معبد آرتمیس ترکیه | شاهکار عجایب هفتگانه

یکی از نخستین داستان ها و افسانه هایی که در کودکی با آن ها آشنا شده ایم، عجایب هفتگانه جهان باستان هستند. بناهایی چون هرم بزرگ و مرموز جیزه در مصر، باغ های عجیب و غریب و معلق بابل و البته فانوس اسکندریه، نخستین فانوس دریایی دنیا، از جمله عجایبی هستند که نام شان را بسیار شنیده ایم و کم و بیش از آن ها اطلاعاتی داریم؛ اما این لیست خارق العاده خبر از «هفت» اعجوبه باستانی می دهد که حتا نام برخی از آن ها تا به حال به گوش مان نخورده است. این بار کارناوال می خواهد روی یکی از خاص ترین آن ها انگشت بگذارد، دست شما را بگیرد و با خود به کنکاش در اعماق تاریخ جهان ببرد. امروز به سراغ معبد آرتمیس در شهر ازمیر ترکیه می رویم و می خواهیم اطلاعات بسیاری از آن به دست آوریم.

آنتیپاتر سیدونی، یکی از نخستین کسانی که در جمع آوری و گردآوری لیست عجایب هفتگانه نقش داشت، معتقد است معبد مرمرین آرتمیس، باشکوه ترین اثر جهان باستان است که در طی 3 هزار سال پیش ساخته شده است. یکی از نکاتی که بر بی همتایی آرتمیس تاکید می کند، تخریب و نابودی چند باره این معبد است که هر بار زیباتر، باشکوه تر و وسیع تر از دفعات پیشین قد برافراشت. 

همراه کارناوال باشید تا آخرین اعجوبه باستانی را بشناسیم و ببینیم کِی به وجود آمد، در طول سال های طولانی حیاتش چه ها بر او گذشت و دست آخر، زمانه چه بر سر او آورد؟ 

چرا معبد آرتمیس؟ 

• از عجایب هفتگانه جهان باستان است.
• از نظر خالق لیست عجایب هفتگانه، باشکوه ترین اعجوبه جهان باستان است.
• قدمت این سازه باستانی به سه هزار سال پیش بر می گردد. 
• این سازه منسوب به آرتمیس، یکی از قدرتمندترین و پرنفوذترین ایزدبانوان جهان باستان است.
• این معبد سه بار در زندگی طولانی خود تخریب شد و هر بار باشکوه تر از نمونه های قبل، مورد بازسازی قرار گرفت.
• اسکندر مقدونی تصمیم داشت در هزینه بازسازی آن شریک شود تا نامش بر روی معبد درج شود، اما مردم نپذیرفتند. 
• یکی از نخستین معابدی است که با مرمر ساخته شده است. 

آشنایی با معبد آرتمیس | Temple of Artemis

معبد آرتمیس یکی از قدیمی ترین و باشکوه ترین معابد جهان باستان است که تماما از مرمر ساخته شده بود. در حال حاضر آرتمیس به عنوان یکی از عجایب هفتگانه جهان باستان به شمار می رود. این معبد در شهر باستانی اِفِسوس قرار داشت که موقعیت امروزی آن در شهر سلجوک و در نزدیکی ازمیر ترکیه است. 

گرچه از زمان دقیق ساخت معبد آرتمیس اطلاعی در دست نیست؛ اما روایت های مختلف و البته کشفیات باستان شناسی آن را متعلق به قرن 10 تا 8 پیش از میلاد می دانند و در نتیجه می توان گفت که این معبد، یکی از نخستین معابد ساخته شده در دوران باستان است. از دیگر نکته های قابل تمایز معبد آرتمیس جنس مرمر آن است، زیرا از نخستین سازه های مرمرین تاریخ محسوب می شود و استفاده از مرمر در آن زمان، اتفاق رایجی نبود. جالب است بدانید چنین سازه منحصر به فردی از آن روی ساخته شد تا به ایزدبانویی یونانی به نام آرتمیس پیشکش شود!

معبد آرتمیس در طی زندگی چند صد ساله اش، فراز و نشیب بسیاری را پشت سر گذاشت، بارها آسیب دید و سه بار به صورت کامل و با جزییات تمام بازسازی شد و هر بار وسیع تر و زیباتر از قبل عرض اندام کرد. در نهایت معبد آرتمیس با وجود زخم های بسیار بر تن ساختمانش، در سال 401 پیش از میلاد به صورت کامل تخریب شد. امروزه اگر به بازدید این معبد بروید، متاسفانه تنها با بقایا و قطعه هایی از تندیس های آخرین معبد رو به رو خواهید شد و دیگر خبری از آن شکوه و زیبایی نخواهید دید.

معبد باشکوه آرتمیس چه شکلی بود؟

آرتمیس، معبدی سپید، مرمرین و بزرگ بود که شکوه و عظمت آن بسیاری را تحت تاثیر خود قرار می داد. یکی از ویژگی های قابل توجه معبد، طراحی متفاوت آن بود. آرتمیس برخلاف دیگر معابد یونانی، با ترکیبی از معماری کلاسیک یونانی و طراحی و ساخت شرقی همراه شده بود. گویند دور تا دور معبد مرمرین را 127 ستون احاطه کرده بود که ارتفاع هر یک به نزدیک 20 متر می رسید. البته ستون های معبد نیز با دیگر معابد معمولی تفاوت داشت و در بخش پایینی هر یک، حکاکی ها و حجاری های چشمگیری خودنمایی می کرد که با ظرافت و مهارت بسیاری خلق شده بودند. 

