برج طغرل شهر ری | شاهکار هنر و معماری عصر سلجوقی

برج طغرل جاذبه‌ای است که در گشت‌وگذار امروزمان به سراغش می‌رویم. یکی از بناهای تاریخی شهر ری که از دوران سلجوقی، سردی و گرمی روزگار را چشیده و تا به امروز دوام آورده است. در ادامه به شما خواهیم گفت که برج طغرل شهر ری کجاست و چه کاربری داشته است. همچنین با دیدن عکس‌ های برج طغرل بیشتر با این سازه آشنا می‌شویم.

چرا برخ طغرل ؟

• از معروف‌ترین بناهای تاریخی و جاذبه های گردشگری شهرری است.
• یادگاری از دوران سلجوقی است و حدود 9 قرن قدمت دارد.
• کاربری این بنا هنوز با گذشت سالیان بسیار، هنوز برای کارشناسان مبهم است.

برج تاریخی طغرل | هنر و معماری دوران سلجوقی

یکی از این جاذبه‌های شهر ری، برج طغرل با قدمتی حدود 9 قرن است که در شرق آرامگاه ابن بابویه (نخستین گورستان شهر ری و دومین گورستان تهران) قرار دارد و از بناهای به جا مانده از دوره سلجوقیان است. برج طغرل که در برخی منابع از آن به عنوان برج خلیفه یزید نیز یاد شده، شکلی استوانه‌ای دارد و در مساحتی بالغ بر 48 مترمربع و با ارتفاع 20 متر، از خشت و آجر ساخته شده است. این برج نه تنها هنر و معماری خیره‌کننده دوران سلجوقی، بلکه فرهنگ و تمدن آن دوران را هم به رخ می‌کشد.

جالب است بدانید که نظریه‌های مختلفی در مورد کاربری‌های برج طغرل وجود دارد؛ عده‌ای می‌گویند موسس و نخستین پادشاه سلجوقی، طغرل بیک، در این برج آرمیده و به همین دلیل نام این سازه، برج طغرل است. البته درباره شخصیتی که در این سازه دفن شده هم اختلاف نظر وجود دارد.

تمام جذابیت بازدید شما از این سازه، به تاریخ‌گردی ختم نمی‌شود. بنای فوق در میان باغی بزرگ قرار گرفته است و همین موضوع سبب می‌شود سفر شما در تاریخ دلنشین‌تر شود. اگر از قسمت شمالی وارد شوید حوض آب کوچکی را می‌بینید که در بخش غربی آن آرامگاهی از سنگ مرمر، متعلق به استاد فرهیخته ادبیات و فرهنگ فارسی میر سید محمد محیط طباطبایی قرار دارد. 

در آخر بد نیست بدانید که این جاذبه در 15 دی ماه 1310 باشماره 147 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

کاربری برج طغرل | معمایی حل نشده

شاید بتوان گفت که یکی از جذابیت‌های برج طغرل، این است که هنوز با گذشت نزدیک به 9 قرن از تولد این سازه، کاربری آن مشخص نیست و نظریه‌های مختلفی در این مورد مطرح می‌شود:

آرامگاه

اولین کاربری که برای این بنا درنظر گرفته می‌‌شود مقبره است. عده‌ای می‌گویند موسس و نخستین پادشاه سلجوقی، طغرل بیک، در این برج آرمیده و به همین دلیل نام این سازه، برج طغرل است. هر چند امروز نشانی از این ادعا در برج دیده نمی‌شود. براساس آنچه در مجمل ‌التواریخ صفحهٔ ۴۶۵ آمده و نظر مورخ ترکیه‌ای «فارق سومر»، طغرل در اینجا دفن شده است. عده‌ای دیگر این مکان را محل دفن خلیل سلطان از فرزندان تیمور لنگ و همسر او شادالملک در قرن پانزدهم و گروهی هم این بنا را منتسب به فخرالدوله دیلمی می‌دانند.

