کلیسای وانک اصفهان | شاهکاری هنرمندانه در دنیای مسیحیت

حضور پیروان دین مسیحیت در ایران سبب شده تا در کشورمان کلیساهایی ساخته شوند. یکی از آنها کلیسای وانک نام دارد که در محله جلفای اصفهان واقع شده و شما را به نوشیدن جرعه ای از هنر، تاریخ و آرامش دعوت می کند. جایی که تنها به خاطر معماری و تزیینات هنرمندانه اش شهرت ندارد بلکه وجود موزه کلیسای وانک و آثار جالب توجهش نیز از دلایل توجه گردشگران به این جاذبه به شمار می روند. ما نیز قدم به اصفهان می گذاریم و آدرس کلیسای وانک را از این و آن می پرسیم تا قدم به درون آن بگذاریم. با کارناوال همراه باشید تا این کلیسا را بهتر بشناسید.

چرا کلیسای وانک؟

• کلیسای وانک یکی از مشهورترین کلیساهای تاریخی اصفهان و بزرگترین کلیسای شهر است.
• این بنا از نظر نقاشی های تاریخی و تزیینات، به عنوان زیباترین کلیسای اصفهان شناخته می شود.
• این کلیسا با ترکیب معماری ایرانی و ارمنی ساخته شده و از جمله جاهای دیدنی اصفهان است که نظیرش را در هیچ کجای دنیا نمی توان دید.
• در این مکان می توانید از موزه کلیسای وانک هم دیدن کنید.
• قرار گیری این کلیسا در محله جلفای اصفهان به شما این امکان را می دهد تا در کنار بازدید از این اثر، لحظات خوشی را در معروف ترین کافه های ایران در این محله بگذرانید.

آشنایی با کلیسای وانک | لمس معنویت در تاریخ

محال است به محله جلفای اصفهان قدم بگذارید و مسحور آن نشوید. گویی زمان به عقب باز گشته و حال و هوایی متفاوت بر فضا حاکم می شود. بنابر اطلاعات موجود، تا قبل از پایان قرن هفدهم میلادی شهر اصفهان، میزبان 6 کلیسا بود؛ در حالی که در منطقه جلفای نو (محله جلفای امروزی) 24 کلیسا وجود داشت و امروزه از آنها تنها 13 کلیسا باقی مانده است. هر کدام از این کلیساها ویژگی خاص خود را دارند اما در این میان کلیسای وانک همچون نگینی در جلفا می درخشد و شما را به درون دنیای خود می کشاند.

کلیسای جامع وانک یا آمنا پرکیچ، کلیسایی تاریخی است که به زمان شاه عباس دوم تعلق دارد. این کلیسا به عنوان مهم ترین کلیسای جلفای نو، مرکزی برای تربیت کشیش ها و خلیفه ها بوده و نقش یک حوزه علمیه مسیحی را داشته است. راهبان بسیاری در اینجا رشد کرده و پرورش یافته و به عالی ترین مقام های مذهبی رسیده اند. امروزه کليسای وانک مرکز خليفه گری و کانون ارتباط ارمنيان اصفهان و جنوب ایران با جهان است و نزد ارمنیان جایگاه ویژه و اهمیت بسیاری دارد.

در طول زمان، این کلیسا صحنه های تاریخی بسیاری را دیده و امروزه با به نمایش گذاشتن آثاری بی بدیل، به عنوان بزرگ ترين موزه اصفهان از آن یاد می شود. کتابخانه این مجموعه با در اختیار داشتن اسناد و مدارک تاريخی که طی چهارصد سال جمع آوری شده اند، از مهم ترين مراکز ارمنی شناسی در دنیا به شمار می رود. فضای زیبای این کلیسا خانه ابدی تعدادی از بزرگان ارمنی را نیز در خود جای داده و این امر بر اهمیت آن می افزاید. ویژگی های منحصر به فرد این کلیسا سبب شده تا نامش از تاریخ 15 دی 1310 با شماره 85 در فهرست آثار ملی ایران نیز قرار گیرد. 

این تنها گوشه ای از جلوه های پر اهمیت و ارزشمند وانک به شمار می رود و بهانه ای دست تان می دهد که  قدم به دنیای سرشار از آرامش آن بگذارید و محو تماشا شوید. 

به وانک وارد می شویم...

مجموعه وانک شامل دِیر، کلیسای اصلی و صحن آن، ناقوس خانه، کتابخانه، موزه، برج ساعت، اتاق های مخصوص اقامت اسقف و همچنین تالارهای اجتماعات و چاپخانه است که تمامی این بناها مساحتی بالغ بر 8731 متر مربع دارند. از این مساحت، ۳۸۵۷ متر مربع مربوط به ساختمان ها و بقیه متعلق به فضای سبز و باغ وانک است. 

اکثر کلیساهای کهن ارمنی را با سنگ ساخته اند اما وانک با خشت خام بنا شده است. دیوار بیرونی این کلیسا با آجر پوشانده شده و در جای جای آن کاشی های منقش به فرشته های بال دار به چشم می خورد. دیوارهای کلیسا از سطح حیاط تا بامِ طبقه دوم ۱۱/۷۵ متر ارتفاع دارد. دیوار داخلی پوشیده از گچ است و بر روی آن نقاشی های چشم نوازی دیده می شود.

این بنا دارای دو در ورودی است که در اصلی، دری چوبی و بزرگ به شمار می رود و به رفت و آمد مردم اختصاص دارد. سردر این ورودی تصویری به چشم می خورد که نمای داخل دیر را نشان می دهد. این تصویر با کاشی لاجوردی و خاکستری زینت یافته و در بالای آن این عبارت به زبان ارمنی نگاشته شده است:

دیر ناجی همگان محلی برای راهبان

بعد از عبور از سردر وارد دالانی می شوید که در دو سوی آن دو اتاق وجود دارد و قبلا برای رسیدگی به امور مربوط به ارامنه از آن استفاده می شده است اما در حال حاضر، یکی به عنوان مغازه‌ای کوچک و دیگری به عنوان اتاق نگهبانی کاربرد دارد. دالان، شما را به سمت پلکان ورودی راهنمایی می‌کند و کم کم دیدنی های این مجموعه، خودشان را می نمایانند:

برج های ناقوس

 نخستين بنايی كه با ورود به وانک و در سمت راست پلکان ورودی توجه شما را به خود جلب می کند، برج ناقوس است که در سه طبقه در بالای در ورودی دِیر بنا شده است. وجود ساعت بزرگی به وزن 300 کیلوگرم در طبقه دوم این برج باعث شده تا به برج ساعت شهرت پیدا کند.

