بزکشی | نبردی میان دلیران افغان

همیشه شنیده ایم که منطقه ی بین النهرین و خاورمیانه مهد تمدن دنیا هستند و غنی ترین فرهنگ را در میان جهانیان دارند، اما به راستی از آداب، فرهنگ و رسوممان چه می دانیم، شاید زمان آن فرا رسیده که کمی تاریخ را ورق بزنیم و با گذشته ی پر فراز و نشیب خود آشنا شویم.

شاید خواندن کتب قطور تاریخی کار دشواری باشد و هر کسی به آن علاقمند نباشد، برای همین در کارناوال می خواهیم آرام آرام با آداب و رسوم و تمدنمان بیشتر آشنا شویم، رسومی که هنوز هم طرفدار دارند و بسیاری از همان آداب گذشتگانمان امروزه گردشگران خارجی را به خود جلب می کنند.

ایران، افغانستان، پاکستان، ترکیه، آذربایجان و حتی کشورهای عربی آداب و رسوم بسیار شبیه به هم دارند و عمق این موضوع را زمانی بیشتر متوجه خواهید شد که نگاهی به رفتار و فرهنگ ملی آن ها بیندازید. این بار می خواهیم به افغانستان سفر کنیم، کشوری که به دلیل ناآرامی های سیاسیش کمتر مورد توجه و بررسی فرهنگی قرار می گیرد. از جالب ترین آداب فرهنگی افغانستان مراسم و یا ورزش بُزکِشی است؛ ورزشی که آن قدر خاص و شگفت انگیز است که باعث شده توریست ها از سراسر دنیا به افغانستان بروند و این بازی را از نزدیک ببینند.

بزکشی از معدود ورزش های کهن افغانستان است که تا به امروز اجرا می شود، پس با کارناوال همراه شوید تا به کشور همسایه و هم جوارمان افغانستان سفر کنیم و بیشتر با ورزش ملی بزکشی آشنا شویم.

چرا بازی بزکشی؟

---

- از مهم ترین بازی های ملی افغانستان است.

- ریشه در تمدن دیرینه ی کشور افغانستان دارد.

- طرفداران این ورزش در افغانستان بسیار زیاد هستند.

- بزکشی مورد علاقه ی گردشگرانی قرار گرفته که این کشور را برای سفر انتخاب می نمایند.

نگاهی به ورزش بُزکَشی، بازی ملی افغانی

اینجا پیر و جوان بر اسب های تنومند می نشینند و می تازانند و می تازند، گرد و خاک از زمین بلند می شود و به آسمان می رود. کوبیدن سُم اسب ها صدایی هولناک را می نوازد. همه تنها یک هدف دارند؛ تلاش برای حفظ آبرو، شرافت و اثبات شجاعت خود و هم تیمی ها... کم کم وارد میدان بازی می شویم تا از نزدیک با این رقابت خطرناک و عجیب آشنا شویم.

بزکَشی ( Buzkashi ) یا ( kokpar ) همانطور که اشاره کردیم ورزش ملی افغانستان است. در زبان فارسی دری بزکشی به معنای گرفتن بز می باشد و نه کِشیدن بز. در گذشته اسب و چهارپایان نقش مهمی در زندگی مردم داشتند و از آن ها برای حمل و نقل، بارکشی و حتی بازی استفاده می کردند. بازی هایی مثل اسب دوانی، پرتاب نیزه از روی اسب و... از جمله این فعالیت ها می باشند.

در بازی بز کشی هم اسب نقش مهمی دارد. بازیکنان روی اسب می نشینند و به صورت گروهی به رقابت با یکدیگر می پردازند تا برنده ی لاشه ی بز شوند! در ادامه به صورت جزئی به قوانین و چگونگی بازی بزکشی خواهیم پرداخت اما بهتر است در ابتدا کمی کلی و از نظر فرهنگی با این ورزش پر طرفدار آشنا شویم؛ بزکشی در همه ی نقاط افغانستان رواج دارد اما در نواحی شمالی بیشتر بزکشی می کنند به همین دلیل بزکشی را متعلق به شمال افغانستان می دانند.