ساعت آفتابی

عده‌ای با توجه به نشانه‌های مختلفی که در این بنا وجود دارد آن را یک ساعت آفتابی می‌دانند. اگر از بالا به این برج نگاه کنید متوجه خواهید شد بدنه برج با مهارت خاصی به صورت ستاره چند پَر ساخته شده است به صورتی که با طلوع خورشید از سمت شرق به ترتیب، کنگره‌ها توسط نور آفتاب روشن می‌شوند. از این رو در گذشته از برج طغرل همانند یک ساعت آفتابی بزرگ برای تشخیص زمان استفاده می‌شده است به طوری‌که برای تمام افراد شهر قابل دیدن باشد. در دو طرف این برج دو سردر جنوبی و شمالی وجود دارد که به صورت قرینه روبه‌روی یکدیگر و روی نصف‌النهار قرار گرفته‌اند.

این برج دارای 24 کنگره دور تا دور بناست، یک ‌ساعت پس از طلوع آفتاب یک کنگره، دو ساعت پس از طلوع آفتاب دو کنگره و... به همین ترتیب کنگره‌ها روشن می‌شوند تا زمانی که خورشید روی نصف النهار منطقه قرار می‌گیرد که این بیشترین ارتفاع آن از افق است؛ درست بالای سردر جنوبی برج و هنگام اذان ظهر را نشان می‌دهد.  

از ظهر به بعد کم‌کم کنگره‌های غرب شروع به روشن شدن می‌کنند که تا غروب خورشید ادامه دارد. از روی کنگره‌های این برج و روشن شدن آنها توسط خورشید می‌توان گذر زمان را محاسبه و تعیین کرد. با غروب آفتاب ساعت با نور مهتاب کار می‌کند و تشخیص زمان در شب سخت‌تر شده و باید از علم ستاره‌شناسی بهره گرفت. در روزهای ابری ساعت از کار افتاده و باید منتظر آمدن خورشید شد.

فانوس راهنمای مسافران جاده ابریشم

برخی دیگر اما معتقدند که این سازه یک فانوس راهنما بوده است. می‌گویند از آنجا که ری در مسیر جاده ابریشم قرار داشته از این برج برای راهنمایی مسافران استفاده می‎کردند. روش کار هم به این صورت بوده که بالای برج آتش روشن می‌کردند تا به مسافران مسیر خراسان به ری راه درست را نشان دهند.

پژواک صدا (بلندگو): 

نحوه معماری و سوراخ‌هایی که در برج تعبیه شده است باعث می‌شود اگر کسی در وسط برج قرار گیرد صدایش پخش شود؛ که ظاهرا از این ویژگی برای مجالس استفاده می‌شد تا صدایی رسا به گوش همگان برسد؛ سقف مخروطی که در گذشته بر روی این برج وجود داشته به این کارکرد کمک می‌کرده است. البته اکنون این فضاهای توخالی برج پذیرای پرندگان است.

تعیین برج (ماه):

گذشتگان از طریق سایه‌های که روی دیوار بنا می‌اُفتاد و با توجه به دریچه‌های گذر نور می‌توانستند برجی را که خورشید در آن قرار داشت تشخیص دهند. ارتفاع خورشید در هر برجی متفاوت است و از اندازه‌گیری سایه و طرز تابش می‌توان روزها و برج‌ها را تشخیص داد.

تاریخچه برج طغرل 

برج طغرل از بناهای به جای مانده از دوران سلجوقی است که گمان می‌رود معمار آن محمدامین معمارباشی باشد. پس از حمله مغولان، آنها شهر ری را به آتش کشیدند و حجم وسیعی از این آثار را نابود کردند؛ مغول برای نشان دادن اینکه چه آثاری را از بین برده است این بنا را برای نمونه حفظ کرد. 

