آرامستان ظهیرالدوله

آرامستان ظهیرالدوله یکی از مهم‌ترین آرامستان‌های تهران و حتی ایران شمرده می‌شود. علت آن هم بیشتر مربوط به مشاهیر و نام‌آورانی است که در این گورستان دفن شده‌اند. اینکه آرامستان ظهیرالدوله کجاست، چه موقعیت جغرافیایی دارد و چه کسانی در قبرستان ظهیرالدوله دفن شده‌اند، مطالبی‌ است که به طور مفصل در رابطه با آن‌ها توضیحاتی را ارائه خواهیم داد.

چرا آرامستان ظهیرالدوله؟

• فرصتی مناسب برای بازدید از یکی از بی‌نظیرترین آرامستان‌های ایران (از نظر جایگاه تاریخی و افراد مدفون) در این مکان وجود دارد.
• بسیاری از مشاهیر و نام‌آوران ایران در این آرامستان دفن شده‌اند که می‌توان اطلاعات جزئی‌تری از آن‌ها در این گورستان به دست آورد.
• امکان آشنایی با سبک و سیاق مزارها در روزگاران قدیم و تاریخ گذشته وجود دارد.

گورستان ظهیرالدوله | محفلی ابدی از نام‌آوران ایرانی

آرامستان ظهیرالدوله تهران در یکی از فرعی‌های خیابان دربند واقع شده است که بسیاری از افراد مشهور در عرصه‌های مختلف در آن دفن شده‌اند، از موسیقی‌دان‌ها و شاعران و خواننده‌ها گرفته تا سیاست‌مداران ایرانی که همگی‌شان در این قبرستان به صورت ابدی سکونت گزیده‌اند. این محل سرگذشت پر فرازونشیبی داشته و همچنان هم با آن درگیر است! با این حال این مسئله چیزی از ارزش و اهمیت آن نمی‌کاهد. با وجود تمامی این تفاسیر، هر ایرانی حداقل یک‌بار باید این مکان را ببیند.

فارغ از نام‌هایی که در این گورستان آرمیده‌اند، اکثر قبرهایی این مجموعه بسیار زیبا هستند و شمایل ساده‌ای ندارند. تعدادی از این قبرها، به نحوی طراحی شده‌اند که نشانی از حرفه و شغل فرد را دارند، برای مثال روی آرامگاه مرتضی محجوبی، یک پیانو ایجاد کرده‌اند که خود بیانگر همه چیز هست. شاید فرم و شکل آرامگاه ایرج میرزا نیز برای شما جالب توجه باشد، آرامگاهی با شکل هرمی که در سال 1353 انجمن آثار ملی، آن را به این شکل در می‌آورد و به نوعی آن را زیباسازی می‌کند. روی برخی از قبرها نیز به خط کوفی نوشته شده است. چیزی که شاید برای خیلی از بازدیدکنندگان عجیب به نظر بیاید، علامت تبرزین و کشکولی است که روی تعداد زیادی از قبرها حکاکی شده‌اند، این علامت مربوط به انجمن اخوت است که در ادامه مطلب به توضیح آن خواهیم پرداخت.

برخی، قبرستان ظهیرالدوله را شبیه به گورستان پرلاشز فرانسه دانسته‌اند، اما خب تفاوت‌هایی نیز وجود دارد و شاید از نظر خیلی‌ها این دو آرامگاه هیچ ربطی به یکدیگر نداشته باشند، هر دو این آرامستان‌ها منزلگاه افراد معروف تاریخ است. پرلاش فرانسه یکی از آرامگاه‌های پربازدید جهان و خانه ابدی افراد مشهوری همچون «شوپن»، «ادیت پیاف» و افراد دیگر به شمار می‌رود.

ثبت ملی: این گورستان در سال 1377 با شماره 2001 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

تاریخچه آرامستان ظهیرالدوله

در گذشته از این محل به عنوان یک آرامستان استفاده می‌کرده‌اند که بعدها نیز به خانقاه تبدیل می‌شود و سیر تغییرات مختلفی را به خود می‌بیند. میرزا علی خان دولوی قاجار (معروف به ظهیرالدوله) که در شیراز نیز به دنیا آمده بود، خانه و باغی در کنار این محل داشته است. وی پس از سکته قلبی، جان خود را از دست می‌دهد و سپس او را در همین آرامستانی که کنار باغ وی بوده دفن می‌کنند، پس از دفن او، دیگر مریدان و پیروانش خواستار این می‌شوند که در همین محل و در جوار وی دفن شوند. همان‌طور که اشاره شد، پس از مرگ ظهیرالدوله، وی را در کنار ملک و باغی که داشته و وقف انجمن کرده بوده دفن می‌کنند؛ می‌گویند که در کنار قبر او، درخت داغداغان وجود داشته که اغلب خود ظهیرالدوله زیر سایه آن می‌نشسته و کارهایش را انجام می‌داده است.