در چهار سوی این برج، چهار صفحه مدور ساعت نصب شده که هر یک 104 سانتی متر، قطر دارند و صدای زنگ ساعت آن تا دوردست ها به گوش می رسد.

اين برج و ساعت را مارديرُس هُوْناتانیان (Mardiros Hovnatanyan) در سال 1931 میلادی برابر با 1310 هجری شمسی بنا کرده است. در سمت راست در ورودی وانک، کتیبه‌ای به ابعاد ۴۰ در ۵۳ سانتی متر از سنگ مرمر نصب شده و این متن بر روی آن به چشم می خورد:

این برج و ساعت آن را ماردیروس گوورگ هوردانانیان در سال ۱۹۳۱ میلادی به یادبود برادر مرحومش که در سال ۱۹۲۴ میلادی فوت کرده ساخته و هدیه کرده است.

در ابتدا این کلیسا برج ناقوس نداشت و اولین برج آن 38 سال بعد از بنای اصلی دیر ساخته شد و هزینه‌ آن را تاجری ارمنی به اسم هوانجان جمالیان تقبل کرد.

در زیر این برج، دو قبر وجود دارد که یکی از آنها متعلق به سربازی ارمنی است و دیگری یکی از پیشوایان ارمنی را در خود دارد. در سمت راست برج ناقوس کتیبه‌ای بزرگ به رنگ آبی به چشم می خورد که سنگ های صلیبی، آن را در بر گرفته اند. این سنگها به زبان ارمنی، خاچ کارم نام دارند و از کلیساهای ویران شده‌ی جلفا به این مکان انتقال یافته و در این دیوار نصب شده‌اند. 

بر روی بام کلیسا، در بالای در ورودی و حد فاصل دیوار غربی و حاشیه گنبد کوچک کلیسا محوطه ای مربع مانند وجود دارد که برج ناقوس کوچکی به عنوان دومین برج ناقوس کلیسا در آن ساخته شده است. هر ضلع این مربع ۲/۷۵ متر طول دارد و در نقطه تلاقی هر دو ضلع، یک ستون آجری دیده می شود. هر یک از این ستون ها آجری 3 متر ارتفاع دارند و در ارتفاع ۲/۵ متری، هر دو ستون به وسیله یک تیر چوبی به یکدیگر متصل شده اند. هر دو ستون از قسمت بالا، با یک قوس جناغی (1) به یکدیگر متصل هستند و حدفاصل قوس ها و ستون ها با آجر پوشانده شده اند. 

پاورقی

1- قوسی که دارای راس تیز است.

گنبدهای کلیسای وانک

وانک دارای دو گنبد است که عبارتند از: یک گنبد کوچک بر روی محل استقرار عامه مردم و یک گنبد بزرگ بر روی قسمت مقدم محراب کلیسا. با ورود به کلیسا متوجه دو ستون مربع شکل می شوید که در فاصله ۶/۲۵ متری دیوار غربی آن قرار دارند و هر یک از اضلاع آنها دو متر است. در بخش غربی کلیسا با استفاده از بخشی از این ستون ها و پایه‌های دیوارهای جانبی، چهار طاق‌نمای بلند ساخته اند که ارتفاع هر یک به ۱۰/۲۵ متر می رسد و گنبد کوچک و کم ارتفاع کلیسا بر روی آنها قرار دارد.

گنبد دایره وار و بزرگ، مانند گنبدهای مساجد به نظر می رسد و از آنها الهام گرفته است. نمای بیرونی گنبد با آجر پخته زینت یافته و نمای داخلی آن که به رنگ لاجوردی است، با تصاویر مذهبی و تزیینات گلبوته و طلاکاری تزیین شده است. دور تا دور این گنبد، هشت پنجره وجود دارد که در فاصله میان آنها تصاویری از آفرینش آدم و حوا، خوردن میوه ممنوعه، مرگ هابیل و ... دیده می شود.

 ساختمان نمازخانه

نمازخانه اصلی کلیسای وانک، پلانی به شکل متوازی الاضلاع دارد و شامل دو قسمت چهارگوش است که قسمت اول شبستان بنا محسوب می شود و قسمت دوم که زیر گنبدخانه است به عنوان محل اجرای مراسم و سرودهای مذهبی مورد استفاده قرار می گیرد. در ازاره های دیوارهای نمازخانه، کاشی های خشتی چند رنگ به کار رفته و در قسمت های بالای آن نقاشی های بر آمده از کتب مقدس به چشم می خورند که تمامی سطح فضای گنبد را نیز پوشانده است.

دور تا دور گنبد، داستان خلقت آدم و حوا توسط نقاشان ارمنی به تصویر کشیده شده و بر محراب بسیار زیبای کلیسا نیز تصاویری از جمله تصویر حضرت مسیح دیده می شود. هیچ گونه تزییناتی اعم از کاشیکاری در نمای خارجی گنبد کلیسا دیده نمی شود و سطح آن تنها با آجر ساده پوشیده شده است.

نقاشی های کلیسای وانک

آنچه که بر حیرت بینندگان وانک می افزاید این است که با قرار گرفتن در فضای کلیسا، در انبوهی از رنگ و نقش محصور می شوند، چرا که تمامی دیوارها، طاق نماها، طوق گنبد، داخل گنبد و تمامی زوایای کلیسا با نقاشی رنگ روغن زینت یافته است.

