آرامگاه فردوسی | خانه ابدی شاعر شاهنامه در توس

همراه کارناوال باشید، چرا که در این مطلب قصد داریم به معرفی آرامگاه ابدی شاعر بلندآوازه و نامدار ایرانی حکیم ابوالقاسم فردوسی بپردازیم. برای آشنایی بهتر با این جاذبه تصاویر داخل آرامگاه فردوسی را به شما نشان می‌دهیم و برای‌تان از بخش‌های مهم این باغ نظیر آرامگاه استاد شجریان ، هنرمند بی بدیل آواز ایران خواهیم گفت. در بخش مسیر و هزینه نیز می‌توانید بخوانید که آرامگاه فردوسی کجاست و بهترین مسیر رسیدن به آن چگونه است. 

چرا آرامگاه فردوسی؟

•  محل دفن یکی از شعرای بزرگ کشورمان است.
• این شاعر گرانقدر توانست با تلاش بی پایان خود قدم مهمی را در حفظ زبان پارسی بردارد.
• مقبره خسرو آواز ایران، استاد محمد رضا شجریان و شاعر نامدار ایرانی، اخوان ثالث در باغ این آرامگاه قرار دارد.
• وجود کافه، رستوران و امکانات مناسب در باغ این مجموعه فرصت خوبی را برای گذراندن اوقاتی خوش به شما می دهد.

آشنایی با آرامگاه فردوسی | نگهبان پر افتخار زبان پارسی

آرامگاه فردوسی، مکانی است که خاکش پیکر حکیم ابوالقاسم فردوسی را به آغوش کشیده و تا به امروز یاد این شاعر را برای مان جاوید نگاه داشته است. این مکان با فضای بسیار زیبا و چشم نوازش میزبان گردشگران بسیاری از داخل و خارج از کشور است و بسیاری را از راه های دور و نزدیک به سوی خود می کشاند. این آرامگاه در ۲۸ کیلومتری غرب روستای پاژ، زادگاه فردوسی قرار دارد و از 12 فروردین سال 1342 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

فردوسی که بود؟

ابوالقاسم فردوسی توسی، شاعر حماسه سرای ایرانی است که در سال ۳۲۹ هجری قمری در توس خراسان متولد شد و در سال ۴۱۶ هجری قمری در گذشت. به عقیده بسیاری از کارشناسان، وی را می توان بزرگترین سراینده پارسی‌گو دانست که موفق شد در مدت زمان زندگی اش به یکی از بزرگترین کارها دست بزند و شاهنامه را بسراید. وی به القاب دیگری همچون حکیم سخن، حکیم توس و استاد سخن نیز شهرت دارد و در سراسر جهان زبانزد خاص و عام است. هنگامی که زبان دانش و ادبیات در ایران زبان عربی بود، فردوسی با سرودن شاهنامه توانست جانی تازه به فرهنگ ما ببخشد و همه ما جاودانگی زبان فارسی را تا به امروز مدیون تلاش های او هستیم.

شاهنامه کتابی است که در آن نزدیک به ۶۰۰۰۰ بیت وجود دارد. از این اثر به عنوان یکی از بزرگترین و برجسته ترین سروده های حماسی جهان یاد می شود که نتیجه دست کم سی سال رنج و تلاش فردوسی است. این شاهکار ادبی، اسطوره‌ها، افسانه ها و تاریخ ایران را از آغاز تا حمله اعراب به ایران در سده هفتم و در چهار دودمان پادشاهی پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان به تصویر می کشد و سه بخش در بر دارد که عبارتند از: اسطوره ای (از روزگار کیومرث تا پادشاهی فریدون)، پهلوانی (از خیزش کاوه آهنگر تا مرگ رستم) و تاریخی (از پادشاهی بهمن و پیدایش اسکندر تا گشایش ایران به دست اعراب).