گفتنی است ایرج میرزا از شاعران قدیمی دوران قاجار نیز در همین آرامگاه به خاک سپرده می‌شود و پس از آن شاعران و چهره‌های معروف دیگری را نیز در این آرامستان دفن می‌کنند. بعدها با وجود بیشتر شدن تدریجی قبرها، اعضای انجمن اخوت دست به محصور کردن این آرامستان می‌زنند و از این آرامگاه با نام ظهیرالدوله یاد می‌کنند. دفن افراد در این گورستان از سال 1340 ممنوع می‌شود و از این سال تا سال 1350 تقریبا کسی را در این محل دفن نمی‌کردند و هر خاکسپاری که به ندرت نیز انجام می‌پذیرفت، با کسب مجوزهایی صورت می‌گرفته و بسیار انگشت‌شمار بود.

حال بر سر اینکه آخرین فرد دفن شده در گورستان ظهیرالدوله چه کسی بوده است، حرف‌های مختلفی وجود دارد. برخی می‌گویند که آخرین فرد، فروغ خواجه نوری ملقب به همایونفر بوده که از ندیمان اشرف پهلوی محسوب می‌شده و تدفین آن در سال 1356 صورت می‌گیرد، اما برخی دیگر بر این باورند که آخرین فرد، شخصی بوده که در سال 1359 در این قبرستان تدفین شده است.

چه کسانی در قبرستان ظهیرالدوله دفن شده‌ اند؟

آورده‌ها حاکی از آن است که اولین هنرمندی که پس از خود ظهیرالدوله در این آرامستان دفن شد، ایرج میرزا بوده است. بعد از ایرج میرزا، هنرمندان دیگری نیز در این آرامستان به خاک سپرده شدند که به برخی از آن‌ها اشاره خواهیم کرد و مختصری از شرح زندگی‌شان را برایتان بازگو می‌کنیم. پیش‌تر گفته شد که بسیاری از قبرها دارای شمایل متفاوتی‌اند، این موضوع در رابطه با هنرمندان این آرامستان بیشتر صدق می‌کند. برای مثال آرامگاه ملک‌الشعرای بهار که تقریبا از سایر قبور در ارتفاع بالاتری قرار گرفته، از 4 ستون و یک سقف روی آن تشکیل شده که آن را نسبت به سایر آرامگاه‌های موجود در این آرامستان متمایز ساخته است.

این تنها آرامگاه متفاوت در این مکان نیست، آرامگاه رهی معیری با سازه‌ روی آن کمی شبیه به آرامگاه خیام در مقیاسی کوچک‌تر است. بر روی همین سازه، پوششی از شیشه ساخته شده که تا حدی مانع از آسیب رسیدن به خود مقبره می‌شود. این سازه کاشی‌کاری‌هایی دارد که زیبایی آن را دو چندان کرده و بر روی برخی از قسمت‌های آن هم تکه‌هایی از شعرهای خود رهی معیری نوشته شده است.

ایرج میرزا، رهی معیری، ملک‌الشعرای بهار، نورعلی برومند، حسین یاحقی، مرتضی محجوبی، ابوالحسن صبا، درویش خان، غلامرضا رشید یاسمی و خیلی‌های دیگر از جمله کسانی هستند که در این آرامستان به خاک سپرده شده‌اند. این هنرمندان کارهای بسیار بزرگی نیز در زندگی خود غیر از هنری که داشته‌اند، انجام داده‌اند. در ادامه به چندتن از این هنرمندان و مختصری از زندگی آن‌ها اشاره‌ای خواهیم داشت.

قمرالملوک وزیری: بانو قمر اولین زن ایرانی است که صدایش روی صفحه‌های موسیقی ضبط شد. در شرایط حاکم بر جامعه آن زمان و محدودیت‌های که برای زنان بود، او با وجود موانع زیاد توانست با جسارت فراوان راه خود را پیش گیرد. قمر در این مسیر پیشرفت کرد، به صورت زنده به اجرای موسیقی پرداخت و راه را برای دیگر هنرمندان نیز هموار کرد. هوشنگ ابتهاج در مصاحبه‌ای برای تعریف از خواننده‌ای نوظهور در آن زمان، از قمرالملوک به عنوان مقیاسی برای سنجش دیگر خواننده‌ها استفاده می‌کند و او را در عرصه کاری موسیقی بی‌همتا می‌داند.

