معبد آناهیتای کنگاور | نیایشگاهی در پاسداشت آب و پاکی

آب، باد، خاک و آتش، چهار عنصری ست که مردم باستان آنها را اجزای سازنده جهان هستی می دانستند و برای شان ارزش خاصی قایل بودند. ایرانیان باستان هم این چهار عنصر را محترم می دانستند و از تاثیر این عناصر در زندگی روزمره خود به خوبی آگاه بودند. در این میان برای ایرانیان که در سرزمینی به نسبت خشک و کم آب زندگی می کردند آب، اهمیت و ارزش دو چندانی داشت تا جایی که برای مصرف بهینه آن در زندگی برنامه ریزی های دقیقی داشتند و سعی می کردند تا به روش های مختلف از این مایه حیات بهره کافی را ببرند. 

بادگیرها، پل ها، سدهای خاکی، قنات ها و آسیاب های بادی ترفندهای هوشمندانه معماری مردم ایران برای به کارگیری و استفاده مناسب از آب به شمار می رفت و به خوبی دشواری زندگی در منطقه ای کم آب و کم باران را حل کرده بود. امری که در بناهای مختلف مانند سازه های آبی شگفت انگیز شوشتر، قنات های چند هزار ساله یزد و خراسان، نیایشگاه ها و معابد آب شهرهای مختلف ایران و ... به درستی به اجرا درآمده بود و اهمیت این عنصر را در زندگی مردم به خوبی نشان می داد. یکی از سازه هایی که درجه ارزشمندی و مهم بودن آب را در ایران مشخص می کرد معابد کوچک و بزرگ آناهیتا در گوشه و کنار این سرزمین پهناور بود؛ بناهایی با شکوه که برای پرستش آناهیتا الهه آب ساخته می شدند و در آن به شکرگزاری این نعمت می پرداختند. 

امروز در کارناوال می خواهیم به یکی از این معابد اسرار آمیز آناهیتا سری بزنیم و با تاریخچه و معماری آن بیشتر آشنا شویم. سازه ای که از ساختمان آن چیز زیادی باقی نمانده اما داستان ها و رازهای فراوانی در خود جای داده است. با ما همراه باشید تا با شما به اعماق تاریخ اسرارآمیز ایران باستان برویم و از معبد باشکوه آناهیتای کنگاور بیشتر بدانیم. 

ورود به صفحه معرفی معابد ایران و جهان

چرا معبد کنگاور؟

• با بازدید از معبد آناهیتا می توانید از دومین بنای بزرگ سنگی ایران بعد از تخت جمشید بازدید کنید. 
• در بازدید از این مکان تاریخی و با عظمت می توانید به ارزشی که ایرانیان قدیم به آب می دادند پی ببرید و اهمیت این عنصر در زندگی مردم گذشته را درک کنید. 

آشنایی با معبد آناهیتای کنگاور | دنیای سوال های بی جواب

در بین راه شهر تاریخی هگمتانه تا بیستون، (همدان-کرمانشاه امروزی) بر فراز صخره ای بالای دشت کنگاور، سنگ ها و ستون هایی در کنار هم برپا شده و بنای ساختمانی را نهاده اند که امروزه به نام معبد آناهیتا شناخته می شود. برخی می گویند این ساختمانِ فروریخته، برای ستایش پاکی و پرستش فرشته نگهبان چشمه ها و باران، آناهیتا ساخته شده است و برخی آن را کاخی ناتمام برای خسرو پرویز، پادشاه ساسانی می دانند. معبد آناهیتا، بزرگترین سازه سنگی یکپارچه ایران محسوب می شود و به شماره 31 در سال 1310 در فهرست ملی آثار تاریخی ایران قرار گرفته است. گذشت زمان و کاوش های وسیع تر محوطه معبد نشان داد که این سازه پنهان شده در خاک، بعد از تخت جمشید، بزرگترین ساختمان سنگی تاریخی در ایران به شمار می رود.

آناهیتا کیست؟ 

آناهتیا، الهه‌ آب و نگهدارنده نشان فروهر (نشان اهورامزدا، خدای زرتشتیان)، خدای فراوانی و درستی، ایزدبانوی باد و باران، چشمه و سراب، ژاله و ابر است. در داستان ها این طور در مورد این الهه آمده است که به فرمان او ابرها به زمین می آمدند و آب پاکِ باران را به مردم هدیه می کردند. این ایزدبانو والاترین و محبوبترین الهه نزد اهورامزدا و ایرانیان به شمار می رفت و بزرگی او نشان از اهمیت و مقام آب در بین مردم بود. 

*نکته

در پژوهش های مختلف در مورد معبد آناهیتا، اعداد، ابعاد و اندازه های مختلف و دلایل گوناگونی برای ساخت آن داده شده است. کارناوال برای جلوگیری از دادن اطلاعات اشتباه، در این مطلب سعی کرده است تا از دقیق ترین و به‌روزترین یافته ها استفاده کند اما به طور کلی پایه تحقیق ما در این مقاله، گزارش ارایه شده از سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و میراث فرهنگی کشور است. 

تاریخچه بنای سنگی آناهیتا

نوشتن از سرگذشت معبد آناهیتا کار سختی است؛ اگر خبره ترین تاریخ دانان و باستان شناسان را نیز بیاورید برای شنیدن آنچه بر معبد آناهیتا گذشته است به مشکل بر می خورید. چرا که کاوش های باستان شناسی این سازه تاریخی هنوز کامل نشده و سخن از تاریخ، زمان و دلیل ساخت آن دشوار است. اما ما تمام تلاش خود را برای بازگو کردن حقایق و دانسته های کشف شده انجام می دهیم تا به تصویر روشنی از واقعیت برسیم. 