یکی از دلایل مهمی که بزکشی تا به امروز باقی مانده و به قوت گذشته ی خود بازی می شود این بوده که دولت های متوالی از این بازی حمایت کرده اند و تلاش شده این بازی جاودان گردد. این بازی در سال های ابتدایی در سال روز ولادت پادشاهان انجام می شد اما به مرور در مراسمات مختلف مانند عروسی و ختنه کنان هم انجام می شد. این بازی برای بازیکنانش سمبل شجاعت است، در حقیقت بزکشی برای افغان ها تنها یک بازی نیست بلکه راهی برای یادگیری روش های زندگی، کارگروهی و داشتن ارتباطات موفق با یکدیگر است.

اما این بازی جزو ورزش های پر خطر است و بازی کنان در حین بازی امکان دارد دست یا پایشان بشکند و آسیب جدی ببینند، اما این بازی چگونه است؟ بز در آن چه نقشی دارد؟ باید همراهمان بمایند تا با چگونگی این بازی آشنا شویم.

بزکشی چگونه بازی می شود؟

ورزش بز کشی بین دو گروه اسب سوار انجام می شود که به آن ها چپ انداز یا چاپ انداز ( tchopendoz ) گفته می شود که تعداد آن ها در بازی های مختلف متفاوت است و تعداد بخصوصی ندارد. این افراد باید قوی هیکل باشند و در سوار کاری هم بسیار ماهر، آن ها گاهی چندین سال برای کسب مهارت در این بازی تمرین می کنند و یا حتی خان های منطقه ای کودکانشان را از سنین پایین به یادگیری این مهارت مجبور می کنند.

این دو گروه باید تلاش کنند که لاشه ی بزی زبح شده را از روی زمین بردارند و به داخل نقطه ای که با خطی سفید و به صورت دایره ای در زمین بازی مشخص شده ببرند تا برنده شوند. زمانی که یکی از بازیکنان بز را از روی زمین بر می دارد همه ی تیم رقیب به سویش هجوم می برند و آن را با شلاق هایشان می زنند تا بز را از دستش بگیرند و اجازه ندهند او بز را به جایگاهش ببرد.

اگر بخواهیم قانون مند تر بازی بزکشی را تعریف کنیم باید بگوییم که هر تیم باید 10 نفر چاپ انداز داشته باشد که در طول دو ست 45 دقیقه ای باهم به رقابت می پردازند. در ست اولیه 5 بازی کن از هر تیم به رقابت می پردازند و پس از پایان 45 دقیقه برای تیمار اسب ها 15 دقیقه استراحت اعلام میگردد و ست دوم که باز هم 45 دقیقه طول می کشد با 5 بازیکن دیگر هر تیم برگزار می شود و در نهایت این دو ست، هر تیمی که بتواند بیشتر بز را به هدف برساند برنده است. اوج هیجان بازی هم زمانی است که بز را به درون هدف ها می اندازند، در بزکشی به هدف نهایی دایره ی عدالت گفته می شود.

جایزه ی بازی توسط اسپانسر ها تهیه می شود و در هر بازی مختلف است و اغلب جایزه ی برنده ها لباس و پوشاک خوب و مرغوب می باشد و یا به صورت نقدی مبلغی را به برندگان می دهند و یا در صورت نبود این گزینه ها به برنده ها اسب هدیه می دهند که بسیار گران قیمت هستند. در سال های اخیر دیده شده که به برندگان اتومبیل هم هدیه دهند.

بازی بزکشی را در ویدئو تماشا کنید

انواع بازی بزکشی

بزکشی دو نوع دارد یکی با نام توده بارای ( Tudabarai ) و دیگری با نام قاراجای ( Qarajai ). نوع اول نسبت به گونه ی دوم ساده و آسان تر است.

1) Tudabarai: در این نوع بازی سوارکار باید بز را از زمین بردارد و به سرعت بتازد و اجازه ندهد بازیکنان دیگر به او نزدیک شوند و با سرعت لاشه ی بز را به سوی هدف ببرند و سعی کند با هیچ بازیکن دیگری تماس نداشته باشد. هیچ قانونی وجود ندارد که سوارکار باید در چه جهتی حرکت کند تنها مهم این است که به هیچ بازیکن دیگری برخورد نکند.