تاریخچه آرامگاه فردوسی

آرامگاه فردوسی فراز و نشیب های بسیاری را در طول تاریخ پشت سر گذاشته است. در ادامه در تاریخ سفر می کنیم و روزگار این آرامگاه را در دوران های مختلف مورد بررسی قرار می دهیم:

فردوسی | شاعری با جُرم شیعه بودن

در تاریخ آمده است که پس از مرگ فردوسی به دلیل پیروی وی از مذهب شیعه، پیکرش را در هیچ گورستانی نپذیرفتند و به ناچار در باغ خودش درون شهر تابران توس، نزدیک به دروازه شرقی شهر رزان به خاک سپرده شد. با وجود اینکه آرامگاهی بر فراز مقبره وی وجود نداشت؛ اما باز هم اهل دانش و معرفت بر سر مزارش حاضر می شدند و ارادت خود را نسبت به این شاعر بزرگ ابراز می کردند. بر اساس پیشگفتار شاهنامه بایسنقری (تنها شاهنامه اصلی و سالم باقیمانده در جهان) نخستین بار، توسط ارسلان حاذب که از سرداران سلطان مسعود غزنوی و از شیفتگان فردوسی بود، آرامگاهی بر فراز مقبره فردوسی ساخته شد.

آرامگاه فردوسی تخریب می شود

بنای احداث شده توسط ارسلان حاذب، نزدیک به ۱۰۰ سال پابرجا بود و در تاریخ شواهدی از بازدید نظامی عروضی (نویسنده ایرانی سده ششم هجری) در ۵۱۰ هجری قمری از این آرامگاه وجود دارد.

به نظر می رسد که این بنا در هنگام یورش غزها (گروهی از ترکان غارتگر) در سال‌های ۵۴۸، ۵۵۲ و ۵۵۳ ه‍جری قمری نیز پابرجا بوده و حتا در جریان حملات لشکریان چنگیز و پسرش تولی خان به توس در سال‌های ۶۱۷ و ۶۱۸ هجری قمری همچنان سالم باقی مانده است؛ اما در زمان حکمرانی گرگوز -یکی از چهار حکمران و کارگزار امپراتوری مغول- در سال های ۶۳۸-۶۴۱ هجری قمری، بنای آرامگاه ویران و از مصالح آن برای بنای قلعه‌ای در توس استفاده شد.

بنای آرامگاه دوباره برپا می شود...

در روزگار فرمانروایی غازان خان -مشهورترین، مقتدرترین و موثرترین پادشاه ایلخانی- شخصی به نام امیر ایسن قُتلُغ که مقامی شبه امیری داشت، ساختمانی را در محل دفن فردوسی و خانقاهی (1) در کنارش احداث کرد. پیش از آنکه کار ساخت و ساز بقیه ساختمان ها تمام شود امیر ایسن از دنیا رفت و بنا تا حدود نیمه سده هشتم هجری قمری به همان صورت ماند. 

در نزهةالقلوب (دانشنامه ای از حمدالله مستوفی) چنین آمده که آرامگاه فردوسی در شرق توس، در کنار قبر محمد غزالی، فیلسوف، متکلم و فقیه ایرانی و یکی از بزرگترین مردان تصوف سده پنجم هجری، و معشوق توسی، از عرفای ایرانی قرار داشته است.

دولتشاه سمرقندی در تذکرةالشعرا -از کتب مرجع و تذکره های مهم به زبان پارسی- گفته است که مدفن فردوسی در توس و کنار بنای عباسیه و در جای مشخصی قرار دارد. به نظر محیط طباطبایی -پژوهشگر، مورخ، منتقد و ادیب معاصر ایرانی- در این گفتار، عباس و عباسیه از آیسن و آیس برگرفته شده و اشاره به همان خانقاهی دارد که امیر ایسن قتلغ ساخته بود. جایگاه کنونی این خانقاه، در ۸۰۰ متری آرامگاه است و به نام هارونیه شناخته می‌شود.

پاورقی

1- نهادی متعلق به صوفیان برای تجمع، اقامت، مراسم آیینی و عبادت و آموزش

 آرامگاه فردوسی پنهان می شود...

عبیدالله خان ازبک -از حاکمان پادشاهی شیبانی (1)- در جریان یورش ها به خراسان و تسخیر مشهد، به خاطر تعصبی که بر ضد مذهب شیعه داشت، دستور ویرانی آرامگاه فردوسی را صادر کرد.

در سال ۱۲۳۶ هجری قمری فردی به نام فریزر که مامور کمپانی هند شرقی بود، آرامگاه فردوسی را مدفنی محقر با گنبدی کوچک توصیف کرد؛ اما پس از آن، خانیکوف -پژوهشگر و کنسول روس و رییس هیات اعزامی به خراسان- در جریان سفر خود به ایران در سال ۱۲۷۴ هجری قمری در توس، اثری از آرامگاه نیافت.