 بنابر گفته های مورخان و پژوهشگران، نقل قول های مختلفی برای تاریخ و دلیل ساخت معبد آناهیتا وجود دارد. برخی آن را به آناهیتا، ایزد آب های روان و فرشته پاکی و زایش نسبت می دهند. بعضی، آن را قصر الصوص (کاخ دزدان)، قصر گردشگاهی و شکار خسرو پرویز و یا کاخ ناتمام او می دانند. برخی هم ساخت آن را به 1000 سال پیش از اسلام، بعضی 3000 سال قبل از دوران هخامنشیان و سال های دیگر نسبت می دهند. 

بر اساس مشهورترین و دقیق ترین تحقیقاتی که انجام شده، تاریخ ساخت این بنای سنگی به دوره هخامنشیان بر می گردد. در دوران های بعد در دوره اشکانیان، معماران پارتی به ساخت آن ادامه داده اند و در دوره ساسانیان بنای این سازه تکمیل شده است. این ساختمان، پس از ورود اسلام به ایران بسیار تغییر کرد و در ضلع شمال غربی آن امامزاده ابراهیم، مسجد و بازاری در کنار آن ساخته شد. در بررسی های مختلف، همچنین بقایایی از تاسیسات شهریِ دوران سلجوقی در محوطه معبد پیدا شد که نشان می دهد این مکان در این دوره هم مورد استفاده قرار داشت. در طول زمان مردم که از سرگذشت، اهمیت و ارزش معبد آناهیتا اطلاعی نداشتند به تدریج محله و خانه های خود را در این محوطه بنا کردند تا اینکه شکل اصلی آن به فراموشی رفت و داستان آن به افسانه های مردم شهر کنگاور راه پیدا کرد. 

کاربری حقیقی این سازه چیست؟ | معبدی برای پرستش آناهیتا یا کاخی برای خسرو پرویز ساسانی؟

همان گونه که گفتیم هنوز کارکرد حقیقی این بنا به طور دقیق مشخص نشده است، به همین جهت قدم به قدم این کاربری ها را بررسی می کنیم تا به تصویر بهتری از این سازه برسیم. 

1- معبد آناهیتا 

آرتمیس (یکی از نام های الهه آب در فرهنگ یونانی)، فرشته نگهبان و ایزد بانوی آب های روان، زیبایی، فراوانی و برکت، الهه پاکی و راستی، نگهدارنده نشان فروهی اهورامزدا، نام ها و القابی است که ایرانیان پیش از اسلام برای الهه آناهیتا انتخاب کرده بودند. آنها با انتخاب این عناوین و لقب ها سعی داشتند تا به مفاهیمی مانند پاکی، صداقت، زایش و حیات ارزش بیشتری ببخشند و از آنها پاسداری کنند. به همین دلیل برای این الهه، معابد و پرستشگاه های مختلفی در گوشه و کنار ایران برپا کردند و به ستایشش پرداختند. جالب است بدانید نام کامل و اصلی این الهه، "اَردوی سوره آناهیتا" (Ardavi-Sura Anahita) بوده که از او با نام "ناهید" نیز یاد می کردند.

 ساختمان فروریخته دشت کنگاور هم به زعم بسیاری از تاریخ دانان و باستان شناسان، معبد آناهیتا بوده و برای پرستش و ستایش او و بزرگداشت آب، بنا شده است. 

آن گونه که از شواهد باستان شناسی و معماری بر می آید، معماران این معبد از رودخانه شاپور و چشمه های اطراف آن استفاده کرده اند تا آب را به داخل ساختمان سنگی معبد هدایت کنند. با طراحی ویژه و هنرمندانه این معماران، جوی های سنگی درون معبد، آب رودخانه را میزان می کردند و باعث پر شدن آبگیر وسط معبد می شدند.

گفته شده است که معماری بنا به شکلی بوده که در زمان حضور در معبد، تمام حواس ها به سمت تنها جلوه مهمِ سازه، آب و الهه آب، جلب می شد. دالان های اطراف معبد، آب را به طرز زیبایی به صورت رفت و برگشت به وسط سازه و استخر مربعی شکلی که در این میان قرار داشت هدایت می کردند. در کنار این، طراحان برای اینکه معبد را هر چه با شکوه تر جلوه دهند در دو طرف معبد سردیسی از سرِ چهار گاو را روبروی هم قرار داده بودند تا در زمان آبگیریِ استخر نقش شان درون آب بیفتد و حالت افسانه ای و شکوهمند به فضا دهد. 

البته اکثر این تصویر و فضاسازی ها بر پایه حدس و گمان و بر اساس شواهدی است که باستان شناسان و پژوهشگران مختلف به دست آورده اند و نمی توان مهر تاییدی بر درستی آنها زد. یکی از شواهدی که می تواند تا حدی درستی فرضیه معبد بودن آناهیتا را تایید کند وجود تعداد زیادی علامت داغ به جا مانده از آتش بر روی صفحه های سنگی بناست. علامت های داغی که نظیر آن را می توان در آتشکده های زرتشتی دید؛ مساله ای که نشان می دهد به احتمال فراوان از این مکان برای انجام مراسم مذهبی استفاده می کردند. 

نقاشی که اوژن فلاندن، نخستین جهانگردی که از معبد آناهیتا بازدید کرده بود، در دوره محمدشاه قاجار از آن به تصویر کشید

2- کاخ خسرو پرویز

معبد آناهیتا یکی از نام هایی است که در تاریخ و سفرنامه ها به این بنا اتلاق شده است؛ اما این بنا با ستون های عظیم و حیرت آورش به نام های دیگری نیز خوانده می شود. از نقل قول های معروفی که در متن های مختلف به آن اشاره شده، انتساب این سازه به خسرو پرویز (یا خسرو دوم، از پادشاهان معروف ساسانی) و یا شیرین، معشوقه او (در داستان خسرو و شیرین نظامی) است؛ البته برخی هم این بنا را کاخی ناتمام برای خسرو پرویز می دانند. 