اگر چند هزار سال پیش حضور داشتید و امکان آن بود تا از معبد آرتمیس بازدید کنید، پس از بالا رفتن از چند پله، وارد فضای وسیع ساختمان می شدید. کمی بعد دور تا دور معبد تندیس زنان جنگجوی آمازون (1) و پیکره هایی خارق العاده، از مشهورترین تندیس‌گران زمان را می دیدید. البته زیبایی و تزیینات داخلی معبد آرتمیس به همین جا محدود نمی شد و دیوارهای معبد نیز به نقاشی های نفیس و ستون های داخلی نیز به طلا و نقره کاری هایی آراسته شده بود. همه این موارد به کنار، در انتهای معبد جایگاهی مرمرین به چشم می خورد که تندیسی زیبا و مرمری از تمثال آرتمیس بر روی آن قرار داشت.

فیلو، مهندس و مکانیک مشهور یونان باستان، تجربه دیدار خود از معبد آرتمیس را این گونه روایت می کند:

• پیش از بازدید از معبد آرتمیس، دیوارهای عظیم باغ های معلق بابل، تندیس زئوس در المپیا، غول رودس، هرم باشکوه جیزه و آرامگاه هالیکارناسوس را از نزدیک دیده بودم؛ اما هنگامی که به معبد آرتمیس رسیدم و دیوارهای بلندش در میان ابرها رخ نمود، شکوه تمام این جاذبه ها رنگ باختند. 

پاورقی

1- خوب است بدانید که قبیله آمازون، قبیله ای در اساطیر یونانی اند که تمام افرادش زن بوده اند و مورخان معتقدند احتمال واقعی بودن آن ها نیز وجود دارد.

تاریخچه معبد آرتمیس

پیش از آن که معبدی به نام آرتمیس ساخته شود، نخست در این محل محرابی به نام تمنس (Temenos) قرار داشت که قدمتش به عصر برنز (3300–1200 سال پیش) برمی گشت. معبد آرتمیس در شهر باستانی افسوس واقع شده بود که مکان امروزی آن را در 75 کیلومتری شهر ازمیر ترکیه می دانند. مکان دقیق تر افسوس را در مرزهای شهر سلجوک کنونی می توان دانست. البته زمان دقیق ساخت این معبد باشکوه مشخص نیست؛ اما شواهد و گمانه هایی درباره آن وجود دارد. با توجه به روایات و شواهد به جا مانده، اغلب مورخان باستانی معتقدند که معبد آرتمیس را قبیله زنان آمازون ساخته اند. پیندار (Pindar)، شاعر معروف یونانی اعتقاد داشته آمازون ها معبد آرتمیس را ساختند تا بر شهر آتن تسلط و در غارت شهر دست داشته باشند. از دیگر افرادی که معتقدند بنای اولیه آرتمیس کار آمازون ها بوده است، می توان به تاسیتوس (Tacitus)، تاریخ شناس و کالیماخوسِ (Callimachus) شاعر اشاره کرد. کالیماخوس نیز در کتاب خود اشاره می کند که آمازون ها معبد را برای پرستش ایزدبانوی خانه داری خود، آرتمیس ساخته بودند. در این میان البته جغرافیدان شهیری چون پوسانیاس (Pausanias) سازه اولیه معبد را قدیمی تر از دوران آمازون ها می داند و قدمتش را به حدود سال های 1000 پیش از میلاد نسبت می دهد. باستان شناسان مدرن گرچه نتوانستند حرف های کالیماخوس را تایید کنند؛ اما گزارش پوسانیاس مبنی بر باستانی بودن مکان معبد را قابل قبول دانستند. 

همان طور که در ابتدا اشاره شد، معبد آرتمیس پس از ساخته شدن، چندین بار به دلایل مختلف تخریب و سه بار به طور کامل بازسازی شد. بنابراین می توان تاریخچه بنای معبد را به 3 بخش تقسیم کرد و در هر بخش، گذشته معبد آرتمیس را مورد بررسی قرار داد. در ادامه با جزییات تاریخچه معبد بیشتر آشنا می شویم.

بخش اول تاریخچه معبد: ساخت و نخستین تخریب

حفاری های باستان شناسان در سال‌های 1987 و 1988 میلادی، باعث شد تا قدمت تخمین زده شده برای معبد آرتمیس پذیرفته شود و سال ساختش را مربوط به عصر برنز (3200–600 قبل از میلاد) بدانند. در همین زمان پژوهشگران با کشف ظروف سفالین، قدمت‌ دقیق تر معبد را نیمه دوم قرن هشتم پیش از میلاد مشخص کردند. همچنین متخصصان با تحقیقات و بررسی بیشتر توانستند شکل معبد آرتمیس را در همان دوره تعیین کنند. به این ترتیب معبد آرتمیس را سازه ای با یک ردیف ستون وصف کردند که دور تا دور ساختمان را احاطه می کرد و کَفی سفالین داشت. معبدی با این شکل ظاهری، یکی از نخستین نمونه ها در نوع خود محسوب می شد. 

ادامه تحقیقات از رخداد سیلی عظیم در قرن هفتم پیش از میلاد پرده برداشت. این سیل ویرانگر معبد تازه ساخت آرتمیس را نابود و پس از آن رسوبی نیم متری از شن و سنگ در کف سفالین معبد جا خوش کرد. باستان شناسان با بررسی بقایای به جا مانده از سیل باستانی، چیزهای جالب توجهی پیدا کردند. یکی از آن ها، پلاکی از جنس عاج بود که بر روی آن حکاکی هایی از گریفین (موجود افسانه ای نیم عقاب و نیم شیر) و درخت زندگی به چشم می خورد که ظاهرا به شمال سوریه تعلق داشت. یکی دیگر از وسایل کشف شده، سنگ کهربای قطره ای شکل بود که بر روی آن سوراخ هایی وجود داشت. به نظر می رسید این زیورآلات به تمثال چوبی بانوی افسوس، آرتمیس تعلق داشته که احتمالا به هنگام سیل از دست رفته اند. 