2) Qarajai: این نوع بازی پیچیده تر است. در این بازی سه دایره و یک پرچم وجود دار.، یک دایره ی اصلی نقطه ی شروع بازی است و دو دایره ی دیگر هر هدف یکی از تیم ها است. بازی کنان باید به سرعت از نقطه ی آغاز حرکت کنند و لاشه ی بز را از روی زمین بردارند، سپس یک دور، دور زمین بچرخند و بز را با خود به درون دایره ای که مخصوص تیم خود می باشد برسانند، که کار بسیار دشواری می باشد. برای متوجه شدن هرچه بهتر این نوع بازی می توانید به تصویر زیر نگاه کنید.

بزکشی به روش Tudabarai

بازی بزکشی به روش  Qarajai

برای بازی چه چیزهایی نیاز است؟

اسب: یکی از مهم ترین نکات درباره ی بزکشی داشتن اسبی سالم و شاداب است که توانایی دویدن و تحمل ضربه های متوالی را داشته باشد و یا حتی در هنگام زمین خوردن بتواند به سرعت بلند شود. در بزکشی بیشتر از نژاد اسب ترکستان و البته نرهایشان استفاده می گردد که استقامت و سرعت فوق العاده ای دارند. مارکوپولو در سفرهایش به آسیای میانه اسب های این منطقه را ستوده و آن ها را از برترین نژاد های اسب در دنیا می داند.

باید بدانید بعضی مواقع اسب ها برای بازی بزکشی چندسال تحت آموزش های سخت مربیان که مهتر یا ( Sayez ) نامیده می شوند قرار می گیرند و از هر اسبی در این مسابقه استفاده نمی شود.

رنگ اسب هایی که در بازی بزکشی از آن ها استفاده می کنند، خاکستری، خال خالی، سیاه، سفید، زرد، قرمز تیره و قهوه ای است.

بز: لاشه ی بز نقشی شبیه به توپ را در بازی فوتبال دارد. چپ انداز ها بز را از روی زمین برمی دارند و با هم رقابت می کنند تا آن را درون هدف اندازند. بز کمی پیش از شروع بازی زبح می شود و دست و پایش را از زانو به پایین قطع می کنند تا حملش آسان تر شود در در حین بازی دست و پایش نشکند. همچنین گاهی هم اگر وزن بز کم بود درون بدنش را خالی کرده و با سنگ پر می کنند تا سنگین تر شود و یا حتی یک شب پیش بز را می کشند و در آب قرار می دهند تا آب به خوردش رود و به وزنش افروده شود. لازم به ذکر است که در برخی مناطق سر بز را هم از بدنش جدا می کنند تا موجب به وجود آمدن مشکلی در رقابت ها نشود.

چاپ انداز: هر گروه باید سعی کند هم تیمی های قوی و ماهری را انتخاب کند تا بتواند در بازی موفق شود.

افغان ها می گویند بازنده، فقیری است که روی اسب خوبی نشسته و یا اسب فقیری که رویش سوارکار ماهری است. در این جا فقیر به معنای کم توان و ضعیف می باشد.

لباس مناسب: به دلیل این که چاپ انداز ها در حین بازی باید ضربه های متوالی را تحمل کنند لازم است که لباسی محکم و کلاهی به سر داشته باشند تا از آسیب دیدن جدی آن ها جلوگیری نماید که متاسفانه امروزه آن طور که باید به پوشش چاپ انداز ها دقت نمی شود و آن ها با هر پوششی وارد میدان مسابقه می شوند.

چکمه: چکمه های بلند نقش مهمی در بزکشی دارند. این چکمه ها پای چاپ انداز ها را از آسیب دیدن محافظت می کنند و باعث می شوند محکم روی زین اسب ثابت بمانند، جنس این چکمه ها اگر چرمی باشند بهتر است، چکمه های چپ اندازان پاشنه ای دارد که شبب می شود به خوبی در زین اسب قفل شود و بع راحتی از روی اسب به پایین سقوط نکنند.

زمین بازی بزکشی

زمین بازی خاصی که قوانین و اندازه هایش مکتوب باشد برای بزکشی تعریف نشده است، اما اغلب بزکشی در زمینی خاکی و مسطح انجام می شود و تنها در قسمتی از آن با گچ و به رنگ سفید، دایره ای می کشند و آن را علامت گذاری می کنند. گاهی هم پرچمی کوچک در کنار دایره قرار می دهند که بهتر دیده شود، این دایره همان جایی است که چاپ انداز ها باید لاشه ی بز را به آن ها ببرند تا برنده شود.