این در حالی است که بر اساس گزارش لرد کرزن انگلیسی -از سیاستمداران قرن بیستم و ایران شناس- آرامگاه فردوسی به همان شکل توصیف شده توسط فریزر تا حدود سال ۱۲۹۲ هجری قمری وجود داشته است و ظاهرا بعد از آن گندمزار آن را می پوشاند.

ژوکوفسکی -خاورشناس روسی- هم در حدود سال ۱۳۰۷ هجری قمری به ایران آمد و آرامگاه را زیر تپه‌ای پوشیده با آجر و قطعه های کاشی توصیف کرد.

در دوره قاجار عبدالوهاب آصف الدوله -والی خراسان- از سوی ناصرالدین شاه مامور جستجو برای آرامگاه شد و با راهنمایی چند فرانسوی که از توس دیدن کرده‌ بودند، آن را یافت. وی به طور موقت دو اتاق در محل آرامگاه بنا کرد تا بعدها بنایی شایسته و درخور فردوسی را احداث کند.

محمدتقی بهار که در سال ۱۳۱۸ هجری قمری از آرامگاه بازدید کرده بود آن را به صورت زمینه ای برای احداث بنا توصیف کرده است و در سال ۱۳۴۱ هجری قمری، آرامگاه را به صورت سکویی بی‌سقف و محصور دید.

پاورقی

1- حکومت پادشاهی ازبک‌ها بود که شیبک خان آن را بنیانگذاری کرد.

بنایی شایسته برای فردوسی احداث می شود...

بعد از جنگ جهانی اول شور و احساسات ملی در میان ایرانیان جانی تازه گرفت و در مجامع و مطبوعات لزوم قدرشناسی از فردوسی و احداث بنایی شایسته بر فراز مدفن او مطرح شد.

در ۱۳۳۸ هجری قمری مصادف با ۱۲۹۹ خورشیدی، محمدتقی بهار، در هفته‌نامه نوبهار مقاله‌ ای درباره احداث این بنا نوشت. پس از تاسیس انجمن آثار ملی در سال ۱۳۰۱، رییس آن، محمدعلی فروغی تلاش هایی را برای احداث آرامگاه آغاز کرد. هدف این بود که ساخت آرامگاه این شاعر بزرگ با هزینه مردم و بدون استفاده از بودجه دولت صورت گیرد بنابراین در ۱۳۰۴ با نشر بیانیه ای از مردم خواسته شد که کمک های خود را به حساب انجمن واریز کنند.

در اردیبهشت سال ۱۳۰۵ کیخسرو شاهرخ، نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی، ماموریت یافت که با گروهی از طرف انجمن همراه شود و برای تعیین محل دقیق خاکسپاری فردوسی به توس برود.

آنها در باغی به وسعت ۲۳۰۰۰ مترمربع، متعلق به حاج میرزا علی، قایم مقام نایب التولیه (کسی که به نیابت متولی، تولیت موقوفه ای را تعهد کند)، تخت گاهی به طول ۶ و عرض ۵ متر یافتند و متوجه شدند که همان مدفن فردوسی است. حاج میرزا محمدعلی، باغ را برای ساخت آرامگاه به رضاشاه تقدیم کرد و او نیز آن را به انجمن آثار ملی بخشید. حسین‌ملک -موسس موزه و کتابخانه ملک- نیز ۷۰۰۰ مترمربع از زمین های اطراف باغ را به انجمن وقف کرد تا مجموعه زمین برای احداث آرامگاه به ۳۰۰۰۰ متر مربع برسد.

در ابتدا، قرار شد طراحی نقشه آرامگاه را ارنست اميل هرتسفلد -باستان شناس آلمانی- انجام دهد اما اعضای انجمن طرح وی را نپذیرفتند. سپس آندره گدار، معمار و باستان شناس فرانسوی، مقبره را طراحی کرد. پس از آن، کیخسرو شاهرخ طراحی بنا را به کریم طاهرزاده بهزاد-مهندس و معمار سرشناس- سپرد اما انجمن طرح او را نیز نپذیرفت. در نهایت قرار شد مسابقه ای بین هرتسفلد، آندره گدار، نیکلای مارکف -معمار گرجستانی‌تبار- و طاهرزاده بهزاد برگزار و طرح برتر انتخاب شود. سرانجام طرح طاهرزاده بهزاد در سال ۱۳۰۷ در انجمن تصویب شد. طرح وی به سبک ساختمان‌های هخامنشی بود که سرستون‌های بلند داشت و در سه طبقه میان باغی بزرگ ساخته می شد. اندکی بعد اجرای این نقشه را متوقف کردند و طراحی نقشه‌ای دیگر را در دستور کار قرار دادند. گدار این طرح تازه را کشید و از فرانسه به ایران فرستاد. عبدالحسین تيمورتاش که وزیر دربار بود، بر ساخت سقف هرمی برای بنا تاکید داشت و تغییراتی را در نقشه گدار ایجاد کرد. بنا به شکل اهرام مصر طراحی و مراحل ساخت آن آغاز شد. با مورد غضب واقع شدن تیمورتاش توسط رضا شاه در سال ۱۳۱۰ و پدیدار شدن شکاف در سقف هرمی، بنا رها شد و دوباره کریم طاهرزاده بهزاد، ماموریت طراحی مقبره جدید را بر عهده گرفت.