باستان شناسی به نام بیمر (Bammer) می نویسد:

• «معبد آرتمیس با آن که در طی سالیان دراز در مکان نامناسبی قرار داشت، باز هم هر بار پس از تخریب در همان محل بازسازی می شد و مورد استفاده قرار می گرفت. این ساختمان به حدی در معرض خطر سیل و جریانات فصلی قرار داشت که در طی قرن های هشت و شش میلادی میزان رسوبات و گل و لای کف ساختمانش به حدود دو متر می رسید و در طی دو قرن بعدی نیز ارتفاع آن به 2.4 متر افزایش یافته بود. 
• جالب آن که این اصرار و تاکید مردم افسوس بر بازسازی معبد آرتمیس در همان نقطه، خبر از اهمیت مذهبی آن می دهد. در واقع  بازیابی هویت ساختمان اصلی، بخشی از آداب مذهبی مردم شهر بوده است.»

البته پلینیوس که از قدمت معنوی مکان معبد خبر نداشت، انتخاب محلی باتلاقی برای ساخت معبد آرتمیس را نوعی پیشگیری از خطر زمین لرزه دانسته است. 

بخش دوم تاریخچه: معبد دوم چه شکلی بود؟

بخش دوم تاریخچه معبد آرتمیس را می توان دوره پرشکوه و اوج این سازه دانست؛ چرا که معبد با ابعادی بسیار بزرگ تر از سازه اول ساخته شد و در طی سال های طولانی افراد زیادی به آن مراجعه می کردند. حامی مالی معبد جدید، کرزوس (Croesus)، امپراتور سرزمین لیدیه (1) بود که شهر افسوس را در محدوده حکومت خود قرار داد. طراحی و ساخت معبد دوم نیز در طی سال های 550 پیش از میلاد و توسط معماری یونانی به نام خرسیفرون (Chersiphron) و پسرش مِتاگنِس انجام شد. 

در قرن ششم پیش از میلاد بود که شهر افسوس به مرکزی تجاری بدل و پذیرای مسافران بسیاری از نقاط مختلف شد. خریسفرون نیز همین گونه به افسوس رسید و نسبت به ساخت معبد آرتمیس علاقه نشان داد. او معبد جدید را با استفاده از مرمر و در ابعاد قابل توجهی بنا کرد که طولش را 115 و عرضش را 46 متر ارزیابی کردند. به این ترتیب ابعاد معبد جدید آرتمیس چهار برابر ساختمان پیشین شد. جالب است بدانید این اولین باری بود که معبدی مرمرین در یونان باستان احداث می شد. راویان و تاریخ شناسان، ارتفاع ستون های دور تا دور معبد را 13 متر تخمین می زنند و می گویند که ستون ها در دو ردیف، به صورت کامل ساختمان معبد را احاطه کرده بودند. البته دو ردیف به گونه ای بنا شده بوده که پیاده رویی عریض را در میان خود شکل داده و محوطه ای را برای قرارگیری تمثال مذهبی آرتمیس به وجود می آورد. 

بنا بر گزارشات پوسانیاس این ستون ها به 36 عدد می رسیدند و آراسته به حکاکی ها و نقوش برجسته متفاوتی بودند. همچنین پیکره ای چوبین و زیبا از آرتمیس در بخش شرقی محراب معبد قرار داشت که خالقش اندویوس (Endoios) نام داشت. احتمالا او برای ساخت تمثال، از چوب درخت آبنوس و یا درخت تاک سیاه رنگی استفاده کرده بود. 

به زودی معبد آرتمیس به جاذبه ای مهم بدل شد و مورد توجه پادشاهان، بازرگانان، گردشگران و پیروان مذهبی خود قرار گرفت و بسیاری خود را به این معبد مرمرین می رساندند تا هدایا و جواهرات خود را به پایش بریزند. استفاده از معبد آرتمیس محدود به افراد بلندمرتبه جامعه نمی شد و مورد توجه خلاف کاران هم بود؛ به گونه ای که افراد گرفتار زیادی به آن جا پناه می بردند و به این ترتیب در حریم مذهبی و امن معبد، از مجازات و شکنجه در امان می مانند. جالب آن که این بست نشینی ریشه در افسانه های یونانیان دارد. بر طبق این افسانه ها، دو تن از زنان سرکش قبیله آمازون، از دست دایناسوس (خدای نوشیدنی و عیش و نوش) و هرکول فرار کردند و به معبد ایزدبانو آرتمیس پناهنده شدند تا به این ترتیب از مجازات خدایان جان سالم به در ببرند.

امروزه هزاران هزار اثر تاریخی و بقایای منحصر به فرد باستانی از دوران اوج معبد بر جای مانده است که از آن دست می توان به مواردی چون سکه های طلا و نقره با آلیاژ الکتروم اشاره کرد. همچنین از نقوش برجسته پایه های ستون معبد، قطعات بزرگ و باشکوهی باقی مانده که در موزه بریتانیای لندن نگهداری می شوند. همچنین قطعات کوچکی از بقایای معبد در موزه متروپولیتن در معرض دید عموم قرار دارد.