 بیشتر این نقاشی ها مضامینی از انجیل مقدس را به تصویر می کشند. در قسمتی از کلیسا تصاویری از بدو تولد تا عروج عیسی مسیح بر آنها مشاهده می شود و بر روی بخشی از دیوارها، روز رستاخیز، داوری روز رستاخیز و بهشت و دوزخ، نقش بسته است.

در محل سرود خوانان کلیسا، 4 تصویر همراه با گلبوته هایی در اطراف آن وجود دارد که در آن شکنجه مقدسان به چشم می خورد. تصاویر محل سرود خوانان مربوط به حضرت مسیح است که در اتاقک اشیای مخصوص با تصاویری از بشارت دادن فرشته به حضرت مریم آغاز شده و سراسر کلیسا را دور می زند. تصاویر میانی شامل میلاد حضرت مسیح، سجده سه پادشاه به عیسی، آزمون مسیح توسط ابلیس، آخرین شام عیسی، مصلوب شدن و دفن عیسی، معراج عیسی و ... هستند.

بر دیوار شمالی داخل کلیسا، تصاویر رستاخیز دیده می شود که در بالای آن بهشت، محل ورود رستگاران و در قسمت پایین دوزخِ مهیب با زبانه های آتش، اژدهای چند سر و دیوهای رَم کرده، فرشتگانی که از بالا گناهکاران را به حفره در می آویزند و ... نقاشی شده است.

 هزینه کلیه تزئینات و نقاشی‌ها و تذهیب‌های کلیسا را شخصی به نام خواجه آودیک استپانوس تامین کرده و استادان ارمنی از جمله هوانس مرکوز و کشیش استپانوس و استاد میناس بر روی آنها کار کرده اند.

کلیسای وانک از نظر طلاکاری و تذهیب نمونه ای منحصر به فرد در میان کلیساهای ارمنیان به شمار می آید و آن چنان که در کتیبه دیوار شمالی داخل کلیسا آمده، خواجه اودیک در تزیین و نقاشی دیوارها سهم بسزایی داشته است. متن کتیبه چنین مضمونی دارد:

در تاریخ پنجم فوریه ۱۶۶۹ میلادی، خواجه اودیک که نقاشی‌های این کلیسا را به یادبود خود و در گذشتگان خانواده اش به یادگار گذاشته، رحلت کرد و به مسیح پیوست.

بنای یادبود شهدای نژادکشی ارامنه

در سمت شمال غربی محوطه حیاط کلیسا، محوطه مربعی شکلی وجود دارد و در مرکز آن چهار ستون به چشم می خورد که در بالا به هم می رسند و شکل برج مانندی را تشکیل می دهند. در اطراف این برج، تخته سنگ های حکاکی شده با نقوش هنر ارمنی وجود دارند و در گوشه چپ بنا، طرحی به نام چشمه جاویدان قرار گرفته است.

 این سازه، بنای یادبودی برای شهدای نسل کشی ارامنه است که در سال 1915 میلادی به دست سنگ دلان دولت عثمانی ترکیه کشته شدند. این بنا در سال 1975 میلادی ودر شصتمین سالگرد وقوع این نسل کشی ساخته شد و به نظر طراح و مهندس سازنده آن آلبِرت آجِمیان دارای سه نماد اصلی است که سه مفهوم اصلی را تداعی می کند:

1- نسل کشی ارامنه، که ملت ارمنی و شکوفایی فرهنگ آن در دیار آبا و اجدادیش را از روند رشد طبیعی باز داشت؛ نماد آن هرمی است با قاعده مربعی شکل که به سمت بالا کشیده شده است و تخته سنگ های حکاکی شده، به عنوان سمبلی از فرهنگ چندهزار ساله ارمنی آن را احاطه کرده اند. این نماد هرمی با برشی صلیب مانند به چهار قسمت تقسیم می شود که از هم گسستن ملت و فرهنگ ارمنی توسط نسل کشی را نمایش می دهد.

2- زایش دوباره ملت ارمنی بعد از نسل کشی؛ نماد آن چهارستون برافراشته بر روی بنیان صلیبی شکل است که تاج گنبدی و طاق های فاتحانه شکوه خاصی به آن داده اند.

3- وضعیت غیرطبیعی ملت ارمنی؛ نماد آن طرح چشمه جاویدان است که در آن حقیقت میهن-دیاسپورا ( ارامنه مقیم خارج از ارمنستان)، به شکل یک کاسه هرمی شکل دیده می شود. این کاسه به دونیم تقسیم شده اما با علامت جاودانگی در سرچشمه آب حیات دوباره به هم پیوسته است.

البته بعدها، طرح چشمه جاویدان تبدیل به آتشگاه شد؛ جایی که آتش جاودانه به عنوان یادواره شهدای نسل کشی ارامنه در سال 1915 میلادی بدست دولت عثمانی ترکیه دوباره زبانه می کشد.

هر سال در هفته ای که روز 24 آوریل در آن است، مراسم یادبود شهدای نسل کشی با حضور تمامی اقشار جامعه ارامنه اصفهان در این مکان برگزار می شود تا یاد این عزیزان همیشه زنده بماند.

نگاهی به تاریخ نسل کشی ارامنه

نسل‌کشی ارامنه، به نابودی عمدی و از پیش برنامه‌ریزی شده جمعیت ارمنی ساکن سرزمین‌های تحت کنترل امپراتوری عثمانی در دوران جنگ جهانی اول (۱۹۱۵ تا ۱۹۱۷ میلادی) اطلاق می شود که توسط دولت مردان عثمانی و رهبران قیام ترکان جوان صورت گرفت. این واقعه به حدی تلخ بوده که به آن عناوین دیگری همچون هولوکاست ارامنه، کشتار ارامنه و جنایت بزرگ نیز داده اند و به عنوان یکی از اولین نسل‌کشی‌های سده بیستم از آن یاد می شود.