اعضای انجمن با سقف هرمی مخالف بودند چرا که فردوسی شاعری ایرانی بود؛ اما این نوع سقف مربوط به معماری مصر و فراعنه می شد. طاهرزاده بهزاد سقف هرمی نقشه گدار را با سقفی پلکانی جابه جا کرد و به این ترتیب پس از کش و‌ قوس‌های فراوان و انتخاب طراحان متعدد، این طرح در ۲۸ مهر ۱۳۱۲ خوشیدی به تصویب نهایی رسید. نظارت بر ساخت طرح تازه نیز بر عهده حسین لرزاده گذاشته شد و حسین حجارباشی زنجانی و تقی درودیان به عنوان مشاوران ساخت در این امر مشارکت کردند.

بنای آرامگاه از کف ۱۸ متر ارتفاع داشت و مقبره در وسط آن قرار می گرفت. سنگ مرمر نفیسی بر روی مقبره گذاشته شد که یک متر بالاتر از کف قرار داشت. یک ایوان ۴۰ متری بنا را احاطه می کرد و سقف آن مزین به کاشی های معرق و مقرنس بود.

مقبره و ایوان آرامگاه را از سیمان و آهن و ... ساخته و با سنگ مرمری بنام سنگ خلج تزیین شد. اشعار کتیبه‌ها را به خط استاد عمادالکتاب نوشته و سپس بر سنگ های نما انتقال دادند و تصاویری از شاهنامه توسط بهترین حجاران بر روی دیوارها حک کردند.

ساخت آرامگاه جدید که مقدماتش در سال ۱۳۱۱ آغاز شده بود، پس از ۱۸ ماه تلاش و پیاده سازی طرح های متعدد خاتمه یافت و برای افتتاح در جشن هزاره فردوسی در سال ۱۳۱۳ آماده شد. جالب است بدانید برای تامین کسری هزینه های ساخت این آرامگاه ۱۶۰۰۰۰ بلیت بخت‌آزمایی ده ریالی چاپ و از طریق شعبه‌های بانک ملی ایران توزیع کردند.

بازسازی بنای آرامگاه

عدم انجام محاسبات فنی دقیق در طراحی بنا به ویژه عدم محاسبه مقاومت خاک و مصالح پی، باعث شد تا در همان سال های اولیه پس از احداث، ساختمان شروع به جذب رطوبت و نشست کند. آسیب ها به حدی بود که تعمیرات و مراقبت ها در ۳۰ سال هم پاسخگو نبود و به اجبار مساله تجدید بنا مطرح شد. در سال ۱۳۴۳ به دستور انجمن آثار ملی، بازسازی بنا با حفظ ویژگی های ظاهری بنای آسیب دیده با نظارت مهندس هوشنگ سیحون آغاز شد و در سال ۱۳۴۷ به پایان رسید.

این آرامگاه چگونه بازسازی شد؟

 در ساخت مجدد بنای آرامگاه، ابتدا جنس خاک و سایر  عناصر و عوامل دخیل در کار را بررسی و سپس شروع به کار کردند. برای آنکه ظاهر بنا حفظ شود از قسمت های مختلف آن عکس گرفتند و سنگ های نما پس از تخریب شماره گذاری شد.

پس از خاکبرداری به عمق ۵ متر در ابعاد ۳۰ در ۳۰ متر، پی بنا با بتن احداث شد و سایر قسمت های بنا با مصالح مقاوم و مرغوب مانند سیمان ،آهن و سنگ مجددا ساخته شدند. مهندسان، بنای جدید را بر ستون های متعددی استوار کردند که ۲۴ ستون در زیرزمین (همان طبقه اول) و ۸ ستون در طبقه دوم قرار داشت. قطر ستون ها را  ۷۰ سانتیمتر در نظر گرفتند و به شکل بیست گوشه منظم ساختند.