تخریب معبد 

در سال 356 میلادی مردی نادان و خودستا به نام هروستراتوس (Herostratus)، برای شهرت یافتن و جاودان کردن نامش، تیرهای چوبی سقف معبد را آتش زد. کار احمقانه او باعث شد آتش سوزی به دیگر بخش های ساختمان منتقل و معبد آرتمیس به کلی نابود شود. این عمل گرچه به شهرت هروستراتوس منجر شد و او به خواسته اش رسید؛ اما در نهایت هزینه گزافی برای او برداشت. آتش سوزی معبد آرتمیس که خشم مردم را بسیار برانگیخته بود، باعث شد تا هروستراتوس را دستگیر کرده و او را به اعدام محکوم کنند. همچنین پس از آن پیروان خشمگین معبد آرتمیس، بردن نام هروستراتوس را به هر گونه ای ممنوع کردند. گرچه تئوپومپ (Theopompus)، مورخ مشهور یونانی بعدها این کار را انجام داد.

جالب است بدانید که بنا بر شواهد مورخان روم باستان و یونانی ها، تاریخ تخریب معبد آرتمیس با تولد اسکندر مقدونی هم زمان بوده است. پلوتارک (Plutarch) از زندگی‌‌نامه نویسان یونانی می گوید:

• آرتمیس به قدری سرگرم و خوشحال از تولد اسکندر بود که فرصت نکرد برای نجات معبد خویش اقدامی کند.

پاورقی

1- نام حکومتی در 1200 پیش از میلاد است که در غربی ترین نقطه آسیا قرار داشت. 

بخش سوم تاریخچه: ساخت معبد برای بار سوم

پس از آتش سوزی و نابودی معبد آرتمیس، این ساختمان باشکوه سال ها به همان حال رها شد. این زمان مقارن بود با رشد و قدرت یافتن اسکندر مقدونی. در این اوضاع و احوال اسکندر به مردم افسوس اعلام کرد حاضر است هزینه ساخت مجدد معبد آرتمیس را به عهده بگیرد، به شرط آن که نامش را بر روی معبد مرمرین حکاکی کنند. مردم شهر افسوس که بسیار شیفته معبد بودند، علاقه ای به مداخله اسکندر نداشتند؛ اما از سویی نه گفتن به اسکندر نیز کار آسانی نبود و از خشم او می ترسیدند. این شرایط مردم را دچار نگرانی کرد تا آن که در نهایت جوابی هوشمندانه به ذهن شان رسید. حاکم شهر به اسکندر گفت: سزا نیست که خدایی چون تو بخواهد برای خدایی دیگر معبد و خانه بسازد. اسکندر هم با شنیدن چنان حرفی، از خیر معبد آرتمیس گذشت.

سال ها گذشت، اسکندر از دنیا رفت و ساکنان افسوس در نهایت توانستند با هزینه و همت خود معبد را مورد بازسازی قرار دهند. کار مرمت در سال 323 پیش از میلاد آغاز شد و ساخت آن سال های بسیاری زمان برد. شاید دلیل این طولانی شدن، وسعت بی نظیر معبد سوم بود. مورخان طول این معبد را 137، عرضش را 69 و ارتفاعش را 18 متر ارزیابی کرده و تعداد ستون های اطرافش را 127 عدد دانسته اند.

درباره تزیینات و آرایش داخلی قسمت محراب معبد آرتمیس روایت های مختلفی وجود دارد. شخصی به نام آتناگوراس (Athenagoras) که پدر کلیساها دانسته می شد، معتقد است در قسمت محراب تمثالی زیبا و عظیم از آرتمیس وجود داشت که اندویوس مجسمه سازش بود.

پوسانیاس اما در حکایات خود چیز دیگری می گوید و می نویسد:

• نقاشی بزرگی از آرتمیس در محراب معبد به چشم می خورد که با مجموعه ای از تصاویر و پیکره های دیگری همچون سردیسی از نوکس (Nyx)، ایزدبانوی شب، همراهی می شد. 

پلینیوس روایت دیگری از ظاهر معبد دارد:

• تصاویری از زنان افسانه ای آمازون، بنیان گذاران معبد آرتمیس بر روی دیوارها حکاکی شده بود. 

منابع ادبی نیز نظر خود را درباره معبد آرتمیس دارند: 

• دیوارهای معبد به تصاویر و نقاشی های زیبایی آراسته شده بودند و بر روی ستون ها، طلاکاری و نقره کاری های باشکوهی نظر را به خود جلب می کردند. البته تمام شکوه معبد در این جزییات خلاصه نمی شد و آثار گران بها و پیکره هایی بی نظیر از هنرمندان بزرگ و صاحب سبکی چون فیدیاس (Phidias)، پلیکلیتوس (Polykleitos)، کرسیلاس (Kresilas) و فرادمون (Phradmon) به معبد جلوه ای دیگر بخشیده بودند. 

بازسازی های معبد آرتمیس این بار تا 600 سال دوام آوردند و در این مدت چندین و چند بار شرح معبد در نخستین حکایات مسیحی ها در شهر افسوس آورده شد. بنا بر کتاب های عهد جدید، زمانی که نخستین مُبلغ مسیحیان به شهر افسوس رسید، محلی ها بابت شکل و شمایل معبد آرتمیس که با تندیس های خارج از عرف تزیین شده بود، دچار شرم و ترس شدند. 

معبد آرتمیس چه زمانی برای همیشه فرو ریخت؟

در سال 268 میلادی بود که گات ها (Goths) - یکی از قبیله های آلمان شرقی- به معبد آرتمیس یورش بردند و با به آتش کشیدن آن، باعث نابودی معبد آرتمیس شدند. پس از این ممکن است معبد بازسازی یا ترمیم شده باشد؛ اما درباره اتفاق های پس از این تاریخ، اطلاعات چندانی در کتاب های تاریخی نمی بینیم.