این عملیات در قالب کشتارهای دسته جمعی و نیز تبعیدهای اجباری که منجر به مرگ می شد، انجام می‌پذیرفت و تعداد کل قربانیان آن بین یک تا یک و نیم میلیون نفر برآورد شده‌است. علاوه بر دستگیری و اعدام ارمنی‌ ها، جمعیت بسیار زیادی از مردان، زنان و کودکان ارمنی نیز از خانه و کاشانه خود تبعید شدند در شرایطی که وادار شدند بدون هیچ دسترسی به آب و غذا به قصد مرگ به راهپیمایی در مسیرهای طولانی و بیابانی بپردازند. در طول این تبعیدات اجباری، گزارش های زیادی نیز از تجاوز و آزار و اذیت جنسی قربانیان توسط نیروهای متخاصم وجود دارد.

این سرآغازی برای ایجاد موزه وانک، البته نه به شکل امروزی آن بود. این موزه پس از فراز و نشیب ها به شکل کنونی خود در آمد و در آن می توانید کتب و نسخ خطى، اشیاى مردم شناسى ارامنه، اشیاى مذهبى، تابلوهاى رنگ روغن و ... را ببینید.

در سال 1977 دو تندیس ساخته شده در ایتالیا، اثر هنرمند ارمنی زاوِن آیوازیان، توسط دو فرد نیکوکار به موزه اهدا و در قسمت ورودى آن نصب شد که نمایانگر دو فرد مهم بودند: مسروپ ماشتوتس، مخترع حروف الفباى ارمنی و خاچاطور گِساراتسی، موسس چاپخانه کلیساى وانک در قرن 17 میلادی.

امروزه موزه کلیساى وانک، با قدمت بیش از 100 سال، یکى از پیشگامان موزه و موزه دارى در ایران به شمار می رود و به دلیل داشتن اشیای و فضاى منحصر به فرد خود همواره مورد توجه گردشگران داخلى و خارجى بوده است. طى دهه هاى گذشته بازدید کنندگان زیادی از موزه کلیساى وانک به عنوان یکى از معتبرترین و مشهورترین نهادهاى فرهنگى شهر اصفهان بازدید کرده و از بودن در چنین فضای متفاوتی لذت برده اند.

* چاپخانه | بنایی نابود شده

 به مرور زمان کلیسای وانک گسترده تر شد و کاربری های تازه ای نیز پیدا کرد که از آن جمله ایجاد یک چاپخانه در آن بود. خاچاطور کساراتسی، فردی بود که در سال ۱۶۲۰ میلادی به عنوان خلیفه اعظم ارمنیان جلفای اصفهان منصوب شد و در سفر خود به اروپا در سال ۱۶۳۰ میلادی با چاپ کتاب آشنایی پیدا کرد. او پس از بازگشت از این سفر در صدد برآمد تا تدابیری بیاندیشد و جلفا را نیز صاحب یک چاپخانه کند. 

در سال 1638 میلادی بود که زبور داوود، به عنوان نخستین کتاب در چاپخانه وانک چاپ شد و یک سال و پنج ماه برای چاپ آن وقت صرف شد. دومین کتاب، هاراتس وارگ نام داشت که در سال ۱۶۴۱ میلادی به چاپ رسید و شامل شرح حال روحانیون ارمنی، تارک دنیاها و پندنامه بود. سومین کتاب چاپ شده در این چاپخانه، خورهر تاددر نام داشت که در سال ۱۶۴۱ میلادی چاپ شد و در سال ۱۶۴۲ میلادی نیز چهارمین کتاب به نام ژاماگیرک آدنی به چاپ رسید.

در سال ۱۸۴۴ میلادی مانوگ هوردانانیان، که مقیم جزیره جاوه در اندونزی بود، یک دستگاه ماشین چاپ با کلیه لوازم آن خرید و به زادگاهش، جلفای اصفهان، ارسال کرد. این ماشین چاپ که امروز در معرض دید عموم قرار دارد، چندین سال بدون استفاده باقی ماند تا اینکه در سال ۱۸۷۲ میلادی به همت خلیفه اعظم، گریکور هوهانسیان، چاپخانه‌ای دایر شد و نخستین کتاب این چاپخانه در همان سال به چاپ رسید.

در سال ۱۷۷۰ تا ۱۷۹۰ میلادی مخالفت‌ها با این چاپخانه به بالاترین حد خود رسید و به آتش کشیده شد. تنها چیزی که از آن باقی ماند تعدادی از حروف و قالب ها بود که امروزه در موزه کلیسای وانک نگهداری می شود.

* کتابخانه وانک

در زمان کوچ اجباری، ارمنیان برای آمدن به ایران از همه چیز چشم پوشی کردند اما نتوانستند از کتاب هایی که در خانه های خود داشتند، بگذرند و با تحمل زحمات و سختی های فراوان کتاب‌های زیادی را با خود به ایران و محله جلفا آوردند. کتاب ها تنها ثروت ارمنیان هستند که هیچوقت در نزد آنها، ارزش خود را از دست نمی دهند.

وجود این کتاب های ارزشمند باعث شد تا در سال 1884 میلادی توسط خلیفه هُوْهاننِس سورِنیان (Hovhannes Sourenyan)، کتابخانه ای در وانک دایر شود. این کتابخانه در قسمت شمالی دِیر آمِناپرگیچ مقدس و روبروی کلیسای هُوسِپ آرِماتاتسی مقدس، در کنار ساختمان موزه، ساختمان کتابخانه قرار دارد و بیش از سی هزار جلد کتاب به زبان های ارمنی، انگلیسی، فارسی و غیره در آن وجود دارد. کتابخانه وانک با وجود اسناد و مدارک تاريخی موجود در بخش آرشیو، كه قدمت بعضی از آنها به بیش از چهارصد سال نیز می رسد، به عنوان یکی از مهم ترین مراکز ارمنی شناسی شناخته می شود.

ارمنی ها می توانند در هر زمان از این کتابخانه استفاده کنند اما ارایه خدمات به مراجعان غیر ارمنی تنها با ارایه معرفی نامه، در محل و در ساعات اداری امکان پذیر است.

متاسفانه تصویری از این بخش در دست نیست.