به عبارت دیگر هیچ قانونی نوع زمین بازی و حتی مساحت آن را مشخص نکرده و تنها کافی است بازیکنان نقطه ای را برای شروع بازی و نقطه ای را برای قرار دادن بز انتخاب نمایند. در سال های اخیر برای قانون مند تر کردن بازی بزکشی گفته می شود که زمین بازی باید به شکل مربع که هر ضلعش 400 متر باشد و دو دایره در میانش رسم شده باشد که یک دایره محل قرار گیری اولیه ی بز است و دایره ی دیگر هدف نهایی ایست.

قوانین بازی بزکشی

قوانین نانوشته ی بزکشی به ندرت در طی بازی رعایت می شوند و خطا و رعایت نکردن آن ها در حین بازی امری عادی ایست اما برخی نکات به عنوان قوانین این بازی مطرح می شود که با آن ها آشنا می شویم، قوانینی که اغلب به دلیل شیوع مبحث ورود بزکشی به بازیهای المپیک وضع شده اند:

 _ بازی مخصوص افراد بالای 40 سال است زیرا در بزکشی چپ اندازهای قوی و پر انرژی موفق می شوند و باید تجربه ی کافی هم در این بازی داشته باشند، چاپ انداز ها باید قدرت بدنی بالا، شجاعت و روحیه ی رقابتی داشته باشند، اما افراد کمتر از چهل سال نیز این بازی را انجام می دهند و عقیده دارند نیروی بدنی بالایی دارند و می توانند بازی کنند.

_ بازیکنان باید کلاهی شبیه به کلاه خود به سر داشته باشند تا ضربه به سرشان وارد نشود و آسیب نبینند که البته این قانون هم در بسیاری مواقع نادیده گرفته می شود.

_ باید بز را در ارتفاع پایین نگه دارند و از زین اسب بالاتر نیاورند.

_ هیچ قانونی برای تعداد بازیکنان وضع نشده و حتی گاهی تعداد آن ها به 500 نفر هم می رسد.

_ زنان حق تماشای بزکشی را ندارند.

_ بازی باید در دشت انجام شود.

_ رؤسای قبایل باید بزکشی را از نظر مالی حمایت کنند.

_ لاشه باید بز باشد اما اگر در دسترس نبود می توان از لاشه ی گوساله هم استفاده کرد. لاشه ی حیوان باید از 24 ساعت پیش از شروع بازی در آب خیسانده شود تا در هنگام بازی متلاشی نگردد.

_ چپ اندازها نباید به عمد به یک دیگر شلاق بزنند تا ضربه وارد نمایند.

_ بازی باید یک داور داشته باشد.

فصل بازی بزکشی

همانطور که در ابتدای صحبتمان گفتیم بزکشی در قدیم در مراسم تولد پادشاه بخصوص سالروز تولد سلطان محمد ظاهر شاه که بین سال های ۱۹۳۳ تا ۱۹۷۳ حاکم افغانستان بود انجام می شد. اما به مرور در مراسم های دیگر هم این بازی را انجام می دادند. برخی حکم رانان هم دستور دادند تا بزکشی به جای سالروز محمد ظاهر شاه در سالروز تشکیل سازمان ملل متحد آنجام گیرد.

اما امروزه به دلیل گرمای هوا در افغانستان و نیاز به تحرک زیاد بازیکنان در بزکشی این بازی در فصل های خنک تر یعنی زمستان و اوایل بهار انجام می پذیرد اما در برخی مناطق که دمای هوا اجازه ی بازی در تابستان را می دهد بزکشی را تا اوایل تابستان نیز بازی می کنند.

بهار علاوه بر دمای هوا از یک جهت دیگر هم برای بزکشی خوب و مناسب است؛ چاپ انداز ها در بهار می توانند رژیم غذایی مناسبی را هم به اسب هایشان دهند و آن ها را برای مسابقات آماده سازند. آن ها دو بار در روز به اسب ها جو می دهند و اگر خربزه نیز در دسترس باشد خربزه نیز از مهم ترین اجزای خوراک آن هاست. برخی از چاپ انداز ها به اسب هایشان تخم مرغ و کره نیز می دهند تا قوی تر شوند.

