند. لاله واژگون در منطقه پاوه و اورامانات به وفور وجود دارد و بلندی‌های کوه‌های شاهو در منطقه پاوه از شاخص‌ترین رویشگاه‌های آن در این استان به‌شمار می‌رود.

اصفهان

دامنه‌ها و دره‌های سرسبز کوهستان‌های غرب و جنوب استان اصفهان، از اواخر فروردین تا اواخر اردیبهشت ماه در شهرستان‌های فریدن، فریدون‌شهر، بوئین و میاندشت، خوانسار، دهاقان، شهرضا و سمیرم، از رویشگاه‌های طبیعی گل لاله واژگون یا اشک مریم به شمار می‌روند.

• دشت لاله‌های واژگون فریدون‌شهر: زیبایی‌های طبیعت در اکثر نقاط شهرستان فریدون‌شهر به‌چشم می‌خورند، در میان این‌همه زیبایی لاله‌های واژگون به دو رنگ زرد و قرمز جلوه‌ای دیدنی را ایجاد کرده و بیش از پنج هزار هکتار از مراتع این شهرستان را به خود اختصاص داده‌ است. بیش از ۱۵ منطقه رویش لاله‌های واژگون در فریدون‌شهر وجود دارد که منطقه میدانک اول، میدانک دوم، قلعه سرخ، بردشیر، گلونی، چشمه لنگان و مناطق پیشکوه، پشتکوه اول و پشتکوه دوم از مهم‌ترین آن‌ها هستند.
• دشت لاله‌های واژگون دره‌بید: این دشت دیدنی و چشم‌نواز با وسعت حدود ده کیلومتر در روستای دره بید قرار دارد و در فصل بهار میزبان گل‌های فراوانی است که لاله واژگون از مهم‌ترین آنها به ‌شمار می‌رود. این گل به رنگ سرخ مایل به بنفش بوده از روز چهلم تا شصتم بعد از عید شکوفا می‌شوند. از زیبایی‌های این منطقه تغییر رنگ گل‌ها به هنگام وزش باد به رنگ‌های تیره و روشن است.
• دشت لاله‌های واژگون گلستان‌کوه خوانسار: منطقه حفاظت شده گلستان کوه وسعت ۱۷۰۰۰ هکتاری خود را در خوانسار گسترانیده و با ویژگی‌های متفاوت خود و گنجینه‌های طبیعی بسیاری را به سوی خود می‌کشاند. لاله‌های واژگون این منطقه همانند لاله‌های دشت دره بید با ویژگی‌هایی مشابه است.
• دشت لاله های واژگون افوس در شهرستان بوئین و میاندشت: دشت لاله‌های واژگون افوس در شهر افوس استان اصفهان واقع شده و میزبانی هرساله این منطقه از لاله‌های واژگون موجب شده تا گردشگران زیادی به این منطقه بروند.

نام گذاری

داستان نام انگلیسی این گل به حدود 350 سال پیش بازمی‌گردد که این ‌گونه گل به اروپا برده شد و سر از گلخانه سلطنتی کشور انگلستان در آورد و در آنجا تکثیر شد. تا چندین سال تنها باغ گیاه‌شناسی و باغ سلطنتی انگلیس حق کاشت این گل را داشت در نتیجه نام Fritillaria imperialis به معنای لاله واژگون سلطنتی را برای آن در نظر گرفتند.

اطلاعات علمی

لاله واژگون از گیاهان علفی پیازداری است که طی چند سال در ارتفاع ۱۵۰۰ متر به بالا و در میان دامنه‌های سنگلاخی و صخره‌ای به بار می‌نشیند. شصت گونه از این گیاه در سراسر دنیا شناسایی شده که 15 گونه از آن در ایران وجود دارد و به‌طور طبیعی در کشورمان می‌رویید. این گل تا ارتفاع ۱۲۰ سانتی‌متری از سطح زمین رشد می‌کند و اگر از گزند دام‌های در حال چرا و خودخواهی‌های انسان در امان بماند، تا ۱۰ هزار شاخه از آن در یک دشت دیده می‌شود. پیاز لاله واژگون مانند غده متورم گوشت‌دار به‌نظر می‌رسد که مقدار زیادی نشاسته و چندین عامل دارویی در خود دارد، یک پیاز تازه حاوی مقادیر زیادی از سم است و قابل خوردن نیست. در کشور چین با گرفتن سم پیاز این گل، از آن در آشپزی استفاده می‌کنند. سازمان حفاظت محیط زیست، لاله واژگون را به‌عنوان ذخیره ژنتیکی و عنصر زیبایی شناختی سرزمینمان می‌شناسد و تمام تلاش خود را برای حفاظت از این گونه ارزشمند به‌کار می‌گیرد.