* اماکن اداری

در زمان های گذشته، وانک محلی برای کارهای اداری و قضایی ارمنی های جلفا نیز به شمار می رفت و از تنظیم قباله ازدواج تا تعمیر و ثبت فوت و تولد و امور قضایی مثل شکایات و رسیدگی به آنها در این مکان صورت می گرفت. به همین سبب ساختمانی در مجموعه دایر می شود که در حال حاضر نیز پابرجاست و ارمنی‌های جلفا برای انجام کارهای خود به این محل مراجعه می کنند.

 البته پیش از این، امور ارمنی های بعضی از کشورها مثل هند نیز در همین محل، حل و فصل می‌شد اما در حال حاضر خدمتگزاران مردم، فقط امور ارمنی‌های جنوب ایران رسیدگی می‌کنند. این مکان در جنوبی‌ترین قسمت دیر قرار دارد و زمان ساخت آن به زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار باز می‌گردد.

در قسمت شرقی دیر و رو به روی موزه، ساختمانی دو طبقه نیز ساخته شده که در طبقه اول وسایل و مایحتاج دیر نگهداری می شود و طبقه دوم محل سکونت اسقف و یا خلیفه وقت است.

متاسفانه تصویری از این بخش در دست نیست.

معماری کلیسای وانک

تمامی کلیساهای اصفهان به دست معماران ارمنی بنا شده اند اما نکته قابل توجه در مورد آنها این است که هیچ شباهتی بین آنها و کلیساهای ارمنستان یا حتی کلیساهای آذربایجان شرقی و غربی همچون قره کلیسا، هفتوان، زورزور و استپانوس مقدس دیده نمی شود. این امر از شرایط اجتماعی حاکم بر قرن هفدهم میلادی نشات می گیرد و باید علت آن را در شرایط آن زمان جستجو کرد.

همانگونه که گفتیم شاه عباس برای ترغیب ارمنیان به ماندن در ایران به آنها امتیازاتی از جمله ساخت کلیسا داد؛ اما برای آنکه جلوی تحریک احساسات مذهبی اهالی اصفهان و بروز اختلافات مذهبی در بین مسلمانان و ارامنه را بگیرد، ساختن کلیسا را مشروط به این کرد که بنای آن شبیه به سایر کلیساهای ارامنه نباشد. هنرمندان ارمنی نیز چاره را در ساخت بناهای مذهبی خود به شیوه معماران ایرانی و با ظاهری همچون مساجد دیدند و با بهره گیری از میراث هنری سرزمین خود و تاثیر پذیری از هنر ایرانی، آثار تماشایی زیادی از جمله بنای کلیساها و عمارت های مجلل را بنا نهادند که نمونه اش در هیچ کجای دنیا یافت نمی شود.

آنها برای ساخت تمام کلیساها از اصول مذهبی و پلان کلیساهای ارمنستان پیروی کردند اما از نظر شکل خارجی و نما، روشی متفاوت با شیوه معماری ارمنی را برگزیدند و اصول معماری ایرانی را به کار گرفتند. همین تلفیق بود که باعث شد بناهایی بسیار متفاوت در محله جلفا ایجاد شوند. به عنوان مثال کلیساهای استپانوس مقدس در جلفای اصفهان و مگردیچ مقدس در منطقه آبراگونیس ارمنستان دارای یک نوع پلان هستند اما شیوه معماری کاملا متفاوتی در آن ها به چشم می خورد. معماران ارمنی اصفهان با تلفیق هوشمندانه و هنرمندانه سبک معماری ارمنی و ایرانی دست به خلق شیوه ای کاملا جدید در معماری زدند و توانستند سبکی متفاوت را ایجاد کنند. سبک ابداعی آنان تا اوایل دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفت و کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس در تهران نمونه ای از این سبک به شمار می رود.

البته شرایط دیگری همچون آب و هوا و نوع مصالح نیز در طراحی ساختمان کلیساهای اصفهان تاثیر داشته و چهره متفاوتی به آنها بخشیده است. همین شیوه های جدید ساخت باعث شده تا کلیساهای اصفهان و به ویژه کلیسای وانک تفاوت های چشم گیری با دیگر کلیساها داشته باشند که در ادامه به آنها می پردازیم:

*نمای خارجی و گنبد

نمای خارجی کلیساهای جلفای اصفهان با نمای دیگر کلیساهای ارمنی کاملا متفاوت و دارای قاب بندی هایی به شیوه خانه های اصفهان است و هیچ گونه تزییناتی در آنها دیده نمی شود.

گنبد کلیساهای کهن ارمنی مخروطی شکل است اما بر فراز اکثر کلیساها، گنبدهای بزرگ و کوچک قوسی شکل دیده می شود که با الهام از شیوه معماری مساجد ساخته شده اند.

گنبدهای بزرگ، به صورت دوجداره ساخته شده اند در حالی که طراحی گنبدها در معماری ارمنی به صورت یک جداره بوده و از داخل و خارج به یک اندازه هستند. نکته مهم و جالب توجه در این کلیساها هنر و مهارت معماران است که توانسته اند گنبدهای مربوط به شیوه معماری ایرانی را بر روی پلان های سازگار با گنبدهای شیوه معماری ارمنی سوار کنند و با گذشت بیش از چهارصد سال، آب از آب تکان نخورد و هیچ آسیبی متوجه ساختمان نشود.

*نقاشی

با نگاهی گذرا به کلیساهای محله جلفا و مهم ترین آنها، وانک، آن چه که بیش از هر چیز دیگری شما را مسحور خود می کند، وجود نقاشی های بسیار زیبا بر روی دیوارهای داخلی است. جالب است که بدانید تا پیش از زمان ساخت این کلیسا، دیوارهای داخلی هیچ یک از کلیساهای ارمنی به این وسعت نقاشی نمی شدند و به طور کلی در سنت کلیساسازی ارمنیان، دیوارهای خارجی با حجاری تزیین می شد و دیوارهای داخلی تا جایی که امکان داشت ساده و بدون تزیین باقی می ماند.