روح‌الله خالقی: برخی از کارشناسان و سرشناسان موسیقی، وی را ناجی موسیقی ایرانی می‌دانند. روح‌الله خالقی آهنگساز نامدار ایرانی است که از شاگردان علینقی وزیری بود. خالقی غیر از آثار بسیار مهمی که در طول زندگی خود ساخت، مانند «بهار دلنشین»، «خوشه‌چین» و «ای ایران» که علاوه‌بر ارزش بالا، در میان مردم نیز به خوبی شناخته شده و معروف است کارهای بسیار بزرگ دیگری نیز انجام داد که به بررسی چند مورد از آن‌ها خواهیم پرداخت. وی «انجمن دوستداران موسیقی ملی» را تاسیس کرد که بعدها با عنوان «هنرستان موسیقی ملی» به کار خود ادامه داد. خالقی بنیان‌گذار موسیقی ملی ارکسترال نیز بود و نشریه مستقل موسیقی با عنوان «مجله چنگ» تنها بخشی از کارهای بزرگ روح‌الله خالقی برشمرده می‌شود.

مشیر همایون: مشیر همایون نیز در رابطه با موسیقی ایران خدمات فراوانی انجام داده است. به نقل از برخی منابع تاریخی، یک کمپانی در لندن از مشیر همایون شهردار دعوت به عمل می‌آورد که همراه با 10 تن از موسیقی‌دانان ایرانی به لندن سفر کند و موسیقی ایرانی را در آنجا روی صفحات موسیقی ضبط نماید. مشابه این اتفاق باز هم رخ می‌دهد که این امر خود نشان از اهمیت هنر موسیقی ایرانی دارد و خدماتی که مشیر همایون در این زمینه انجام داده است؛ مشیر همایون را نویسنده اولین نت پیانو در ایران نیز می‌دانند.

محمد حسین لقمان ادهم: یکی دیگر از افراد سرشناسی که در آرامگاه ظهیرالدوله به خواب ابدی رفته است. او طب و پزشکی را نزد پدر خود و بعدها در فرانسه می‌آموزد، پس از کارهای مختلف و تجربیات گوناگونی که به دست می‌آورد، از پزشکان و طبیبان پادشاهانی چون احمدشاه و رضا شاه می‌شود. او دانشکده پزشکی را پایه‌ریزی کرد و نخستین رئیس دانشکده پزشکی دانشگاه تهران بود، حتی ملک‌الشعرای بهار و دهخدا در مدح او اشعاری را سروده‌اند. دکتر لقمان در کنار دیگر اعضای خانواده خود در یک مقبره (اتاق) خانوادگی دفن شده‌اند.

فروغ فرخزاد: شاعری پرآوازه که کمتر کسی است که او را نشناسد و یا نامش را نشنیده باشد. از وی 5 دفتر شعر منتشر شد که نمونه‌های از شعر معاصر فارسی محسوب می‌شوند و بازتاب زندگی پر فرازونشیبی که داشت را می‌توان در برخی از این آثار دید. فروغ در زندگی کوتاه هنری‌اش مورد تحسین منتقدان و محبوبیت فراوان نزد مردم و ادبیات دوستان بود.

داریوش رفیعی: هنرمند خوش‌صدا و با استعدادی که سال 1306 در بم متولد شد و پس از ابتلا به کزاز در سال 1337 درگذشت. وی فرزند لطفعلی رفیعی نماینده مردم بم در مجلس بود که پس از آشنایی با موسیقی و به دلیل علاقه‌ای که به آن داشت درسش را نیمه‌کاره رها کرد و به تهران آمد. ترانه‌های همچون «زهره»، «شب انتظار»، «گلنار»، «به سوی تو» برخی از آثار معروف این هنرمند است.

تقریبا می‌توان گفت که افراد بسیار زیادی در این آرامگاه به خواب ابدی رفته‌اند، اما نقطه مشترک تمامی آن‌ها این بوده که در طول زندگانی خود کارهای مختلفی را انجام داده‌اند که غالبا کارهای بزرگی نیز محسوب می‌شده است. در این آرامستان که قدم بزنید، روی قبرها را که نگاه کنید، اسامی، نظر شما را به خود جلب می‌کنند. گفتنی است که در زمان قاجار، مخصوصا در اواخر آن، بیشتر نام‌های بانوان را دو بخشی انتخاب می‌کردند و عنوان‌هایی مانند: الملوک، الدوله، السلطنه و غیره را به اسم اضافه می‌کردند. این حالت برای آقایان نیز وجود داشته، اما در کل می‌توان به این نکته برخورد که نام‌ها اکثرا بامُسما بوده‌اند و وزن داشتند.