بنا بر اطلاعات کتاب «افِسوس پس از دوران باستان»، پس از حمله گات ها، بخش کوچکی از معبد آرتمیس بازسازی شد. بنا بر فرمان و دستور دیوکلتیان، یکی از امپراتوران روم، بخش های داخلی معبد مرمت شد و کف آن را سنگ فرش کردند. استفاده از معبد آرتمیس کماکان تا قرن چهارم میلادی ادامه یافت تا آن که در نهایت در سال 401 توسط جان کریسوستوم، یکی از بزرگان کلیسای کاتولیک به طور کامل تخریب و نابود شد.

سرگذشت معبد آرتمیس پس از تخریب

معبد آرتمیس پس از آخرین تخریبش در سال 401 میلادی، دیگر به سان گذشته سرپا نشد و چونان ویرانه ای کهن باقی ماند. البته ویرانه های آرتمیس نیز مورد توجه بود و بقایای بنا، منبعی اصلی برای تامین مصالح و احداث ساختمان ها در دیگر شهرها محسوب می شد. به طور مثال، سنگ برخی از ستون های کلیسای مشهور ایاصوفیه در استانبول را متعلق به معبد آرتمیس می دانند. سنگ نوشته های محوطه معبد آرتمیس نیز از حمام های قسطنطنیه و کلیساهای سنت مری و سنت جان سر در آوردند. دیگر دارایی های معبد آرتمیس مانند پیکره ها، تندیس ها و برخی از قسمت های تزیینی معبد نیز در دیگر بخش های شهر تاریخی قسطنطنیه (استانبول امروزی) مورد استفاده قرار گرفتند. 

غارت مال و اموال و استفاده از بخش های مختلف معبد آرتمیس تا آن جا پیش رفت که چیزی جز شالوده و پی اولیه بنا باقی نماند. برخی از بخش های مرمرین معبد سوزانده شدند تا با استفاده از سنگ آهک آن، ساروج تهیه کنند. جالب آن که معبد آرتمیس به قدری بزرگ، باشکوه و مملو از قسمت های زینتی  بود که جدا کردن، غارت و تخریب آن به کندی صورت می گرفت و تا 100 سال بعد یعنی در زمان ژوستینین اول (Justinian I)، هنوز پیکره ها و تندیس های قابل توجهی از بنا باقی مانده بود. ژوستینین اول که از امپراتوران بزرگ روم شرقی بود، دستور داد تا سردیس ها و تندیس های مرمرین معبد را جدا کرده و به شهر قسطنطنیه منتقل کنند. 

سال ها گذشت و از آن جا که معبد آرتمیس در معرض سیل ها و جریان های پی در پی قرار داشت، کل ویرانه های معبد از رسوبات و گل لای انباشته شد و به مرور، به کلی زیر خروارها خاک پنهان شد. 

کشف معبد آرتمیس 

پس از سال ها بی توجهی به آرتمیس، در قرن نوزدهم فصل جدیدی برای این معبد رقم خورد. جان ترتل وود (John Turtle Wood) در سال 1869 از سوی موزه بریتانیای لندن به سفر اکتشافی در نزدیکی ازمیر رفت. او پس از 6 سال حفاری و کند و کار در نقاط احتمالی، توانست محل دقیق معبد آرتمیس را بازیابد. البته میزان گِل و خاک روی معبد آرتمیس به قدری زیاد بود که کاوشگران به سختی و پس از صرف زمانی طولانی توانستند به نشانه هایی از آن دست یابند. این جست وجوها تا سال 1874 میلادی ادامه یافت و پس از آن از سوی باستان شناس انگلیسی دیگری به نام دیوید جرج هوگارس (David George Hogarth) دنبال شد. جرج هوگارس در سال های 1904 تا 1906 میلادی، محل معبد آرتمیس را مورد کند و کاو قرار داد و سه بنای باستانی معبد را شناسایی کرد. از جمله کشفیات این دوره، قطعاتی از مجسمه های قرن چهارمی معبد بودند.

امروزه تمام این بقایای باستانی در اتاق افسوس موزه بریتانیای لندن نگهداری می شوند. قطعات اکتشافی مجسمه ها را پس از اتصال به یکدیگر در این موزه به نمایش گذاشته اند. همچنین بخش هایی از معبد اولیه که در بازسازی و ساخت معبد دوم مورد استفاده بودند، در این اتاق به چشم می خورد. یکی دیگر از مواردی که در اتاق افسوس موزه بریتانیا وجود دارد، کوزه ای باستانی و مملو از سکه است که قدمتی 2600 ساله دارد. این کوزه در قسمت پی معبد اولیه و باستانی کشف شد. 

امروزه معبد آرتمیس درست خارج از شهر سلجوک (Selçuk)، ترکیه واقع شده و با یک ستون که از قطعات باستانی معبد ساخته شده، شناخته می شود. 

قطعات معبد آرتمیس در موزه بریتانیا

معبد آرتمیس در بطن زندگی مردم

اگر قدری در تاریخ یونان جست و جو کنیم، حرم ها، معابد و فستیوال های آرتمیس را در سرتاسر جهان یونان باستان خواهیم دید؛ اما آرتمیسِ افسوس از دیگران متمایز است. زرق و برق و شکوه معبد آرتمیس در شهر افسوس، نشان از قدرت و نفوذ این ایزدبانو در میان مردم شهر داشت و از اعتبار جهانی و محلی او حکایت می کند. با وجود آسیب های پی در پی معبد آرتمیس، هر بازسازی به وضوح بر شهرت و ارزش این مجموعه مذهبی افزود و هر ساله تعداد زیادی از مردم، در ماه مارس (فروردین) و ابتدای می (اردیبهشت) به معبد شهر افسوس می رفتند تا در مراسم و آیین های آرتمیس شرکت کنند.