در میان نوشته هایی که به ویژه از اعراب و مورخان آنها بعد از حمله به ایران و نهاوند یافت می شود، از شهر کنگاور با نام قصر الصوص (کاخ دزدان) یاد شده است. در توصیف های آنها از قصر الصوص می خوانیم که در میانه شهر کنگاور بنایی شگفت انگیز با ستون هایی بلند و زیبا وجود دارد و دزدان برای پنهان شدن به آن پناه می برند. البته پژوهش های بیشتر این طور نشان می دهد که دزدانی که اعراب از آنها نام می برند، در حقیقت ایرانیانی بودند که از ایران و شهرهایش جانانه دفاع می کردند و برای تازه کردن نفس و در امان ماندن از دست اعراب، از قصر الصوص برای پناه گرفتن استفاده می کردند.

دیگر آثار کشف شده در معبد آناهیتا 

در جستجوهای باستان شناسان در محوطه آناهیتا در پی یافتن شواهد بیشتر آنها به تاسیسات و کشفیات دیگری دست یافتند که در ادامه به آنها اشاره می کنیم. 

1- تاسیسات سلجوقی 

در پی کاوش های انجام شده در محوطه جنوبی بنای سنگی، دیوارهایی آجری از خاک سر برآوردند. این دیوارها معماری متفاوتی از بنای سنگی معبد داشتند و زمان ساخت شان با زمان ساخت بنای اصلی فرق می کرد. بعد از بررسی های انجام شده معلوم شد این دیوارهای آجری قسمتی از تاسیسات شهری دوره سلجوقی بودند و شکل کاملی از یک شهر را داشتند. قدمت این تاسیسات به قرن پنجم تا هفتم میلادی بر می گردد و شامل واحدهای مسکونی، کارگاه های کوره مربوط به پخت و پز سفال و یا حمام (که در مورد آن تردید است) و سایر سازه های شکل گرفته از مصالح آجر مانند اگو (لوله کشی آب رسانی و فاضلاب) می شود. 

تاسیسات سلجوقی قبل از مرمت | تاسیسات سلجوقی بعد از مرمت 

2- گورهای پارتیان 

جستجو و بررسی ها در دیواره شرقی محوطه معبد آناهیتا، کاوشگران را به گورهای باستانی رساند که قدمت شان به زمان پارتی ها و اشکانیان می رسد. گورهایی که به طور عمده به صورت تابوت هایی به شکل قایقی آرام بودند و به احتمال زیاد نمادی از سفر به دنیای مردگان به شمار می رفتند. مردگانِ درون این تابوت ها، به شکل طاقباز، با دستانی که آرام به موازات بدن قرار گرفته اند و صورتی که رو به پرستشگاه بوده است؛ پیدا شده اند. این مرده ها در تابوت، پیه سوزی به همراه داشتند که به نظر می رسد قرار بوده تا چراغ راه شان در سفر به دنیای مردگان باشد. همچنین در این تابوت ها سکه ای نیز زیر سر مردگان پیدا شده است که به احتمال زیاد دستمزد موکل سفر به سرزمین مرده ها باشد.

به احتمال زیاد دلیل اینکه این گورها در دیواره بخش شرقی معبد (20 متری دیوار تا کنار آن) دفن شده اند، درخواست مردم برای دفن در نزدیکی این پرستشگاه بوده است تا در سایه این مکان مقدس به آرامش برسند. این عقیده همچنان در میان ایرانیان و مسلمانان وجود دارد، به طوری که هنوز عزیزان خود را در امامزادگان و مکان های های مقدس به خاک می سپارند. علاوه بر این به دلیل احترام فراوان مردم باستان به طبیعت، اکثرا در کناره رودها، کوهستان ها، قله های پربرف، سراب ها و چشمه ها زندگی خود را آغاز می کردند و به پایان می رساندند.

نکته جالب دیگر در مورد این گورها، سنت دفن اموات رو به مشرق و محل طلوع آفتاب است. این سنت از قدیمی ترین آیین های رایج میان مردم آن روزگار به شمار می رفت. اعتقادی که ریشه در دین اولیه آریایی ها داشت و شامل پرستش خورشید، ماه، زمین و آسمان می شد. این مردگان در قبرهای خود رو به خورشید (طلوع آن) قرار می گرفتند و به این شکل به خورشید ادای احترام می کردند. بر دهانه برخی از خمره ها نقشی از خورشید هم دیده می شود. در بعضی گورها نیز مرده ها در میان پارچه ای با نقش خورشید بر روی آن قرار داشتند. این شکل تدفین نشانه ای از پیوستن اموات باستانی به "مهر" -خورشید- است. 

انواع گورها

گورهای تاریخی که در این صخره کنده و به 4 دوره تاریخی متوالی نسبت داده شده اند، بر سه نوع هستند. این گورها نشانه هایی از سنت های تدفین ایران قدیم را در خود دارند. گورهایی با تابوت و خمره سفالی شکل که آیین تدفین و تغییرهای متوالی آن را به زیبایی مشخص می کنند. شکل های متفاوت دفن و تغییر و تحولِ حالت مردگان در هنگام دفن، به احتمال زیاد نشانه ای از انتقال و یا رستاخیز مذهبی را نشان می دهند. 

نوع اول: این گورها به دوره پارتی -از 200 سال قبل از میلاد تا ابتدای میلادی- مربوط می شوند. این قبرها، در صخره هایی طبیعی با ابعاد 200 در 60 سانتی متر ایجاد شده اند و مرده درون آنها به حالت خوابیده و به پهلو یا طاقباز رو به معبد قرار دارد. جهت این گورها نیز شرقی-غربی یا شمالی-جنوبی است. در برخی موارد دست چپ اموات برای احترام بر روی سینه قرار داده شده است. این نوع دفن کردن در دوره هخامنشی نیز رایج بوده است. قدمت سکه هایی که در این قبور به دست آمده نیز به دوران پادشاه اشکانی (فرهاد اول، 171 سال قبل از میلاد) باز می گردد و می توان آن را نوعی شناسنامه (از دید تاریخ گذاری) برای مردگان در نظر گرفت. 