این برج نخستین بار در سال 1301 و در پایان 35‌ امین سال پادشاهی ناصرالدین شاه توسط ابوالحسن خان معمارباشی مرمت و بازسازی و لوحی مرمر بر سر در بنا نصب شد. این بازسازی برج طغرل را از خطر نابودی نجات داد اما ظرافت کاری‌های قدیمی و بقعه کتیبه کوفی در طی آن از بین رفت. مرمت بعدی در دوران پهلوی انجام پذیرفت؛ بعد از انقلاب 1357 سال‌ها این بنا متروک بود و آخرین مرمت آن نیز در سال 1387 انجام شد. پس از سال 1387 بودجه‌ای برای مرمت این بنا اختصاص داده نشده، در نهایت این بنا توسط شهرداری محوطه‌سازی و امکانات رفاهی متنوعی در نزدیکی آن ایجاد شد. امروزه اگرچه برج طغرل سالم به نظر می‌رسد؛ اما ترک‌هایی را در جان خود تحمل می‌کند که هر روز آن را به مرگ نزدیک‌تر می‌کنند. تکان‌های حاصل از حرکت مترو هم خطر دیگری است که برج طغرل برای بقا با آن دست و پنجه نرم می‌کند.

معماری برج طغرل 

این برج از شاهکارهای معماری دوران سلجوقی‌ست، برجی استوانه‌ای شکل از خشت، آجر و ساروج که دارای مساحتی بالغ بر ۴۸ مترمربع و ارتفاعی نزدیک به ۲۰ متر است. البته در گذشته گنبد مخروطی شکلی بر فراز سازه وجود داشته که امروز دیگر اثری از آن نیست. قطر بیرونی برج ۱۵ متر و قطر داخلی آن به ۱ متر می‌رسد.

از دیدنی‌ها و جذابیت‌های برج طغرل، می‌توان به یک سردر چوبی در ورودی اشاره داشت. همچنین جالب است بدانید که این سازه دو ورودی مجزا برای آقایان و بانوان داشته است. با ورود از درب اصلی طاق‌های آجری زیبایی را خواهید دید که متعلق به دوران معاصر است و سعی شده تا با معماری بنا مطابقت داشته باشد. برای ورود به فضای داخلی برج طغرل دو در، یکی در ضلع شمالی و یکی در ضلع جنوبی برج با معماری سبک رازی (1) ساخته شده‌ است. سردرهای شمالی جنوبی به صورت قرینه روبروی هم و روی نصف‌النهار قرار گرفته‌اند. در مقابل یکی از درهای ورودی ردپای گربه‌ای وجود دارد که اگر روی آن بایستید در بالای سرتان تصویری شبیه به دهان باز یک شیر را خواهید دید. همچنین کتیبه‌ای سنگی بالای سر در جنوبی قرار گرفته که تاریخچه و چگونگی ساخت برج را شرح داده است.

پس از عبور از گذرگاه سرسبز و گل‌کاری شده به برج طغرل می‌رسیم. در بالای برج گنبدی وجود داشته که به احتمال زیاد در فناوری اکوستیکی بنا تاثیر داشته و بر اثر زمین لرزه‌ای از بین رفته است. نمای بیرونی برج متشکل از ۲۴ کنگره آجری با زاویه حاده است و در راس برج، دو ردیف مقرنس آجر‌کاری شده به چشم می‌خورد. در ضلع شمال‌غربی و در ارتفاع نزدیک به ۵ متری، دری کوچک و چوبی را می‌بینید که در پشت خود راه پله‌ای داخل جدار دیوار دارد که شما را به بالای برج می‌رساند. یکی از ویژگی‌های بنا این است که تا ارتفاع چهار متری برج، دیوارها توپر و بالاتر از این ارتفاع به صورت توخالی طراحی شده و وسط آن نیز پلکانی قرار داده‌اند.

هنگامی که در محوطه دور برج قدم می‌زنید دری چوبی که در ارتفاع 7 متری قرار گرفته است توجه شما را جلب می‌کند. این قسمت از داخل برج دهانه‌ای است که توسط پلکانی مارپیچ به بام بنا می‌رسد. در واقع در قدیم توسط این راه به بالای برج می‌رفتند تا آتش روشن کنند و این آتش چراغ راه مسافران باشد. دیواره بالای برج به‌اندازه‌ای پهن است که حدودا یک اتومبیل می‌تواند روی آن دور بزند.