توجه بسیار مردم افسوس به معبد شهرشان به قدری بود که با وجودی که سرزمین‌شان به دست حکومت پارس افتاد، همچنان تلاش های خود را برای بازسازی معبد ادامه دادند. البته در کل پارسی ها با افسوسی ها برخورد منصفانه ای داشته و افسوسی ها نیز با ایرانی ها رابطه خوبی داشتند. فرماندهان ایرانی فقط برخی از دست سازه های مذهبی مردم را از معبد آرتمیس خارج کرده و با خود به شهر سردیس (در ترکیه امروزی) بردند. از آن سو نیز تعدادی از تندیس های ایزدبانوان خود را به معبد آرتمیس بردند، که البته این اتفاق از دید مردم افسوس ممنوع تلقی نمی شد.با این همه ساکنان افسوس، آرتمیس را مختص خودشان می دانستند و روی آن حساسیت بسیاری داشتند؛ به طوری که نسبت به هرگونه دریافت پیشنهاد مراقبت و محافظت از سوی غریبه ها، خشم و انزجار خود را بروز می دادند. به طور مثال هنگامی که اسکندر سرزمین پارس را تصرف کرد و افسوس نیز به دست او افتاد، برای بازسازی معبد آرتمیس پیشنهاد کمک مالی داد اما مسوولان معبد و مردم پیشنهادش را رد کردند. 

در سال های بعد و در طی حکمرانی رومیان باستان، آیین های سنتی و مذهبی شهر افسوس گسترش پیدا کرد و به عنصری نمادین در جشنواره های دوره هلنیستی (1) بدل شد. اهمیت آرتمیس در زندگی مردم در این دوران چند وجهی بود. معبد آرتمیس بخش پررنگی از هویت سیاسی و فرهنگی افسوس را شکل می داد، برای زندگی اقتصادی مردم حیاتی بود و موقعیت مناسبی برای ازدواج دختران و پسران مجرد یونانی محسوب می شد. همچنین بازی ها، مسابقات و نمایش های بسیاری به یاد و نام ایزدبانو آرتمیس برگزار می شد. 

تاثیر چشمگیر آرتمیس در زندگی مردم را حتا در نقاشی های به جا مانده از آن زمان می توان دید. به طور مثال وقتی به یکی از بهترین نقاشی های آپلس (Apelles)، بزرگ ترین نقاش یونان باستان نگاه می کنیم؛ تصاویر ایزدبانو آرتمیس را در کوچه و خیابان و در دست دختران و دوشیزگان خواهیم دید.

پاورقی

1- دوره هلنیستی دوره ای در تاریخ سرزمین های مدیترانه ای است. این دوره از مرگ اسکندر آغاز می شود و تا زمان ظهور امپراتوری باستانی روم ادامه دارد. 

نکاتی درباره ساخت معبد آرتمیس

در این جا به چند نکته درباره ساز و ساز معبد آرتمیس می پردازیم:

وجود مرمر و چوب در سازه

همان طور که از ابتدا اشاره کردیم، از جمله نکاتی که معبد آرتمیس را در جهان باستان از سایر ساختمان ها متمایز می کرد، استفاده از مرمر در بنای این سازه بود. چرا که در آن زمان نه تنها استفاده از مرمر رایج نبود که اتفاق بدیعی محسوب می شد. مرمر، سنگی سخت، سنگین و کمیاب بود که معادن کمی داشت. از طرفی معادن مرمر از نقطه کنونی ساخت معبد نیز فاصله بسیاری داشتند و در قرن هشتم تا ششم پیش از میلاد در افسوس، هنوز وسایل حمل و نقل برای جا به جایی در مسافت های طولانی رایج نبودند. همه این ها گر چه به بُعد اعجاب آمیز ماجرا تاکید دارد، اما سوالی را در ذهن ما پر رنگ می کند: با همه این ها، چرا برای ساخت معبد آرتمیس از مرمر استفاده کرده اند؟

برای این سوال چندین جواب می توان در نظر گرفت. پیش از هر چیز کمیاب بودن مرمر، این سنگ را به مصالح خاصی تبدیل می‌کرد و دقیقا همین ویژگی برای بنای معبد مهم آرتمیس قابل توجه بود. از سویی دیگر، در آن زمان رقابتی سیاسی بین سرزمین های همجوار وجود داشت. پیش از ساخت معبد آرتمیس، به تازگی ساخت معبدی در شهر ساموس، (جزیره ای یونانی و در نزدیک سلجوک امروزی) به پایان رسیده و بنابراین طبیعی بود مردم افسوس بخواهند معبد خود را با بهترین معماری و در ظاهری متمایز بنا کنند. اما در انتها شاید بتوان گفت توجیه پذیرترین نکته، موضوع دیگری است. بر اساس شواهد موجود، به نظر می رسد پیش از آغاز ساخت معبد، در نزدیکی شهر افسوس معادن مرمر کشف شده بودند.

 شاید همچنان این ابهام در ذهن شما باقی مانده باشد که به هر حال جا به جایی چند تُن مرمر، در 2800 سال پیش، باز هم کار آسانی نبوده است. البته باید در نظر داشته باشید، ساخت و استفاده از چرخ ها در آن زمان کاملا رایج بوده است. به این ترتیب کارگران معدن مرمر را استخراج می کردند، سپس انتهای قطعات بزرگ سنگ را سوراخ کرده و از میان آن ها محوری عبور می دادند. پس از آن نوبت اتصال و محکم کردن چرخ ها به محور بوده است. به این ترتیب بلوک سنگ در میان دو چرخ بزرگ چوبی قرار می گرفت. باقی سختی کار بر دوش گاوهای نر باستان گذاشته می شد که با تلاش بسیار، سنگ های مرمر را جا به جا می کردند. گرچه این روش قدری وقت گیر به نظر می رسد، اما باید بدانید بسیار کارساز و موثر بوده و بعدها در طی دوره یونان باستان و امپراتوری روم، بسیار استفاده می شد. 