 نوع دوم: قدمت این گورها به ابتدای سال های میلادی همزمان با حکومت اشکانیان باز می گردد. در این زمان اموات در تابوت هایی سفالین به طول 210 در 35 سانتی متر و عمق 30 سانتی متر، بدون لعاب و تزیین قرار می گرفتند و تابوت را در سوراخی که به صورت طبیعی در صخره کنده شده بود می گذاشتند و روی آن را به وسیله درپوش سفالین و با ورقه های سنگ آهک می پوشاندند. جهت این تابوت ها شمالی-جنوبی بود و مرده ها در آن تقریبا به صورت طاقباز و رو به معبد جای می گرفتند. کودکان را در تابوت های کوچکتری قرار داده اند. 

نوع سوم: در نوع سوم از خمره های سفالین برای دفن جنازه استفاده شده است. به این شکل که مرده به حالت طاقباز قرار داشته و صورتش به سمت معبد بوده و در سوراخ های کنده شده در معبد قرار گرفته است. دهانه خمره ها نیز به وسیله یک سنگ پوشانده می شد. این نوع تدفین فقط در این ناحیه به چشم می خورد.  

گورهای تابوتی و خمره ای پارتیان

تاریخچه باستان شناسی

در تابستان سال 1347 هجری شمسی (1947 میلادی) یک هیات باستان‌شناس برای اولین بار ‌تپه های ناهید (در دشت کنگاور) را برای جستجوی رازها و رمزهای ساختمان فروریخته معبد آناهیتا کاوش کرد تا اطلاعاتی از نوع ساختمان، دلیل ساخت، قدمت و سازندگان آن بیابد. آنها در این کاوش ها در پی آن بودند تا اطلاعاتی از مساحت بنای تاریخی تپه و معبد، تعداد ستون ها و ضخامت دیوار ستون دار و فواصل آنها از یکدیگر به دست آورند. این باستان شناسان در جستجوهای اولیه به داده هایی از قبیل مساحت -تقریبا 53 هزار متر مربع-، چند سر ستون و تعدادی حجاری های پراکنده در کنار کوره های آهک پزی دست یافتند. کوره های آهک پزی که از گچ و سنگ های موجود در معبد برای کار استفاده می کردند و چند سال پیش از شروع کاوش ها تعطیل شده بودند.

آنها در این بررسی ها متوجه شدند برای رسیدن به اطلاعات بیشتر نیاز دارند تا به لایه های زیرین محله ای که بر روی محوطه آپادانا بنا شده بود، دست یابند. برای انجام این کار از عکس هوایی کنگاور که اریش فردریش اشمیت (Erich Schmidt) در سال 1932 میلادی گرفته بود، کمک گرفتند و توانستند قسمتی از دیوار و صفه (1) مدفون در بخش شرقی را از زیر خاک بیرون بیاورند. 

این بررسی ها از ناحیه آزاد محله که در 60 متری جنوب شرقی تپه ناهید قرار داشت آغاز شد. در این محوطه هیچ نشانی از بنای تاریخی معبد تا آن روز مشاهده نشده بود؛ تا اینکه پس از چند بار تلاش، باستان شناسان توانستند نشانه هایی از بنایی سنگی را از دل خاک بیرون بیاورند. آنها قسمت مورد کاوش را به ده ترانشه (2) تقسیم و از هر ترانشه به دو ستون قطور و ضمایم آن دسترسی پیدا کردند. ضمایم هر ستون شامل ته ستون، سر ستون، گیلویی (3) و حجاری های نمای دیوار می شود. به طور کلی این کاوش ها در وسعتی به طول 60 متر انجام گرفت و در نتیجه آن 12 ستون سالم و چند ستون شکسته از محوطه بیرون آورده شد. از این 12 ستون، 9 ستون سالم و 3 ستون نیمه سالم بودند و دیگر اجزا نیز همین شکل را داشتند. 

تا این مرحله افراد توانستند ضخامت دیوارهای ستون دار، تعداد ستون ها، فاصله های آنها از یکدیگر، قطر، پیرامون و سایر ابعاد و اندازه ها را اندازه گیری کنند. هر چند این اندازه ها دقیق و کامل نبودند؛ اما به هر حال توانستند، گزارشی مناسب از بنا ارایه دهند. این اندازه ها به علاوه تعدادی عکس، سند و اشیا کشف شده مانند تابوت سفالین، گوشواره های طلا و سکه هایی از دوران تاریخی، سنگ بنای کاوش ها و گزارش های بعدی محققان و باستان شناسان شدند. 

وجود خانه ها و محله ها، معابر و دکان های قریه "گچ کن" که کاملا بر روی محوطه تاریخی معبد آناهیتا بنا شده بود مانعی بزرگ بر سر بررسی ها و کاوش های بعدی بود. بنابراین در طی فصول مختلف پژوهشی، مردم روستای گچ کن به محل دیگری برای زندگی نقل مکان کردند. خانه ها و تاسیسات خشت و گلی آنها تخریب شد و کاوش ها ادامه پیدا کرد تا اینکه مساحت و حریم بنای سنگی آناهیتا به شکل امروزی اش معین و تثبیت شد. 

البته بعد از این، تلاش هایی برای پیدا کردن حقایقی بیشتر و ابعاد دقیق تر بنای معبد صورت گرفت؛ اما باعث نشد تا اطلاعاتی که اکنون از معبد وجود دارد دقیق و درست باشد و هنوز بین تاریخ دانان، معماران و باستان شناسان در مورد ابعاد و دلیل ساخت این بنای سنگی بزرگ اختلاف وجود دارد. از بزرگترین افرادی که در زمینه معبد آناهیتا به تحقیق پرداخته، دکتر سیف الله کامبخش فرد، باستان شناس فقید و شهیر و رییس پیشین موزه ایران باستان است. خود ایشان در مورد معبد آناهیتا تحقیق های میدانی انجام داده و اکثر اطلاعات و ارقامی که در سایت ها و کتاب های مختلف از آن نام برده می شود، مربوط به پژوهش های ایشان است. هر چند با وجود همه این تلاش ها هنوز با قاطعیت نمی توان گفت که به رازهای معبد آناهیتا پی برده شده و نتایج این بررسی ها صحیح است. 