هنرمندان ارمنی اصفهان تحت تاثیر هنر ارمنی و ایرانی و با الهام گیری از سبک های اروپایی و به ویژه ایتالیایی، دیوارهای کلیساهای اصفهان را به نقاشی های بسیار چشم نوازی با موضوعات برگرفته از انجیل مقدس زینت دادند. این کار هنرمندان به حدی زیبا بود که شهرت برخی از آنها در زمان حیات شان به خارج از مرزهای ایران نیز رسید. به عنوان مثال یکی از این هنرمندان به نام استاد نقاش آسدوازادور در سال 1667 میلادی برای نقاشی دیوارهای کاخ کرملین به مسکو دعوت شد و به مدت سی سال در آنجا مشغول به کار بود.

نقاشی های وانک | سرمشق کلیساهای دیگر

با ساخت کلیساها در محله جلفا، این شیوه از تزیین دیوارهای داخلی، تاثیری عمیق بر معماری کلیساهای ارمنی پس از قرن هفدهم میلادی گذاشت و چهره ای متفاوت را به آنها بخشید. استفاده از نقاشی بر روی دیوارهای داخلی، نخست به کلیساهای کناره رود ارس، به خصوص منطقه نخجوان رفت و سپس به دیگر مناطق ارمنستان نظیر ایروان، اجمیادزین و غیره نیز راه یافت که می توان از کلیسای شهر اجمیادزین به عنوان بهترین نمونه آن یاد کرد. 

امروزه به علت تخریب کلیساهای منطقه نخجوان در سال های اخیر هیچ اثری از این کلیساها باقی نمانده و تنها کلیسای بازمانده از این سبک در داخل خاک ایران، کلیسای استپانوس مقدس است که نمونه های اولیه این سبک از نقاشی های دیواری در منطقه و تاثیرات سبک کلیساهای اصفهان در آن مشاهده می شود.

*تزیینات و پنجره ها

اما این تنها نقاشی نیست که جلوه ای متفاوت به دیوارهای داخلی کلیساهای اصفهان داده است. نکته دیگر در مورد این کلیساها استفاده از کاشی های لعاب دار با طرح های مختلف در قسمت های تحتانی دیوارهای داخلی است. این روش برای اولین بار در تاریخ معماری کلیساهای ارمنی و با الهام از معماری ایرانی صورت گرفت و به شیوه تزیینی منحصر به فرد کلیساهای اصفهان تبدیل شد.

نکته دیگر در کلیساهای اصفهان، پنجره های بزرگتر آنها در مقایسه با کلیساهای هم دوره خود در ارمنستان است. این موضوع باعث می شود نور بیشتری به داخل کلیسا بتابد و نقاشی های دیواری به بهترین شکل نمایان شوند.

*جای خالی ناقوس

تفاوت دیگر کلیساهای اصفهان این بود که در ابتدا فاقد ناقوس خانه و ناقوس بودند و اهالی محله با صدای ضرباتی که بر چوبی بزرگ به نام کوچناک زده می شد، برای ادای فرایض مذهبی دعوت می شدند. در حال حاضر نمونه ای از این چوب های بزرگ در کلیسای کاتارینه مقدس دیده می شود.

 اولین کلیسایی که مجهز به ناقوس شد کلیسای تُومای مقدس بود که به کلیسای زنگدار شهرت یافت و پس از آن، کلیه کلیساهای اصفهان صاحب ناقوس خانه هایی با سبک معماری ارمنی شدند.

تماشای این ویدیوی هوایی از کلیسای وانک را از دست ندهید

تاریخچه کلیسای وانک 

برای آنکه به سراغ تاریخچه کلیسای وانک برویم باید ابتدا نگاهی داشته باشیم به دلیل ورود تعداد زیادی از ارمنی ها به اصفهان. تاریخ را ورق می زنیم و به دوران صفوی می رویم تا ببینیم چه بر سر جمعیت زیادی از ارمنی ها آمد و چگونه سر از ایران و اصفهان درآوردند.

ورود ارمنی ها به اصفهان

در زمان شاه عباس اول، سرزمین‌های تبریز تا قفقاز، در اشغال عثمانی‌ها بود و شاه عباس برای آزادی آنها در سال ۱۶۰۳ میلادی با سپاهیانی بسیار از اصفهان به سوی ایروان حرکت کرد. پس از رسیدن به ایروان، موفق شد تا آن سرزمین را فتح کرده و به مدت هفت ماه، بر آن فرمانروایی کند. وی که علاقه‌ای به درگیری با لشکر دشمن نداشت، پس از خروج از ایروان، به سپاهیانش دستور عقب نشینی داد و از آنها خواست که تمامی شهرها و روستاهای سر راه شان را تا مرزهای ایران، ویران کنند تا جلوی تعقیب سریع سپاهیان عثمانی گرفته شود. 

آنها هر شهر و روستایی که بر سر راه شان بود ویران کردند و ساکنان آنها را با خود همراه کرده و به سمت ایران کوچ دادند. هر کس در مقابل آنها ایستادگی می‌کرد و یا توان رفتن نداشت به سرنوشت مرگ دچار می شد. بدین ترتیب، بیشتر شهرها و روستاهای دشت آراراتِ ارمنستان از میان رفتند و ارمنیان به سوی ایران رانده شدند.

با رسیدن به شهر واغارشاپات (1)، خبر نزدیک شدن سپاهیان عثمانی به شاه عباس رسید و از آنجا که می دانست آنها به هیچ کسی رحم نخواهند کرد، به ناچار مردم را وادار کرد که سریع تر حرکت کنند. این افزایش سرعت باعث شد تا آن تعداد از جمیعت که قادر به حرکت نبودند، از جمله پیران و بیماران و کودکان، از قافله جا بمانند و کشته شوند.