نکته دیگری نیز درباره مصالح موجود در ساختمان معبد وجود دارد که کمتر به آن اشاره شد. اگر به تاریخچه دقت کرده باشید، به یادتان مانده که دومین معبد بر اثر آتش سوزی از بین رفت و آن هم دلیلی نداشت جز سوختن تیرهای چوبی سقف. به این ترتیب با بررسی دقیق تر سازه در سال های مختلف، می توان دریافت که در کنار مرمر، از چوب نیز در ساخت معبد آرتمیس استفاده می کردند. به گواهی نوشته های پلینیوس، چهارچوب، دروازه های ساختمان و بخش مرکزی معبد از چوب سدر و درها از جنس آبنوس بودند. البته از زمان دقیق تر وجود و کاربرد چوب در معبد آرتمیس اطلاعی در دست نیست. 

موقعیت نامناسب و تکنیک ساخت معبد

همان طور که در حین تاریخچه اشاره کردیم، معبد آرتمیس بر روی زمینی باتلاقی قرار داشت و این موضوع برای ساخت نخستین معبد، چالش بزرگی محسوب می شد. از جمله مشکلاتی که انتخاب این زمین ایجاد می کرد، دشواری کندن زمین و در ادامه ایجاد پِی و فوندانسیون لازم بود. دومین مشکل نیز به نوع خاک زمین بر می گشت که به سختی می توانست وزن معبد را تحمل کند. در نتیجه سازندگان و معماران معبد آرتمیس با چنین مشکلاتی دست و پنجه نرم می کردند. 

جالب آن که راه حل این مشکل را معمار معبد ساموس ارایه داد، به پیشنهاد او لازم بود ابتدا لایه ای در زیر معبد ساخته شود. این لایه ترکیبی از شن و زغال سنگ بود که بر روی فرشی از پوست حیوانات قرار می گرفت. این لایه در واقع استحکام لازم را به زمین زیر معبد اضافه می کرد و به معماران اجازه می داد تا بتوانند پی ساختمان را  بسازند. در نهایت بر روی آن ها نیز بلوک های چند گوش مرمر را قرار داده بودند و کف معبد را ساختند. شاید تعجب کنید که امروزه چطور از راز این راه حل پرده برداشته شده است. باید بدانید باستان شناسان و زمین شناسان با بررسی و آنالیز ترکیب پی معبد، به عناصر کربن دار و بقایای آلی دست پیدا کردند. 

یکی از جالب ترین نکاتی که اخیرا پژوهشگران به آن دست پیدا کردند، وزن حدودی ستون های معبد آرتمیس است. بر اساس داده‌های این افراد، هر ستون نزدیک 100 تن وزن داشته است. از آن جا که ارتفاع هر یک به 20 متر می رسیده، دانستن آن که معماران چطور و با چه تکنیکی، این ستون ها را ساخته اند، بسیار جذاب به نظر می رسد. با این حال هنوز کسی نحوه کار معماران معبد ارتمیس را کشف نکرده است. 

آرتمیس که بود؟

ایزدبانو آرتمیس، معادلی رومی به نام دیانا دارد و از همین روست که معبد آرتمیس را با نام معبد دیانا نیز می شناسند. برخی از متخصصان و دانشمندان معتقدند که نام و خود ایزدبانو آرتمیس در واقع ریشه ای پیش-یونانی دارد. جالب است بدانید که آرتمیس دیگری نیز در اساطیر و افسانه های یونانی به چشم می خورد، اما از دید یونانیان باستان و البته محققان، آرتمیس شهر افسوس با همنام یونانی خود تفاوت هایی جدی دارد. به طور مثال شکل و شمایلی که از آرتمیس افسوس در تصاویرِ باقی مانده دیده می شود، به ایزدبانوان شرقی شباهت بیشتری دارد تا الهه های یونانی. به این نقاشی ها که دقت کنید، آرتمیس را می بینید که بدن و پاهایش به کلی پوشیده بوده و همانند همتایان یونانی خود عریان نیست. همچنین آرتمیس شهر افسوس ایزدبانوی باروری و ازدواج بوده در حالی که آرتمیس یونانی ها، الهه شکار است. 

در حال حاضر تندیسی از آرتمیس در موزه باستان شناسی افسوس در شهر سلجوک وجود دارد که بررسی آن به شناخت و هویت آرتمیس کمک می کند. بر روی بدنه این تندیس، اشکالی تخم مرغی شکل به چشم می خورد که به عقیده کارشناسان نمادی از قدرت باروری آرتمیس است. 

با همه این تفاسیر در حال حاضر پژوهشگران بیش از هرچیز، سرگرم تحقیق بر روی هویت، منشا و نمادهای ایزدبانو آرتمیس هستند و کمتر خود را درگیر مسایلی مانند چگونگی قدرت و نفوذ هزار ساله آرتمیس می کنند. چرا که کارشناسان به این نتیجه رسیده اند با بررسی اسناد و مدارک بی شماری که در این هزار سال به وجود آمده، بیش از آن که به حقیقتی واحد دست یابند، سردرگم شده و به اطلاعاتی تحریف شده خواهند رسید.