دو ناودان سنگی نیز بالای دیواره وجود دارد که آب باران و برف را به پایین هدایت می‌کند. کف قسمت داخلی برج سطحی صیقلی دارد که در مرکز با شیبی کاسه‌مانند به سوراخ آبریز کانال آب متصل می‌گردد.در فصل بارش، آب حاصل از باران و برف به کف برج ریخته و پس از شست‌وشوی فضله‌های کبوترانی که در حفره‌های دیواره داخلی برج لانه کرده‌اند، وارد کانال آب داخل زمین شده و سپس بعد از طی مسیری به باغ و فضای سرسبز محوطه جریان پیدا می‌کند. این آب حاوی کود حیوانی بوده و برای رشد گیاهان بسیار مفید و مثمرثمر است.

برج در جایی قرار گرفته است که تمام مردم شهر می‌توانستند از آن استفاده کنند. وجود سردابه یا انباری در قسمت پایینی برج، سبب سالم ماندن و جلوگیری از پوسیدگی در پِی برج شده است؛ فضاهای توخالی نیز همانند هواکش عمل می‌کنند و مانع از ایجاد رطوبت در خشت و آجرها می‌شود. سردرها، قوسی‌ها و همچنین فضاهای تو خالی همگی دلیلی بر استقامت این برج هستند. در ساخت بنا مصالحی همچون خشت خام، آجر و ساروج (2) به کار رفته که موجب استحکام بنا در برابر بلاهای طبیعی تا امروز شده است.

پاورقی

1. شیوه‌ای در معماری ایرانی است که مربوط به سده پنجم تا آغاز سده هفتم (سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) است. پلان مستطیل شکل، فضای ایوانی، مصالح اولیه آجر، استفاده از طاق‌های جناقی (تیزه‌دار)، استفاده از تزئینات (گچ‌بری، آجرکاری، گره‌سازی، کاشی خشتی) و... از ویژگی‌های این سبک است.

2.ساروج ترکیبی از پنج ماده (سفیده تخم‌مرغ، پودر سنگ، پشم شتر و موی بز، آهک و خاکستر زغال) است.

امکانات

• راهنما
• نیمکت
• سرویس بهداشتی
• سطل زباله

دغدغه های کارناوال

میراث چند هزار ساله ری در مسیر نابودی قرار دارد و اگر به این مساله رسیدگی نشود، این آثار گرانبها را از دست خواهیم دارد. پس از چشمه علی، دژ اشکان، آتشکده، زندان هارون الرشید و ده‌ها اثر تاریخی در ری حال باید نگران آسیب و از بین رفتن برج طغرل نیز باشیم.

• حمله موریانه‌ها، قرارگیری مترو، نصب پست گاز در پشت محوطه اصلی، ساخت و سازهای ناهمگون در اطراف برج و... از عوامل تهدید کننده برای این اثر ارزشمند است.
•  با توجه به احتمال کج‌شدگی برج، این سازه هر سال باید با محاسبات دقیق اندازه‌گیری شده، تحت کنترل باشد و در صورت ضرورت مرمت شود.

عدم توجه به نگهداری مناسب و مرمت بنا چیزی جز افسوس و پشیمانی را در پی نخواهد داشت. پس بهتر است پیش از آنکه دیر شود عوامل مخرب را شناسایی کنیم و درصدد رفع آنها بر بیاییم.

سخن آخر

تاریخ‌گردی امروزمان به ری پایان یافت. در سفر خود به ری بازدید از برج طغرل را از دست ندهید.

سفر شما به این جاذبه تاریخی چگونه بود؟

چه چیزی حس کنجکاوی شما را برانگیخت تا به آنجا بروید؟

نظرات و تجربه‌های خود را با ما و همراهان همیشگی کارناوال در میان بگذارید.