 تزیین نما با همان سنگ های بنای قبلی صورت گرفت و قسمت های داخلی بنا با سنگ های مرمر به صورت زیر پوشانده شد:

* در قسمت زیرزمین با سنگ های مرمر به ابعاد ۲۰ در ۵۰ سانتیمتر

* کف تالار  با سنگ های مرمر به ابعاد ۹۰در ۹۰ و  ۴۰ در ۹۰

چه تغییراتی روی بنا انجام شد؟

نمای بیرونی بنای فعلی شبیه بنای پیشین است؛ اما تفاوت هایی نیز در آن به چشم می خورد. مثلا در گذشته داخل آن کوچکتر و کم‌عمق‌تر و دارای دو ورودی کم‌عرض شرقی و غربی بود. بخش بالایی بنا نیز که در ساخت پیشین، توپر بود، این بار میان تهی احداث شد. نماسازی دیوارهای بنا نیز با سنگ هایی از منطقه توس صورت پذیرفت و کاشی کاری و تزیین زیر زمین با کاشی های معرق و با الهام از عناصر تزیینی دوران هخامنشی و دوره حیات فردوسی (قرن چهارم هجری) انجام شد. سنگ نوشته ها و نقش برجسته ها در مورد فردوسی و ... نیز به کار گرفته شدند و بر جذابیت بنا افزودند.

حقایقی جالب درباره بازسازی آرامگاه فردوسی

* گفته می شود در ساخت بنای آرامگاه از ملات ساروج استفاده شده بود و به راحتی تخریب نمی شد بنابراین برای جدا کردن سنگ ها، چاله ای کنده و باروت برای انفجار کار گذاشته می شد. پس از انفجار، سنگ ها از بنا جدا و شماره گذاری می شد. سپس آنها را به قسمت دیگری از باغ انتقال می دادند تا بعدا دوباره به همان ترتیب روی هم سوار شوند.

* در طول ۴ سال بازسازی بیش از ۲۵۰ کارگر مشغول به کار بودند. در آن زمان حقوق یک سرکارگر ۱۷ تومان بوده و کارگران هم بسته به زور بازوی‌شان از ۳ تومان تا ۴ تومان و ۵ قِران دریافت می کردند. در اسناد، بودجه بازسازی کل آرامگاه نزدیک به ۷ میلیون است که بیشتر آن را از طریق فروش بلیت بخت آزمایی تامین کردند.

* سنگ مزار فردوسی و سنگ تصویر فروهر از جمله سنگین ترین سنگ های این مجموعه هستند که وزن تقریبی آن ها را چهار تن تخمین می زنند.

* در جریان این بازسازی استخوان های فردوسی یک بار از قبر بیرون آورده شده و پس از ساخت آرامگاه دوباره به سرجای خود بازگردانده شده است. این کار توسط فردی به نام قاسم ارفع صورت گرفته است.

* به هنگام نبش قبر دو جمجمه از مدفن فردوسی بیرون آمد که کسی پاسخی برای آن نیافته و برخی احتمال می دهند که شخص دیگری نیز در اینجا دفن بوده است.

* تمامی سنگ های مورد استفاده در بازسازی آرامگاه توسط مهندس حسین جودت، نماینده شرکت ایتالیایی کاجته به این مکان آورده شده اند.

کشف آثار باستانی و احداث موزه

در گذشته در شمال غربی مجموعه، چایخانه سنتی به وسعت ۶۰۰ متر مربع برای استراحت بازدیدکنندگان وجود داشت؛ اما کشف آثار باستانی در شهر قدیم توس و همچنین اهدای اشیای تاریخی توسط افراد مختلف، سبب شد تا در سال ۱۳۶۱، این قسمت به موزه تبدیل شود و پذیرای علاقه مندان باشد.

حال خوب آرامگاه فردوسی

شخصیت فردوسی برای ایران و ایرانیان آن قدر ارزشمند است که با مراجعه به مقبره اش به سختی می توان از آن دل کند. از معماری زیبا و نقش و نگارها و اشعاری که بر این بنا نقش بسته اند که بگذریم، حال خوب حضور در این مکان را نمی توان با هیچ چیزی عوض کرد. می توانید در گوشه ای از باغ زیبای آرامگاه بنشینید و به مجسمه فردوسی چشم بدوزید و در دل سپاسگزارش باشید که اینگونه فرهنگ ایرانی را نجات داده است. چند خطی از شاهنامه را بخوانید و دل به ابیاتی بسپارید که زمانی فردوسی شب و روزش را صرف به روی کاغذ آوردن آنها کرده است. در حال و هوای این مقبره که غرق شوید به این راحتی ها نمی توانید از آن دل بکنید و بروید...