کمی از آرتمیس یونانیان باستان

آرتمیس رومی ها، ایزدبانویی اساطیری با ارج و قرب بالایی بود. گویند او فرزند زئوس (Zeus)، خدای خدایگان یونانی ها و لتو (Leto)، ایزدبانو تیتان بوده و خود آرتمیس را الهه ماه، عفت، پاکدامنی، شکار و طبیعت می دانند. آرتمیس از پدر خود زئوس درخواست کرد که نیروی پاکدامنی و عفت او را همیشگی سازد و از هر گونه عشق و ازدواجی به دور شود. چنین شد که آرتمیس به ایزدبانوی طبیعت و شکار بدل شد.

معبد آرتمیس در داستان ها و افسانه ها

یوحنا، یکی از حواریون و دوازده یار برگزیده عیسی مسیح بود که سال های آخر عمر خود را در شهر افسوس ترکیه گذراند. یکی از داستان های جعلی که به او نسبت می دهند و اتفاقا به معبد آرتمیس مربوط می شود، از این قرار است:

• روزی یوحنا در حال عبادت در معبد آرتمیس بود که با دعاهای خود، شیاطین را فراری داد. به ناگاه و در کسری از ثانیه، محراب معبد از هم گسیخت و به هزاران هزار قطعه بدل شد. در همین هنگام نیز نیمی از معبد در هم فرو ریخت... مردم افسوس که شاهد اتفاقات جاری بودند، برخی به گریه افتاده و برخی دیگر مشغول عبادت شدند و دیگران از ترس، پای به فرار گذاشتند. 

 البته بر خلاف این داستان، فرمان رومیان در سال 162 میلادی مبنی بر برگزاری فستیوال افسوس، اهمیت معبد آرتمیس را تصدیق می کند. اهمیت این فستیوال های سالانه به قدری بود که مدت فستیوال آرتمیس از چند روز به حدود یک ماه کامل افزایش یافت و در نهایت به یکی از بزرگ ترین و باشکوه ترین مراسم در تقویم مذهبی شهر افسوس تبدیل شد.

2- وسایل حمل و نقل عمومی

پیش از همه لازم است خود را به شهر ازمیر برسانید که می توانید از شهرهایی چون استانبول و آنتالیا با استفاده از هواپیما، اتوبوس، تاکسی و یا قطار به سوی این شهر حرکت کنید. در ازمیر ابتدا ایستگاه اتوبوس یا ترمینال اصلی ازمیر را پیدا کرده تا از آن جا بلیت اتوبوس شهر سلجوک یا کوش آداسی را خریداری کنید. از شهر سلجوک نیز با استفاده از مینی بوس می توانید تا ورودی شهر افسوس بروید.  البته در نزدیکی محدوده معبد آرتمیس هیچ وسیله نقلیه ای وجود ندارد و باقی راه را باید پیاده بروید. 

هزینه ورودی: رایگان

ساعات بازدید: 09:00 تا 19:00

آدرس: ترکیه، ازمیر، سلجوک، بلوار دکتر صبری یایلا، محله آتاتورک

Address: Atatürk Mahallesi, Dr. Sabri Yayla Blv., 35920 Selçuk/İzmir, Turkey

دیدنی های اطراف معبد آرتمیس

در اطراف معبد آرتمیس و درون شهر سلجوک، یادگاری ها و جاذبه های باستانی و جدید دیگری به چشم می خورد که بازدید از آن ها را می توانید در برنامه خود بگنجانید:

• موزه باستان شناسی افسوس | Ephesus Archaeological Museum: فاصله 1.6 کیلومتر
• حمام تاریخی سلجوک | Selçuk Hamamı: فاصله 1.9 کیلومتر
• مسجد عیسی بی | İsa Bey Mosque: فاصله 2 کیلومتر
• کلیسای باستانی مری | Ancient Church of Mary: فاصله 2.4 کیلومتر
• کتابخانه باستانی سلسوس | Celsus Library: فاصله 4.4 کیلومتر

در زیر ویدیویی از معبد آرتمیس و شهر افسوس ببینید:

دانستنی های معبد آرتمیس

1- آنتیپاتر سیدونی، یکی از نخستین کسانی که لیست عجایب هفتگانه جهان باستان را جمع آوری کرد، معبد آرتمیس را باشکوه ترین اثر در میان دیگر آثار جهان می داند. 

2- به اعتقاد برخی از منابع، معبد آرتمیس نزدیک هفت بار تخریب و بازسازی شد. البته باید بدانید برای تعداد دقیق بازسازی ها مدرکی در دست نیست و باستان شناسان از روی شواهد تنها به سه بارش پی برده اند. 

3- در زیر آثار به جا مانده از نخستین معبد، به وضوح نشانه هایی از تندیس ها و پیکره هایی از ایزدبانوان به چشم می خورد؛ اما درباره دین و مذهب مربوط به آن ها اطلاع دقیقی در دست نیست. داستان ها و حکایات ادبی، دین مردم افسوس را آمازونی توصیف می کنند.

4- معبد سومی که ساخته شده بود، بیش از 600 سال پا برجا بود تا آن که قبیله ای از آلمان شرقی آن را نابود کردند. 

5- معبد آرتمیس در زمان های مختلف، به عنوان مرکزی برای امور معنوی و البته تجارت مورد استفاده بود.

6- یکی از دلایلی که معبد آرتمیس دیگر بازسازی نشد، هزینه بسیار بالای مرمت و جبران خسارات بود. 

7- امروزه برخی از قطعات باشکوه معبد آرتمیس در موزه بریتانیای لندن نگهداری می شود. 

8- امروزه از معبد آرتمیس تنها یک ستون و بقایای ناچیزی به جا مانده و بازدید از آن چندان توصیه نمی شود. در واقع بازدید از بقایای کنونی آرتمیس برای کسانی می تواند جذاب باشد که علاقه تخصصی بسیاری به تاریخ و باستان‌شناسی دارند.