ساعات بازدید: بازدید از مجموعه فقط در روزهای پنج‌شنبه امکان‌پذیر است و آقایان و بانوان، نمی‌توانند همزمان از این آرامستان بازدید کنند. ساعت بازدید برای بانوان از 10:00 صبح تا 12:30 ظهر و آقایان از  13:30 الی 16:00 است. 

هزینه: بازدید از این مجموعه رایگان است.

ظهیرالدوله که بود؟

ظهیرالدوله از وزرای ناصرالدین شاه و یکی از سیاست‌مداران ایرانی بود که در شهر شیراز متولد شد؛ وی در 16 سالگی دختر ناصرالدین شاه را به عقد خود درآورد و از آنجا که پایه‌گذار نمایش و ارکستر ملی بود به همراه پدر رهی معیری و پدر ابوالحسن خان صبا اولین کنسرت را در خانقاه برپا کرد.ظهیرالدوله را به عنوان یک عارف نیز می‌شناختند و به سبب کارهای مختلفی که می‌کرد، مریدانی هم داشت. یکی از این کارها برپایی انجمن اخوت با 110 نفر بود؛ ظهیرالدوله حتی ملک خود را برای انجام امور مربوط به این انجمن وقف و هدف خود از برپایی آن را مبارزه با استبداد و خرافه‌پرستی عنوان کرده بود.

به استناد برخی منابع، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این انجمن تعطیل شد و فعالیت‌های آن نیز پایان یافت اما همچنان مراسم مذهبی و مواردی از این قبیل در آنجا برگزار می‌شد که رفته‌رفته آن‌ها هم پس از مدتی به فراموشی سپرده شدند. آخرین عضو انجمن اخوت شخصی به نام درویش رضا بود که در سال 1366 فوت می‌کند و پس از آن همسر و پسر وی متولی خانقاه می‌شوند. از نقاط عطف زندگی ظهیرالدوله می‌توان به ملاقات و آشنایی او با صفی علیشاه اشاره کرد. این ملاقات سبب می‌شود که وی از مریدان صفی علیشاه شود و پس از مرگ صفی علیشاه، لقب صفا علیشاه را به ظهیرالدوله می‌دهند. کتیبه‌ای بر سر در ورودی آرامستان قرار دارد که بر روی آن عبارت «آرامگاه صفا» به چشم می‌خورد.

بخش‌های دیگر آرامستان

فضای گورستان ظهیرالدوله پر است از درخت‌‌های گوناگون و متنوع که هرکدام از آن‌ها نقشی در مطبوع شدن هوای آرامستان داشته‌اند. بسیاری از این درخت‌ها، درخت‌های میوه‌ است که از میان انواع آن‌ها می‌توان به: درخت توت سفید، شاتوت، زردآلو، انار، گیلاس، خرمالو، سیب و مواردی دیگر اشاره کرد. غیر از درختان میوه، می‌توان درختان چنار، ارغوان، کاج و انواع دیگر درخت را در این آرامستان مشاهده کرد.

در ظهیرالدوله یک آب انبار نیز وجود دارد که پس از ساخت وقف آرامستان شد و برای آبیاری درختان و گیاهان باغ از آن استفاده می‌کردند. احتمالا در حال حاضر نیز همچنان همین کاربری را دارد. تعداد آرامگاه‌های این قبرستان تقریبا برابر با 581 قبر است. باید به این نکته نیز اشاره داشت که در این محل غسالخانه وجود ندارد، در نتیجه برای دفن اموات آن‌ها را ابتدا به امام‌زاده صالح یا امام‌زاده قاسم می‌بردند تا در غسالخانه آنجا غسل داده شوند، سپس آن‌ها را در ظهیرالدوله به خاک می‌سپاردند.

دغدغه های کارناوالی

• یکی از مهم‌ترین مشکلات این مجموعه بازدید محدود از آن و عدم اجازه برای بازدید خانوادگی به دلیل ساعت متفاوت بازدید برای بانوان و آقایان است.
• عدم رسیدگی و بازسازی این مجموعه موجب شده بخش‌هایی از این آرامستان تخریب شود.
• به دلیل عدم داشتن متولی مشخص این مجموعه مهجور باقی‌مانده است.

سخن آخر

وقتی صحبت از بناها و دیدنی‌های تاریخی می‌شود کمتر کسی است که به فکر بازدید از گورستان‌های قدیمی بیفتد. امروز در حوالی تجریش به آرامستان ظهیرالدوله رفتیم، جایی که فضای رازآلودش و افراد خفته در آن حرف‌های زیادی برای گفتن داشتند. تجربه‌های خود از بازدید از این مجموعه را با ما و همراهان کارناوالی در میان بگذارید؟ کدام ویژگی این مجموعه شما را به سمتش کشاند؟