قسمت های مختلف مجموعه آرامگاه فردوسی

هم اکنون، باغ آرامگاه ۶ هکتار مساحت دارد و علاوه بر آرامگاه فردوسی دارای یک موزه و کتابخانه نیز هست. ورودی باغ در جنوب آن قرار دارد و با ورود به مجموعه، استخری به ابعاد ۳۰ در ۱۰ متر را می بینیم که تصویر آرامگاه را در قاب خود جای داده است. در ادامه به بخش های مختلفی سر می زنیم که در مجموعه آرامگاهی فردوسی قرار دارند:

۱- بنای آرامگاه

با نگاهی به آرامگاه متوجه طراحی خاص آن می شویم که آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد را در ذهن ها تداعی می‌کند. فضای داخلی بنای آرامگاه فردوسی متاثر از معماری دوران اشكانی است و ۲۰ ستون مرمری در پایین و ۸ ستون در بخش بالایی دارد.

 آرامگاه فردوسی از بتن و سنگ و کاشی و دارای ۹۴۵ متر زیربنا است و سه قسمت دارد:

* سنگ قبر

در میانی ترین بخش آرامگاه، سنگ قبری از جنس مرمر به ابعاد ۱ در ۱.۵ متر و ارتفاع ۰.۵ متر در مرکز یک سکوی مرمری قرار دارد. سنگ قبر دارای یک حاشیه تزیینی است و در میان آن متن زیر با خط نستعلیق نگاشته شده است:

به نام خداوند جان و خرد. این مکان فرخنده، آرامگاه استاد گویندگان فارسی‌زبان و سراینده‌ داستان‌های ملی ایران، حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی است که سخنان او زنده‌کننده‌ی کشور ایران و مزار او در دل مردم این سرزمین جاویدان است. تاریخ تولد: ۳۲۹ق - تاریخ وفات: ۴۱۱ق - بنای آرامگاه : ۱۳۵۳ق

* تالار

تالاری مربع شکل از جنس سنگ مرمر و دارای تزیینات داخلی کاشی و گچ بری در بنا به چشم می خورد که چهار ستون بلند با دو سرستون بزرگ در چهارگوشه آن وجود دارد. هر دیوار با یک جفت ستون مشابه ولی کوتاه تر زینت یافته است و به شکل سردری زیبا به نظر می رسد. در این قسمت تصویر مردی بالدار (فروهر) در بالای ضلع جنوبی بنای اصلی نیز به چشم می خورد که ویژگی های تخت جمشید را تداعی می کند.

* محوطه پلکانی

این قسمت فضایی پلکانی و پوشیده از سنگ مرمر است که اتاق روی آن قرار دارد و تعداد زیادی از اشعار فردوسی روی دیوار آن حک شده است.

۲- موزه فردوسی

پیش از این گفتیم که در سال ۱۳۶۱ بنای چایخانه و استراحتگاه به موزه تغییر کاربری داد و آثاری در آن به نمایش در آمد. عدم تناسب فضاهای موجود با محتوای موزه سبب شد تا در سال ۱۳۸۴ مرحوم دکتر بهروز احمدی، زیر نظر اداره کل موزه های سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، طرح دیگری را برای آن، تهیه و اجرا کند.

امروزه در این موزه اشیایی با مضامین مختلف به چشم می خورد که در چهار بخش ارایه شده اند:

• آثار سنگی دوران پیش از تاریخ مکشوفه از دشت توس و اطراف کَشَف رود شامل انواع قطعات سفال دوره اسلامی و پیش از اسلام و سکه‌های طلا و نقره دوره اسلامی و آثار کشف شده از حفاری های باستان شناسی شهر توس همچون تنگ ها، پیه سوزها، عطردان ها و…
• اشیای تجلی‌گر روح حماسی و پهلوانی همچون انواع وسایل سوارکاری شامل سپر، گرز، تیرو کمان، وسایل موسیقی و ... و انواع شاهنامه همچون کپی شاهنامه معروف به شاهنامه فلورانس و کپی شاهنامه بایسنقری، شاهنامه ۷۳ کیلوگرمی اهدا شده از آقای عبدالرحیم جعفری موسس و مالک انتشارات امیرکبیر و...
• اشیای خلق شده در عصر و زمان فردوسی (قرن ۴و ۵ هجری) شامل انواع ظروف سفالی لعاب‌دار و بدون لعاب و ظروف مفرغی
• اشیای اهدایی همچون انواع تابلوهای نقاشی از چهره فردوسی، آثار نقاشی استاد علی رُخساز -از مهم ترین شاگردان نوآور کمال‌الملک- از داستان های شاهنامه، انواع فرش و قالیچه و انواع هنرهای ظریفه

اشیای به نمایش درآمده در این موزه هدف معرفی ۳ موضوع را دنبال می کنند:

• معرفی شهر تاریخی توس به عنوان یکی از مهم ترین شهرهای فرهنگ خیز و تمدن ساز ایران در طول تاریخ
• معرفی حکیم ابوالقاسم فردوسی به عنوان یکی از بزرگترین شاعران حماسه سرای جهان و معرفی شاهنامه فردوسی به عنوان مهم ترین اثر منظوم حماسی در سطح جهان و هویت ملی – فرهنگی، ادبی و تاریخی ایران
• معرفی اشیای اهدایی به موزه آرامگاه فردوسی توسط اشخاص مختلف در هشتاد سال اخیر

۳- کتابخانه فردوسی

کتابخانه حکیم ابوالقاسم فردوسی، کاربری تشریفات داشته و اتاق ضلع شرقی آن به تالار پذیرایی آرامگاه اختصاص یافته است و فرش نفیسی به مساحت ۳۷ متر مربع از کارخانه صابر مشهد، در کف آن دیده می شود.

در کنار اتاق پذیرایی کتابخانه ای با ۹۰۰۰ جلد کتاب قرار داشته است که پس از بازسازی آرامگاه فردوسی در سال ۱۳۴۶، به دلیل محدودیت فضای ساختمان، فضایی دو طبقه به آن افزودند. طبقه بالایی این فضا به سالن مطالعه و طبقه زیرین به عنوان مخزن کتاب احداث می شود. با گذشت زمان و در اثر افزایش اشیای اهدایی، کاربری این ساختمان تغییراتی پیدا می کند.

در سال ۱۳۹۲ با اهدای ۲۴۰۰ جلد کتاب توسط دکتر اسلامی ندوشن و سرکار خانم شیرین بیانی و ۳۷۵۱ جلد کتاب توسط جناب آقای نور نعمت الهی شرایط برای ایجاد کتابخانه ای با محوریت شخصیت حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه و منطقه تاریخی طوس ایجاد شد.

در این زمان، ظرف مدت یک ماه تمامی اشیای تاریخی مخزن به موزه بزرگ خراسان انتقال یافته و کتابخانه حکیم طوس همزمان با ۲۵ اردیبهشت ماه ۱۳۹۳ در روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی افتتاح شد.

4- آرامگاه خسرو آواز ایران، استاد محمدرضا شجریان 

در 19 مهر ماه 1399 شمسی، پیکر استاد بی‌بدیل هنر موسیقی دستگاهی و آواز سنتی ایران با حضور هزاران نفر از دوستداران ایشان، در جوار آرامگاه فردوسی آرام گرفت که این اتفاق مقبره این حکیم و شاعر گرانقدر را بیش از پیش مهم و در میان مردم محبوب می‌سازد. زنده یاد استاد محمدرضا شجریان در یکم مهرماه 1319 در شهر مشهد به دنیا آمد و پس از 80 سال خوشنامی و سربلندی برای هنر آواز و موسیقی سرزمینش ایران به سوی منزلگاه ابدی خویش پرواز کرد.

این بخش در تاریخ 19 مهرماه 1399 به این مطلب اضافه شده است و هر گونه تغییرات ایجاد شده در آرامگاه ایشان به این قسمت اضافه خواهد شد.

5- خانه ابدی مهدی اخوان ثالث در جوار فردوسی

در محوطه آرامگاه فردوسی، هنرمند دیگری نیز در خاک آرمیده است. مهدی اخوان ثالث، شاعر پرآوازه و موسیقی پژوه ایرانی بود که در ۱۰ اسفند ۱۳۰۷ در مشهد متولد شد و در ۴ شهریور ۱۳۶۹ در تهران از دنیا رفت. او اشعاری با زمینه اجتماعی می سرود و در آن ها حوادث زندگی مردم را به تصویر می کشید. 