گونه های مهم لاله واژگون

اشک مریم: این نوع لاله واژگون در مناطق فارس، خوانسار و کوه‌های بختیاری می‌روید، گل‌های آن به‌صورت چتری و از 3 تا 8 گل واژگون وجود دارند. در بهار انتهای ساقه آن باز و چندین براکته (زائده زیر گل) سبز رنگ برگ مانند در آن مشاهده می‌شود. گل‌ها غالبا به رنگ‌های سفید، زرد، نارنجی و قرمزاند و در محل‌های کاملا سایه و کاملا آفتابی رشد می‌کنند. این گیاه در برابر سرما مقاوم است و برودت هوا را تا حد ۲۰- درجه تحمل می‌کند.

لاله واژگون خالدار: بر روی ساقه‌های گیاه، گل‌هایی به صورت تکی یا جفتی به رنگ سفید، بنفش خالدار و بنفش روشن و نارنجی خالدار شکل می‌گیرند و ساقه آن تا ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر رشد می‌کند.

لاله واژگون ایرانی: این نوع از لاله واژگون ساقه بلندی را در میان سایر گونه‌های آن دارد. به دلیل سازگاری آن با محل‌های آفتابی، در بهار بر روی ساقه آن تا ۳۰ گل قهوه ای مایل به سبز تا بنفش می‌روید.

لاله زاگرسی: گونه‌ای از لاله که رنگش زرد کم‌رنگ متمایل به لیمویی است و تنها بین ۵۰ تا ۸۰ سانتی‌متر رشد می‌کند.

اهمیت دارویی لاله های واژگون

بیش از ۲۰۰۰ سال است که لاله واژگون به عنوان یک داروی خلط آور و ضد سرفه در طب سنتی چین مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گل برای مهار تجمع پلاکت خون و درمان بیماری‌هایی همچون گلو درد، سرفه، آسم، برونشیت، سل، غدد لنفاوی گردن، غدد تومور و سوزش ادرار نیز مفید است. پیاز این گیاه به علت وجود موادی با نام آلکالوئیدهای ایمپریسین و فرتیسین به عنوان مسکن درد نیز شناخته می‌شود.

از جمله ترکیبات شیمیایی که در این گل وجود دارند می‌توان به آلکالوئیدها، ساپونین­ها، ترپنوئیدها، استروئیدها، اسید سوکسنیک، تیمیدین و آدنوزین اشاره نمود. سوخ‌ها (ساقه‌های زیرزمینی) لاله واژگون نیز دارای  ۸ نوع آلکالوئید استروئیدی شامل آلکالوئیدهای Epeiedine،Ebeiedinone ، Isoverticine،Verticine ،Verticinone ،Hupehenine ، Ebeienine و Imperialine است که هر یک خواص فراوانی دارند. 

دغدغه های کارناوالی

گیاه لاله واژگون از گونه‌های بومی ایران به شمار می‌رود که از میلیون‌­ها سال پیش به ما به ارث رسیده و از جمله گیاهان در خطر انقراض کشور نیز هست. هرساله به دلیل برداشت غیرقابل کنترل گل و پیاز، تخریب زیستگاه برای ایجاد اراضی کشاورزی، چرای بی‌رویه دام‌ها و بازدید بیش از حد گردشگران از تعداد این گل کاسته می‌شود. حفاظت از این گونه مهم ایرانی نیازمند برنامه‌ای مدون و اصولی است تا بیش از این، سرمایه ملی کشور از بین نرود.

اگر به هر یک از مناطق رویش این گیاه مراجعه کردید، به‌هیچ‌وجه آن‌ها را از ساقه جدا نکنید و یا به امید پرورش آن در منزل ریشه و پیاز آن را از خاک بیرون نیاورید. با این کار آسیبی جدی را به این‌ گونه خاص و کمیاب وارد خواهید کرد. جداکردن پیاز لاله‌ها موجب از بین رفتن گونه‌های مقاوم لاله می‌شود، بعلاوه شکستگی ساقه‌های لاله‌های واژگون و بیرون آوردن پیاز این گل ارزشمند و خارج کردن آن از منطقه موجب می‌شود بسیاری از گونه‌های دیگر گیاهی که همراه با این گونه در منطقه در حال رشد هستند و از لحاظ زیست محیطی، گردشگری و اکوسیستمی ارزشمندند رشد نکنند. تمامی این عوامل فرسایش، ضعف خاک و از بین رفتن مواد آلی آن و در نتیجه نابودی این گل‌ها را در پی دارد.

سخن آخر

قدم گذاشتن در دشتی که گل‌هایش زیبایی منحصربه‌فرد و جذابیت خاصی دارند، نه تنها نوازش‌گر جسم و جانتان است بلکه روحتان را هم صیقل می‌دهد. برای تجربه فضایی متفاوت در دل طبیعت سفر به دشت لاله‌های واژگون را فراموش نکنید. اگر هم قبلا به دشت لاله‌های واژگون سفر کرده‌اید تجربه‌های خود را با ما در میان بگذارید.