پاورقی

1- بناهای صفه ای (به معنای بنای سکویی) از جمله بناهای محبوب در ایران بوده اند. این بنا به سازه هایی گفته می شود که بر بلندی ارتفاعات و تپه های طبیعی و یا تپه هایی مصنوعی و سکوی دست ساز ساخته شده است. 

2- فرورفتگی های مصنوعی یا طبیعی در سطح زمین که عمق آنها از عرض شان بیشتر باشد.

3- حاشیه گچی پیش آمده میان قاب سقف و قسمت بالایی بدنه دیوار اتاق

معماری

32 متر بالاتر از سطح زمین در ارتفاعات تپه ناهید (تپه باباقورت)، در دشت پهناور کنگاور، سنگ ها و ستون های به زمین ریخته شده ای را می بینید که روزگاری ابهت و جلوه اش زبانزد مسافران و تاریخ نویسان بود. ستون ها و سرستونهای عظیم و بلندبالا، سرها را برای تماشا به آسمان می کشاند و شکوه و ابهت خود را بر بازدیدکنندگانش تحمیل می کرد. این بنا در صفحه ای با 3 سطح در ارتفاع های 7، 18 و 32 متر از سطح زمین احداث شده بود و از پایین به بالا ابعاد آن کوچکتر می شد که شکلی زیگوراتی به بنا می داد و ادامه ای از سبک صفه و زیگورات سازی ایرانیان بود.

ویژگی های کلی معماری ایرانی

پیش از اینکه بخواهیم به بررسی معماری و بخش های مختلف معبد آناهیتا بپردازیم بهتر است اطلاعاتی در مورد ویژگی های معماری ایرانی به دست آوریم. با مروری بر این ویژگی ها می توانیم فضاسازی بهتری از معماری سازه معبد آناهیتا به دست بیاوریم و متوجه شویم که تا چه اندازه این بنا تحت تاثیر معماری ایرانی بوده است:

1- احداث بناها بر ارتفاعات، تپه ها و صخره های طبیعی

2- به کارگیری صفه و سکوی مسطح به عنوان بستر بنا

3- قرارگیری پرستش گاه ها و چهارطاقی آتشکده ها در اماکن بدون سقف و انجام مراسم مذهبی در هوای آزاد

4- حیاط وسیع محصور شده با دیوار و ستون

5- دیوارچینی و زیرسازی اطراف صفه

6- پلکان دوطرفه ورودی به بنا

7- فرم مربع در پلان ها

8- به کارگیری مصالح سنگ، خشت و گچ

بازسازی فضای کلی معبد آناهیتا

فضای کلی معماری معبد آناهیتا

تصویر کلی که از معماری و فضای معبد آناهیتا وجود دارد تا حدی آن را به بنای تخت جمشید شبیه می سازد. این سازه صفه ای، بر روی تپه ای به نام گچ کن (ناهید) قرار گرفته و کشیدگی آن شمالی-جنوبی است. اطراف آن با دیوارهای سنگی محصور شده و سکوهایی در اطراف بنا برای هم سطح سازی آن با تپه ایجاد شده است. نمای اصلی معبد در ضلع جنوبی آن قرار دارد. ورودی بنا با پلکان هایی در دو طرف به موازات ضلع جنوبی و چسبیده به بنا، افراد را به درون معبد راهنمایی می کرده و این یکی از شباهت های آن با تخت جمشید است. پله ها در بالاترین سطح به یک مهتابی می رسیدند و بالاتر از آنها سه سکو قرار داشت. البته از این سکوها چیز زیادی باقی نمانده است. گفته می شود که بر فراز این بنا، سازه ای چهارطاقی به مانند دیگر آتشکده ها و معابد ایران وجود داشت. علاوه بر آنها عمارت کلاه فرنگی، ایوان ها، کوشک ها، خزانه ها و... بر زیبایی و شکوه اثر می افزود. 

بیان شده است که این بنا شباهت هایی با معبد پالمیرا (که در سوریه واقع است) دارد و از این جهت دارای معماری یونانی است اما شواهد و ویژگی های معماری که از آن در ساخت این بنا استفاده شده است، از واقعیت های دیگر سخن می گوید. با بررسی که پژوهشگران انجام داده اند تا حدودی معلوم شده که این بنا بیش از آنکه ساختمانی با شیوه معماری خارج از ایران، به ویژه بنایی تاثیر گرفته از سبک یونانی باشد؛ بنایی با مهندسی و معماری ایرانی است. 

معدن چلمران | مواد اولیه برای ساخت معبد از کجا به دست آمده اند ؟

معدن چلمران یا شلمران که در 200 متری شمال معبد قرار دارد جایی است که سنگ های عظیم معبد آناهیتا از آنجا استخراج شده و برای ساخت این دومین بنای سنگی ایران مورد استفاده قرار گرفته است. علاوه بر این معدن تاریخی، سنگ های معادن سلطان آباد (رستم آباد) هلال احمر، معدن شمال شهر کنگاور، معدن باغ ملی اله دانه، معدن قوره جیل و معدن باغ ملی نیز به برپایی این بنای تاریخی کمک کرده اند. 

بخش های مختلف معبد آناهیتا

نقشه کلی معبد آناهیتا به شکل یک چهارضلعی با ابعاد 209 (در برخی متون 210) در 224 متر است و مساحت کلی محوطه معبد به حدود 6.5 هکتار می رسد. 