عبور از رود ارس | مرگ اجباری ارمنی ها

بالاخره، شاه عباس توانست به همراه جمعیت مهاجر ارمنی به شهر جلفا برسد. اکنون مانعی بزرگ و خروشان و خطرناک به نام رود ارس در مقابل آنها بود و چاره ای به جز گذر از آن وجود نداشت. به شاه عباس خبر دادند که سپاه عثمانی به نخجوان رسیده، پس چاره ای برای شاه نماند جز اینکه مردم را وادار به عبور از رودخانه کند چرا که می دانست با سر رسیدن عثمانی ها، مرگ، سرنوشتی ناگزیر برای همه است. با وجود تمام نگرانی ها، شاه به سپاهیان خود دستور داد تا مردم را وادار به عبور هر چه سریع تر از رودخانه کنند. حدود سیصد و پنجاه هزار تَن از ارمنیان به آب زدند و سیصد هزار تن از آنان در رودخانه غرق شدند اما بقیه، از دست سپاهیان نجات پیدا کردند. 

سکونت ارمنی ها در اصفهان

آنها به اصفهان آمدند و پس از حدود پنجاه سال از استقرار در این شهر به فرمان شاه عباس دوم محل زندگی خود را به جنوب رودخانه زاینده رود منتقل کردند. اکثر این مهاجران در قسمت جنوبی پل مارون ساکن شدند و محله های جدیدی ساختند.

پس از این کوچ، کلیساهایی که آنان پیش از این در داخل شهر اصفهان داشتند، رو به نابودی گذارد و کم کم متروکه و تخریب شد. امروزه تنها نام و مختصر اطلاعاتی از این کلیساها باقی است و حتی از معماری آنها هیچ گونه اطلاعاتی در دست نیست. نمونه ای از این کلیساها، دیر مریم مقدس است که کتاب های دست نویسی به تاریخ 1634 میلادی از آن به یادگار مانده است.

 علاوه بر این کوچ، هجوم محمود افغان به اصفهان و کشتار و غارت اهالی شهر نیز باعث شد تا بسیاری از ارمنیان به مکان های امن تر بگریزند و محله ها را خالی از سکنه باقی بگذارند. سرنوشت کلیسای یک محله خالی از سکنه هم، چیزی به جز تخریب نیست. اکثر کلیساهای این محله ها بر اثر جنگ های طولانی به حالت نیمه ویران درآمدند و در سال های بعد تنها تعدادی از آنها بازسازی شدند و از بقیه اثری باقی نماند.

صدور اجازه ساخت کلیسا توسط شاه عباس

کم کم ارمنیانی که به اجبار از سرزمین آبا و اجدادی خود به اصفهان کوچانده شده بودند از بازگشت به موطن اصلی خود سخن به میان آوردند؛ اما شاه عباس برای حفظ منافع خود و اجرای برنامه هایی که در سر داشت، به هیچ وجه راضی به بازگشت آنان نمی شد و حتی تعدادی از آنان را که به شهر جلفا بازگشته بودند را به اصفهان بازگرداند. این شاه ایران احتیاج به سیاستی مدبرانه داشت که از یک سو ارمنیان را راغب به ماندن در ایران کند و از سوی دیگر جلوی بروز اختلافات مذهبی را بگیرد؛ چرا که در اوایل سده هفدهم میلادی، ارمنیان اصفهان تنها مسیحیانی بودند که با مسلمانان ارتباط مستقیم داشتند و بروز اختلافات مذهبی در بین آنان اجتناب ناپذیر بود.

این دلایل بود که باعث شد شاه عباس با دادن امتیازاتی به ارمنیان از جمله اجازه ساخت کلیسا، آنان را در ایران نگاه دارد. آنها در جلفای اصفهان مستقر شدند و درصدد ایجاد تاسیسات اجتماعی و بناهای مذهبی خود برآمدند.

وانک بنا شد

ارمنیان، که در جلفای نخجوان، کلیسا و دیری به نام سورپ آمِناپرگیچ وانک به معنای دیر ناجی مقدس همگان داشتند، در 1605میلادی با سرمایه‌های نقدی و خودیاری مردم در جلفای اصفهان نیز کلیسای کوچک و دیری به همین نام بنا نهادند که بعدها به کلیسای وانک معروف شد. ساخت ساختمان فعلی کلیسا از 1605 ميلادی آغاز شد و تا سال 1655 ميلادی به طول انجامید. در ابتدا این کلیسا بسیار کوچک بود و  همزمان با ساختن وانک، کلیسای کوچک دیگری نیز در بخش جنوب غربی این محله ساخته شد تا مسیحیان بتوانند در هر نقطه ای به عبادتگاه های خود دسترسی داشته باشند. پس از اتمام بنای کلیسای وانک، کتیبه‌ای با کاشی لاجوردی و به خط طلایی بر سردر ورودی غربی کلیسا نصب شد که حاوی تاریخ آغاز و اتمام بنای آن بود:

کلیسای وانک آمنا پرگیچ در سال ۱۶۵۵ میلادی در زمان پادشاهی شاه عباس دوم و جاثلیقی «فیلیپوس» و پیشوائی خلیفه «داوید» و به یاری مردم خیر جلفا شروع شد و در سال ۱۶۶۴ میلادی به پایان رسید. ثواب عباداتی که در این کلیسا انجام می‌شود نصیب آنهایی که در قید حیاتند و یا در گذشته‌اند شود. 

اهمیت بالای این دیر از نظر سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی برای ارمنیان باعث شد تا با گذشت زمان، تغییراتی در معماری اولیه آن ایجاد شود. در همین راستا بخش هایی همچون چاپخانه، کتابخانه، مرکز اسناد، برج ساعت، موزه و بنای یادبود نژادکُشی ارمنیان به مرور به بنای اصلی اضافه شدند.

دیر آمناپرگیچ مقدس، طی مدت زمان کوتاهی تبدیل به یک مرکز دینی برای جامعه ارمنیان ایران و هندوستان شد و در حال حاضر محل اقامت خلیفه ارمنیان و مرکز خلیفه گری ارامنه اصفهان و جنوب ایران در آن واقع است.

پاورقی

1- نام یک شهر و همچنین یک مکان مقدس در کشور ارمنستان که با نام های اِچمیادزین یا اجمیاتزین و ولاش‌آباد، نیز شناخته می شود.