تاریخچه بازی بزکشی

در چگونگی به وجود آمدن بازی بزکشی حرف و حدیث و نظریات زیادی موجود است، اما زمان تشکیل آن را بین قرن دهم تا پانزدهم میلادی می دانند و برخی هم این بازی را رایج بین اقوام عشایر سکا می دانند. سکاها مردمانی کوچ نشین و ایرانی بودند که در بخش آسیای میانه، بخصوص ایران و از شرق تا چین پخش بودند. سکاها پیش از هخامنشیان می زیستند.

برخی دیگر داستان به وجود آمدن بازی بزکشی را متعلق به زمان اسکندر مقدونی می دانند برخی دیگر هم این بازی را متعلق به عشایران ترک مغول می دانند که در مغولستان می زیستند و حتی بعضی دیگر مهد بزکشی را یونان باستان می دانند که نظری موسخ نیست اما رایج ترین سخنی که در این زمینه ذکر می شود بازگشت پیشینه ی بازکشی به دوران حکمرانی چنگیز خان مغول است.

حاکمان گوناگون در افغانستان از بزکشی حمایت می کردند و آن را به عنوان رسمی دیرینه محفوظ نگه می داشتند تا آن که در زمان طالبان انجام این بازی منع شد و مراسمی غیر اخلاقی به حساب آمد، اما با سرنگون شدن و نابودی طالبان مردمان افغانستان باز هم به این بازی روی آوردند.

نکته ی جالب دیگر در رابطه با این مراسم این است که وجود و اصالت آن را نشانی از افسانه ی یونان باستان می دانند، افسانه ای که در آن اعتقاد به وجود موجودی نیمه انسان و نیمه اسب ( Centaurs ) بود به همین دلیل برخی از افغان ها به صحت چنین موجودی اعتقاد دارند.

بزکشی در کشورهای دیگر

درست است که بزکشی ورزشی ملی برای افغانستان است و بیشتر در کابل و مزارشریف و میمنه بازی می شود. اما به دلیل خاص بودن و طرفداران زیادش امروزه در برخی کشورهای دیگر هم شاهد آن هستیم. در این بخش نگاه گذرایی به بزکشی در دیگر کشورها داریم:

_قزاقستان: برای اولین باز در سال 200 میلادی بزکشی در این کشور انجام شد و مورد استقبال قرار گرفت به طوری که در سال 2005 میلادی 77 تیم حرفه ای بزکشی در این کشور وجود داشت.

_ قرقیزستان: بزکشی حدودا بین سال های 1958تا 1870 میلادی وارد این کشور شد. در قرقیزستان بنا بر شرایط و امکانات بزکشی به تعداد بازیکنان مختلف برپا می شد. در این کشور در بزکشی در هر ست 4 بازیکن می توانند از هر تیم وارد زمین بازی شوند و زمین بازی باید 200 متر طول و 80 متر عرض داشته باشد. همچنین هدف بازی باید 1.5 متر بالاتر از سطح زمین نصب شود و دایره ای باشد که قطرش 3.6 متر است.

همچنین در این کشور چپ اندازان نباید به سمت تماشاگران بتازند و در ابتدای بازی هم باید سوگند یاد کنند که بازی جوان مردانه ای را اجرا کنند.

_ تاجیکستان: در این کشور بزکشی بین ماه های نوامبر تا آوریل انجام می شود اما امکان دارد به صورت پراکنده و کم در زمان های دیگر هم بتوانید شاهد رقابت های بزکشی باشید. در تاجیکستان بز کشی شباهت زیادی به بازی راگبی پیدا کرده و در هر فصل و در هر مکان طبیعی من جمله دره ها نیز بازی می شود، زمان بازی بزکشی هم در این کشور کوتاه است و به هر بازیکن به صورت جداگانه هدیه ای تعلق می گیرد.

_ ایالات متحده آمریکا: یکی از خانواده های سلطنتی که گفته می شود از خاندان شاه امان الله بودند در حدود سال 1940 میلادی رسم و بازی بزکشی را به آمریکا بردند، اما این بازی در آمریکا کمی تغییر کرد برای مثال به جای لاشه ی بز از پوست بز استفاده می شود و هدف روی پایه ای نصب می شود که حدودا 0.6096 متر از سطح زمین بالاتر است. همچنین بازی کنان به هم کمک می کنند تا سوارکاری که پوست بز را در دست دارد با همکاری از روی اسب پایین اندازند، تقریبا این بازی آرام آرام شبیه بازی چوگان شده است.