1- دیوارهای اطراف بنا

برای هم سطح کردن بنا با صخره ای که معبد بر روی آن قرار گرفته است، معماران و سازندگان در پشت دیوارهای معبد از مخلوط گچ و ملات استفاده کرده اند. این کار باعث شده است تا سکویی به ضخامت 18 متر (به استثنای ضلع شمالی) (بنا بر برخی نقل ها 18.5 متر) در اطراف آن به وجود آید. این سکوها پهنایی برای قرار گرفتن ستون هایی قطور ایجاد کردند که وظیفه نگهبانی از الهه آب را بر عهده داشت. برای ساخت این دیوارها از لاشه های سنگ و ملات گچ بهره گرفته و در نهایت پوششی از سنگ های تراش خورده زیبایی آنها را دو چندان کرده اند. 

2- پلکان های ورودی

ضلع جنوبی بنا قسمتی بود که مهندسان تصمیم گرفتند تا پلکان های ورودی را بسازند. پلکان هایی دوطرفه به طول 154 متر که هر دو تا پنج پله، در یک بلوک سنگی قرار می گرفتند. این پلکان ها در بالاترین سطح به یک مهتابی هم سطح با سکوی اصلی معبد می رسیدند. این مهتابی هیچ ستونی نداشت. تعداد سنگ های پله در پلکان شرقی 26 و در پلکان غربی 21 بود. این پلکان ها به وسیله بست های آهنی به یکدیگر متصل می شدند. در دوره های اسلامی به دلیل سهولت رفت و آمد اسب ها از روی این پلکان باشکوه، آنها با آجر پوشاندند که این امر موجب حفاظت از پله ها و سالم ماندن تقریبی آنها شد. در پیشانی این پلکان، جان پناه یا جایی برای تیراندازی در نظر گرفته نشده است و به مانند سایر قسمت های این بنای عظیم، ساده و بی پیرایه است. 

علاوه بر پلکان های ورودی، پلکانی نیز در گوشه شمالی ضلع شرقی معبد قرار داشته است. 

3- ستونهای معبد

بالاخره به زیباترین و فریبنده ترین قسمت بنای معبد آناهیتا می رسیم. ستون هایی که بقایای آنها بر روی دیوارها هنوز از شکوه و وقار معبد می گوید و یادآور عظمت گذشته است. به نظر می رسد که این ستون ها، به سبکی که مادها از مردم اورارتو (1) آموخته بودند ساخته و جای گیری شده اند. همچنین وجود این ستون ها دلیلی برای برخی باستان شناسان است که آن را به خسرو پرویز نسبت دهند و آن را نه یک معبد، که کاخی ساسانی بدانند. ستون ها از 3 قسمت زیر ستون (پایه)، ساقه ستون (میان ستون) و سر ستون تشکیل شده اند و روی هم 354 سانتی متر ارتفاع و قطرهایی بین 135 تا 145 متر دارند. قطر ستون ها با ارتفاع شان 3 به 4 و ارتفاع سر ستون به پای ستون 1 به 3 است. این شکل از ستون سازی و نسبت بین ستون ها، تاکنون در معبد دیگری در دنیا دیده نشده و این یکی از دلایل باشکوه و جادویی بودن معبد آناهیتاست. این ستون ها در ساده ترین شکل ممکن ساخته شده اند و حتی شیارهای قاشقی که در ستون های یونانی دیده می شود بر روی این ستون ها وجود ندارد. برخی کارشناسان بر این اعتقاد هستند که شکل متفاوت و خاص این ستون ها با دیگر بناهای موجود در دنیا، به این دلیل است که در اکثر بناها ستون ها وظیفه تحمل بار و سنگینی سقف بنا را دارند؛ اما از آنجایی که در معبد آناهیتا نشانه ای از سقف پیدا نشده است به احتمال زیاد از این ستون ها تنها برای محصور کردن بنا و تعیین حریم برای صفه روباز آن استفاده کرده اند. این ستون ها همچنین به دلیل ارتفاع زیاد معبد از سطح زمین، جان پناهی برای افراد حاضر در معبد بودند. 

پاورقی

اورارتو نام تمدنی در عصر آهن است. آنها در محدوده جغرافیایی اطراف دریاچه ارومیه، دریاچه وان و بلندی های ارمنستان زندگی می کردند. زمان حکمرانی آنها بر این منطقه به سالهای 1500 تا 600 سال پیش از میلاد مسیح باز می گردد. 

4- صفه (سکوهای) موجود در بنا

در مرکز این بنا صفه ای سنگی با جهت شرقی-غربی وجود دارد. این صفه با 94 متر طول و 9.30 متر پهنا و با ارتفاع 3 تا 4 متر از لاشه سنگ های بزرگی که حداقل یک سمت آن صاف بوده، ساخته شده است. صفه ای با نمایی از گچ که اکنون از آن به جز در قسمت دیوار، چیزی دیده نمی شود. علاوه بر این سکو آثاری از دو سکوی دیگر نیز در این معبد به چشم می خورد. سکوی دوم در زمان ساخت ابعادی در حدود 11/66 در 9/42 متر داشت که در میانه معبد قرار گرفته بود و فاصله آن از انتهای سکوی پیرامونی در ضلع جنوبی به 3/87 می رسید. سکوی سوم با ابعاد تقریبی 5/15 در 5/12 متر، در وسط معبد و با فاصله ای 2/43 متر از لبه داخلی جنبی سکوی دوم احداث شده بود. تصور بر این است بر روی این سکو بنایی چهارطاقی وجود داشت که بررسی های بیشتر می توانند وجود یا عدم وجود آن را تایید کنند. 