اطلاعات بازدید

زمان بازدید: همه روزه از ساعت 8:30 تا 18:30 در نیمه اول سال و 8:30 تا 17:30 در نیمه دوم سال

هزینه بازدید: 10000 تومان برای اتباع ایرانی و 50000 تومان برای اتباع خارجی

روزهای تعطیل: از آنجا که روزهای تعطیل کلیسای وانک بر اساس تقویم میلادی و با توجه به آیین و آداب و رسوم ارمنیان عزیز، تعیین می شود، این روزها در طول سال های مختلف متفاوت هستند.

نظرات خارجی ها

وانک به عنوان یک کلیسای مشهور و زیبا مورد بازدید گردشگران خارجی قرار می گیرد. در اینجا نگاهی داریم به نظرات آنها در وبسایت گردشگری تریپ ادوایزر، تا ببینیم این کلیسا را چگونه وصف کرده اند:

گردشگر سوئیسی | تاریخ ثبت دیدگاه مرداد 1397

مکانی بسیار عالی برای شناخت بیشتر ارمنیان

در این جاذبه چیزهایی کشف می کنید که اصلا انتظارش را نداشتید. اینجا به شما امکان می دهد که مروری به تاریخ ارمنیان داشته باشید.

گردشگر استرالیایی | تاریخ ثبت دیدگاه تیر 1397

سفری جذاب به گذشته مسیحی ارمنی

این کلیسای جامع، کوچک و زیباست و نقاشی های زیبایی در خود دارد. در اینجا ترکیبی نادر از الگوی ارتدوکس مسیحی و اسلامی (گنبد باشکوه) را شاهد خواهید بود. این مکان یک موزه جذاب هم دارد که اشیای آن به خوبی انتخاب و چیده شده اند. بازدید از اینجا یک پیشنهاد خوب برای شماست و من آن را به شدت توصیه می کنم.

ناتاشا از استرالیا | تاریخ ثبت دیدگاه خرداد 1397

نقاشی های شگفت انگیز

در این کلیسای جامع نقاشی های فوق العاده ای وجود دارد. ننقاشی های بزرگی که بهشت، زمین و جهنم را ترسیم کرده اند. ترسیم جهنم با آتش، موجودات عجیب و شکنجه به شکلی دقیق صورت گرفته است. دیدن یک مرکز مسیحی و ارمنی مرکز ایمان در یک کشور مسلمان بسیار عالی به نظر می رسد و باید آن را جشن گرفت. این یک مثال بارز همزیستی و چند فرهنگی است.

رابرت از سوئیس | تاریخ ثبت دیدگاه خرداد 1397

یک کلیسای ارتدوکس، ارمنی

این کلیسا در مقایسه با دیگر کلیساهای ارتدوکس ساختاری استاندارد داشت. نقاشی های دیواری بسیار اولیه هستند. به نظر من قسمت برجسته این کلیسا، موزه آن است. یادبود نسل کشی ارمنیان نیز بسیار جلب توجه می کند و نسخ خطی ارمنیان قرن 17 نیز برای من جالب بودند. به هر حال برای سفر بعدی به اصفهان، این مکان در لیست بازدید من نخواهد بود.

گردشگر هلندی | تاریخ ثبت دیدگاه اردیبهشت 1397

یک کلیسای بزرگ در کشور مسلمان

وانک یک جواهر واقعی در میان بسیاری از جاذبه های اصفهان است. داخل  کلیسای جامع پوشیده از نقاشی ها با رنگ های متنوع و مقدار زیادی طلا است. نمی توانید چشم از زیبایی ها بردارید. در بیرون ممکن است بنا را با یک مسجد اشتباه بگیرید اما صلیب بالای آن حکایت از تعلق این مکان به مسیحیان دارد.

موزه در یکی از ساختمان های اطراف کلیسا است که باید دیده شود. کتاب های نیایش در این موزه حکایت از زنده بودن ایمان مسیحیان در یک کشور مسلمان دارد. کلیسا در یک محله زیبا قرار دارد و کافه ها و رستوران های بسیاری در اطرافش دیده می شود.

ویدیویی زیبا از کلیسای وانک را به نظاره بنشینید

دلیل نامگذاری وانک

همانگونه که اشاره کردیم، ارمنیان با استقرار در جلفا تصمیم گرفتند تا کلیسایی را مشابه کلیساهای دیار خود بنا نهند. برای آنکه یاد آن کلیساها را تا ابد زنده نگاه دارند نام کلیسای جدید را آمنا پرکیچ به معنای کلیسای نجات دهنده مقدس گذاشتند که از  نام کلیسای «سورپ آمنا پرکیچ وانک» جوغا در نخجوان گرفته شده‌ است.

وانک در زبان ارمنی به معنی صومعه است و امروزه این کلیسا با نام کوتاه وانک خوانده می شود.

توصیه های کارناوالی

کلیساها اماکنی مقدس برای مسیحیان عزیز هستند پس به هنگام ورود به آنها آداب مربوط به این مکان ها را رعایت فرمایید.

در سفر به اصفهان از بازدید از سایر جاذبه های این شهر غافل نشوید و ساعات خوشی را در آن برای خود خلق کنید.

محله جلفا دارای کافه های بسیار معروفی است که طعم بی نظیر قهوه های شان زبان زد خاص و عام است پس تجربه آن را فراموش نکنید.

سخن آخر

حضور ادیان مختلف در کشورمان بهانه ای شده تادر هر گوشه از ایران عزیزمان شاهد شکل گیری عبادتگاه هایی به سبک های گوناگون باشیم. وانک نمونه ای از این مکان هاست که با زیبایی هایش می تواند شما را مسحور خودش کند. در سفر به هر شهری بازدید از این اماکن را در برنامه خود بگنجانید تا با فضاهای متفاوت مذهبی آشنا شوید.

تا به حال سفر به اصفهان را تجربه کرده اید؟

آیا در سفرتان به وانک هم سر زده اید؟

چه کلیساهای دیگری را در ایران می شناسید؟

نظرات و تجربیات خود را با ما در میان بگذارید.

منتظر شما عزیزان هستیم...