سروده های وی دارای لحن حماسی آمیخته با صلابت و سنگینی شعر خراسانی هستند و در عین حال از ترکیبات نو نیز بهره می برند. او به نوازندگی تار و مقام‌های موسیقیایی نیز آشنایی داشت.

مزار وی در بخش غربی مجموعه آرامگاهی فردوسی و در ضلع جنوبی موزه قرار دارد و تندیسی از نیم تنه وی در کنار آن نصب شده است. اطراف مزار وی همه ساله در روز چهارم شهریور میزبان خانواده و دوست دارانش می شود که برای برگزاری مراسم به این مکان می آیند.

تزیینات آرامگاه و هنرمندان آنها

سنگتراشی سنگ‌های بنا و قبرکاری از حسین حجارباشی زنجانی و سنگ نوشته های آرامگاه مزین به اشعار فردوسی و خط نستعلیق استاد طاهرزاده هستند. سنگ نوشته ها هر یک داستانی از افسانه های شاهنامه را روایت می کنند.

روی دیوارهای ضلع جنوبی و شرقی تالار، نقش های برجسته سنگی از شاهنامه وجود دارد که شرحی نیز به خط نستعلیق در کنار آنها بر لوحه های کوچک برنجین به چشم می خورد. حجاری این نقش های برجسته کاری از فریدون صدیقی است و خوشنویسی شرح آنها را حسن زرین خط انجام داده است. این نقوش عبارتند از:

* نقش‌های ضلع جنوبی: زال در پناه سیمرغ، نبرد زال با شیر، به کمند گرفتن رستم رخش را، نبرد رستم با اژدها، به کمند افتادن زن جادوگر به دست رستم، نبرد رستم با دیو سفید، رفتن رستم به نبرد شاه مازندران، نبرد رستم با يکی از پیل تنان مازندران، چاره‌جویی رستم از سیمرغ برای شکست اسفندیار، آوردن رستم تیر دوشاخ را از جنگل و جنگ رستم با اسفندیار و پیروزی رستم.

* نقش‌های ضلع شرقی: ضحاک ماردوش و قیام کاوه‌ آهنگر در برابر ضحاک و انوشیروان ساسانی.

در میان نقش های سنگی ضلع جنوبی تالار، کتیبه‌ای به ابعاد ۱ در ۱.۵ متر قرار دارد که بر روی آن قصیده ای بلند از علامه جلال الدین همایی (نویسنده، ادیب، شاعر، ریاضیدان و تاریخ نگار معاصر) دیده می شود. 

 در محوطه آرامگاه تندیسی از فردوسی از جنس سنگ مرمر کارارا دیده می شود که ۱۸۵ سانتی متر ارتفاع دارد و ساخته ابوالحسن صدیقی در سال ۱۳۴۸ است.

امکانات مجموعه آرامگاهی فردوسی

در کنار بازدید از مقبره فردوسی می توانید از امکاناتی هم که برای گردشگران تدارک دیده شده است، استفاده کنید. در این مجموعه کافه و رستورانی وجود دارد که می توانید لحظات خوشی را در آنها بگذرانید و اگر قصد خرید سوغات هم داشتید می توانید از فروشگاه آرامگاه تهیه کنید. این مجموعه دارای سرویس بهداشتی مناسب نیز هست.

توصیه های کارناوالی

آرامگاه فردوسی علاوه بر ارزش تاریخی معماری، محل دفن یکی از شعرای بزرگ ایران است، پس در حفظ زیبایی های آن کوشا باشید و ارزش اثر را به خطر نیاندازید.

در برخی روزها به مناسبت های مختلف مراسمی در این آرامگاه برگزار می شود که دیدن شان خالی از لطف نیست.

می توانید در مطلب زیر تصاویر بیشتری را از این مجموعه ببینید:

یک روز در مقبره فردوسی

سخن آخر

آرامگاه های بزرگان ایران زمین از گزینه هایی هستند که می توانید در سفر های تان به آنها سر بزنید و از مرور تاریخ پرافتخار سرزمین مان لذت ببرید.

تا به حال به شهر توس سفر کرده اید؟

از آرامگاه فردوسی بازدید داشته اید؟

دیدگاه ها و تجربه های خود را با ما به اشتراک بگذارید...