5- اشیای پیدا شده از معبد آناهیتا

معبد آناهیتای کنگاور تنها از لحاظ معماری و دلیل ساخت آن اهمیت پیدا نکرده است، بلکه اشیای پیدا شده از این بنای باشکوه بر اهمیت تاریخی آن می افزاید. از جمله اشیا و وسایل پیدا شده در این اثر می توان به تابوت های پیداشده از گورهای پارتیان و اشیای درون آنها مانند پیه سوز و سکه های دفن شده با مردگان نام برد. تیغه های برنزی، دستبند، یک جفت گوشواره طلا که بر دسته های آن نقش انسانی بالدار با نقش گل رزاس 6 پر دیده می شود و همچنین ظروف سفالین از قبیل قمقمه و غیره از دیگر اشیای به دست آمده از این گورها هستند. برخی از این آثار پیش از این در موزه شهر کنگاور به نمایش درآمده بودند و برخی دیگر نیز در جریان دزدی که از این موزه انجام شد به سرقت رفتند. امروزه این آثار در اختیار میراث فرهنگی کرمانشاه قرار گرفته اند تا در زمان و شرایطی مناسب در معرض دید عموم گذاشته شوند.  

علاوه بر این نقش ها در هنگام تعمیر زمان ساسانیان نامهای حکاکی شده ای نیز بر روی سنگ ها پیدا شده است. این نام ها شامل پیروس، پیروز، پیر، شهریور، خرت (خرد) و ... می شود. 

• سکه ها و سفال هایی از دوران اسلامی و خلفای اسلامی
• چند سفالینه از دوره صفویه
• انواع سفال های کنده لعابدار (ابتدای قرن پنجم هجری، سلجوقیان)، سفال تراش و منبت (شانلوه- قرن پنجم و ششم هجری، سلجوقیان)، سفال لعابدار و چند رنگ با نقوش بزکوهی و کلمات کوفی، سفال فایانس که خمیر آن از کائلن تهیه می شود و لعاب فیروزه دارد
• سفال های رنگارنگ سبز و زرد معروف به سفال نیشابور (از ابتدای قرن پنجم هجری تا ابتدای اسلام) 
• سفال های ساده بدون لعابِ کنده شده و در مواقعی با نقش افزوده و در چند نمونه همراه با آیات قرآنی با مرکب سیاه بر بدنه به همراه سکه هایی از خلفا

*نگاره های حک شده بر سنگ های معبد آناهیتا

یافته های معبد آناهیتا تنها به حقیقت های معماری، تاریخی و اشیا پیدا شده از آن منحصر نمی شود. در پی جستجوهای انجام شده بر روی سنگ های این بنای شکوهمند، سنگ نبشته هایی قرار داشت که سخن هایی از تاریخ را در خود جای داده بود. بر روی بعضی سنگ های حجاری شده در قسمت دیوار شرقی معبد، اسامی و اشکالی وجود داشت. برخی از این علامت ها و اشکال که بر سنگ های لاشه و قلوه ای کوچک و بزرگ نقش بسته بود به این شرح بودند: 

سواستیکا (صلیب شکسته-گردونه خورشید)، ستاره، خورشید، بزکوهی، گردونه و چرخ، نقشهای هندسی گیاهان و به خصوص تعداد زیادی نقش ماهی، ماهی و آب توام، لنگر کشتی و غیره. به نظر می‌رسد که اینها علامت های خانوادگی اشخاص بودند و حمل این سنگ های بزرگ و بسیار سنگین که احتمالا ابعادی بین 220 تا 230 متر و ارتفاع 6 تا 8 متر دارد کار بسیار شاقی بوده است. انگیزه ای مثل ایمان قوی باعث می شد افراد این کار را برای معبد و پرستشگاه خود انجام دهند. به نظر می رسد گروه ها، دسته ها و خانواده ها چنین مصالحی را حمل می کردند و این علامت ها که چیزی شبیه نشان خانوادگی ست، بر سنگ ها نقش بسته اند. شاید که این عمل- اهدای سنگ- شکلی از ادای نذورات و هدایا برای آناهیتا خدای آبها بوده است. 

از آنجایی که بیشتر نقش ها شکلی از ماهی، آب و لنگر کشتی داشتند و ماهی و آب از مظاهر ناهید -آناهیتا- هستند، بهتر است در افسانه های معبد آناهیتا که در کنگاور بین مردم رواج دارد دقت بیشتری شود. این افسانه ها سینه به سینه و نسل به نسل به مردم امروز کنگاور رسیده است و نشانه هایی از تاریخ را در دل خود دارند. از جمله نشانه هایی که در افسانه های شهری به آن بر می خوریم، داستان هایی در مورد "حوضی از طلا" و "ماهی های طلایی در آب زلال آن" است. مردم کنگاور به این باور بودند که حفاری های معبد برای پیدا کردن این حمام بلور و ماهی های طلایی آن است و فکر می کردند باستان شناسان "انار طلا" و "ماهی طلا" کشف کرده اند. لازم است بیان شود که بین آناهیتا و انار ارتباطی وجود دارد و انار مظهر ناهید است. 

علاوه بر این نقش ها در هنگام تعمیر زمان ساسانیان نامهای حکاکی شده ای نیز بر روی سنگ ها پیدا شده است. این نام ها شامل پیروس، پیروز، پیر، شهریور، خرت (خرد) و ... می شود. 

معبد آناهیتا به کدام بناهای ایرانی و خارجی شباهت دارد؟

در باب شباهت های معبد آناهیتا و تخت جمشید پیش از این نیز صحبت کردیم. اکنون می خواهیم کمی دقیق تر تا آنجا که کشفیات و نوشته های صاحب نظران به ما کمک می کند به این شباهت ها اشاره کنیم. همچنین در مورد شباهت این بنای سنگی ستون دار با معابد و بناهای دیگر به ویژه معبد پالمیرا در سوریه صحبت کنیم. 

تخت جمشید

همان گونه که قبلا نیز بیان شد، پلکان ها و ستون های معبد آناهیتا و تا حدی نوع معماری آن به تخت جمشید شباهت دارد. شکل و قرینه بودن پلکان ها و دوطرفه بودن آنها کاملا قابل مقایسه با آن چیزی است که در تخت جمشید وجود دارد. 