_ ازبکستان: بازی بزکشی در کشور ازبکستان نیز بازی می شود.

بزکشی در قزاقستان

بازی بزکشی توسط یکی از چپ اندازان معروف Franz Roubaud

تصویری از بزکشی در مزار شریف

خطرات بازی بزکشی

بزکشی بازی بسیار خطرناکی است و تا به حال افراد زیادی در این بازی آسیب جدی دیده اند به همین دلیل گفته می شود که بازی کنان باید افراد جوان باشند و اسب ها هم بیش از 5 سال عمر داشته باشند تا قوی تر باشند. اما اگر سوارکاران و اسب ها تمرینات فشرده ای داشته باشند و بتوانند به خوبی با هم ارتباطی دوستانه و قدرتمند داشته باشند آسیب های این ورزش می تواند به حداقل برسد.

به مرور زمان بازیکنان دیگر حق وارد آوردن آسیب های جدی و یا ضربه های محکم زدن بر روی دست یکدیگر را برای انداختن بز ندارند اما در گذشته چپ اندازها با شلاق، پارچه، لگد و یا هر چیز دیگری می توانستند به هم ضربه بزنند اما امروزه از میزان خشونت این بازی کاسته شده است.

در بازی بزکشی توهین و یا وارد آوردن ضربه های خطرناک به یکدیگر خطا است اما متاسفانه شاهدیم که در بزکشی چپ انداز ها صراحتا به یکدیگر توهین می کنند و ضربات وحشتناکی به یکدیگر وارد می کنند.

در اغلب بازی های بزکشی در افغانستان بازیکنان زخمی و راهی بیمارستان می شوند و حتی تماشاگران هم از این خطرات جان سالم به در نمی برند و به دلیل عدم وجود زمین های استاندارد تماشاگران هم زخمی می شوند. آنقدر صدمات در بزکشی زیاد است که این بازی ها با حضور نیروی امنیتی و اتومبیل هایی برای حمل مسدومان به بیمارستان انجام می شود.

بزکشی در رسانه های عمومی

بزکشی تا به حال در کتب مختلف تعریف و یا از آن یاد شده است و در برخی فیلم ها هم به تصویر کشیده شده که در این قسمت یادی می کنیم از مهم ترین این آثار هنری:

کتاب خیانت اثر استیو بری ونیزی

کتاب اسب سواری در افغانستان اثر رولاند و سابرینا میچاد

کتب آموزش بزکشی

فیلم سواران با نقش آفرینی جک پالانس و عمر شریف

فیلم هندی خدابخش با نقش آفرینی آمیتاب باچان

فیلم افغانی بزکشی پسران

موسیقی معروف I Never Meta Guitar

توصیه کارناوال

اگر به بازی بزکشی علاقمند شده اید پیشنهاد می کنیم در ابتدا یک بار به تماشای این بازی بپردازید و حتما بدانید که برای یک چپ انداز تمام عیار شدن باید راه درازی را طی کنید و مهارت های سختی را به دست آورید، همچنین اگر خواهان دیدن این بازی هستید و یا مسافر افغانستان می باشید حتما این بازی را تماشا کنید تا به نوعی به زنده نگهداشتن آداب کهن خاورمیانه کمک کرده باشید. در اطراف کابل با پرس و جو و با توجه به زمانی که به این شهر می روید می توانید مسابقات بزکشی را تماشا کنید.

یادتان باشد که در طی تماشای این مسابقات بیش از حد مجاز هرگز به چپ انداز ها نزدیک نشوید.

سخن آخر

تا به حال در رابطه با بزکشی مطلبی شنیده بودید؟

از نظر شما این رسم جالب است و می تواند در ایران هم جایگاه خوبی پیدا کند؟

علاقه دارید که بزکشی در ایران هم انجام شود؟

از نظر شما بدترین و بهترین نکات دربارهی بزکشی چیست؟

منتظر نظرات و دیدگاه های شما خوبان هستیم.