"جیمز فرگوسن" درمورد پلکان های دوطرفه تخت جمشید می گوید: 

"این پلکان ها عالی ترین نمونه پلکان هایی است که در تمام نقاط عالم ساخته شده است، همچون مدخل باشکوهی است که ما را به صفه ای می رساند که میان شش تا پانزده متر از سطح زمین بلندتر است."

در مورد بنای ناهید کنگاور نیز با آن پلکان های دوطرفه که جلوه شکوه مندی داشته و با حجاری های استادانه ای شکل گرفته است، این طور تصور می شود که سازندگان و حجاران پلکان های تخت جمشید یک نفر بوده است. 

علاوه بر این، استفاده از سنگ های بزرگ و محلی، برای ساخت سازه، وجود صفه در هر دو بنای تخت جمشید و معبد آناهیتا و وجود سقف های چوبی در هر دو بنا که بر اثر آتش سوزی از بین رفته اند و اثری از آنها نیست، از دیگر شباهت های این ساختمانهای زیبا است. 

با کاوش هایی که انجام شده همچنین گفته می شود که معماران این معبد از هنر هخامنشی بهره گرفته اند و کاملا از هنر معماری هخامنشی مطلع بوده و از آن در ساخت این بنا استفاده کرده اند. 

ورود به صفحه معرفی تخت جمشید

معبد پالمیرا:

در ابتدا فلاندن و کست، سیاحان فرانسوی این فرضیه را مطرح کرده اند که معماری و ساخت معبد آناهیتا به معبد پالمیرا در سوریه شباهت دارد. آنها همچنین نخستین شرق شناسانی بودند که تلاش کردند تا سبک معماری و طرح کالبدی معبد را کشف کنند. این دو سیاح نخستین افرادی آنها بر این باور بودند که ردیف ستون های موجود در معبد آناهیتا به مانند پالمیرا سه ردیف است و وسط این بنا به مانند معابد یونانی سازه ای ستوندار با سقفی سرپوشیده قرار داشته است. اما بعدها با حفاری هایی که انجام شد، تنها اثری از یک ردیف از این ستون ها بر دیواره های معبد پیدا شد و نشانی از سازه‌ ستون‌دار مرکزی دیده نشد. تنها شباهتی که بین معبد آناهیتا و معبد پالمیرا وجود دارد به پلان مربع شکل آنها باز می گردد که هردو از این پلان بهره گرفته اند. 

جاذبه های نزدیک 

در کنار بازدید از معبد آناهیتا می توانید به دیگر جاذبه های تاریخی این استان نیز سری بزنید و با شگفتی های تاریخ ایران بیشتر آشنا شوید. 

• طاق بستان 90 کیلومتر
• سنگ نوشته بیستون 57 کیلومتر

ورود به صفحه مجموعه تاریخی بیستون کرمانشاه

تجربه گردشگران خارجی

 بر خلاف انتظار، گردشگران خارجی به بازدید از معبد آناهیتا اقبال نشان داده اند و در سفر خود به دیار کرمانشاه از این مکان باستانی نیز دیدن می کنند. هر چند امکانات کم، ساماندهی ضعیف و نبود راهنمای مناسب در این مکان تاریخی فرصت بزرگ شناساندن تاریخ ایران به این گردشگران را از بین برده است. در اینجا تعدادی از نظرات این گردشگران را با هم مرور می کنیم بلکه در آینده ای نزدیک فرصت ها و امکانات بهتری در اختیار این افراد و همچنین در اختیار گردشگران ایرانی قرار گیرد. 

گردشگری از آمریکا | تاریخ ثبت دیدگاه آذر ماه سال 1393 

سایت تاریخی زرتشتی

چیز زیادی اینجا وجود ندارد اما با این حال مکان جذابی ست. شما می توانید در اینجا به تماشای سنگ های و ستون های ریخته شده، پله ها و ورودی بنشینید. مسافران زیادی سال ها و قرن ها پیش از این مکان بازدید کرده اند. شما می توانید از پله ها بالا بروید و محوطه را تماشا کنید. ستون های اصلی در نزدیکی مسجدی تاریخی در قسمت شمال غربی مجموعه قرار گرفته اند. 

گردشگری از انگلیس | تاریخ ثبت دیدگاه شهریور 1394

عظیم 

این محوطه در دشتی بزرگ قرار گرفته است و از بیرون که آن را تماشا می کنید می توانید متوجه شوید که چرا اینجا مکانی ایده آل برای ساخت یک معبد بوده است. این بنا به تخت جمشید شباهت های زیادی دارد اما از آن کوچکتر است. متاسفانه از این سایت به خوبی نگه داری نمی شود. با این حال با گشتی در اینجا می توانید به یک ایده از اندازه و اهمیت آن برسید. اینجا مقصد نهایی سفرتان نمی تواند به حساب آید اما در جاده همدان-کرمانشاه ارزش یک توقف را دارد. 

گردشگری از آمریکا | تاریخ ثبت دیدگاه خرداد 1395

از تصورات تان استفاده کنید

اگرچه بیشتر معبد تخریب شده است، اما می توانید با تماشای باقی مانده سکو و پله به یک تصوری از بزرگی معبد برسید. مکان جذابی ست اما در میان دیگر جاذبه های تاریخی ایران بایدی برای بازدید از آن وجود ندارد. 

گردشگری از میلان | تاریخ ثبت دیدگاه فروردین 1395

لطفا به اینجا نروید

هیچی، واقعا هیچی برای بازدید وجود ندارد و 20 هزار تومان هزینه بازید دارد. پولی که برای دیدن هیچی می پردازید. لطفا نروید. به تصاویر نگاه کنید و این همه ماجراست.

معبد آناهیتا در اسناد تاریخی

مورخان و سیاحان زیادی از معبد آناهیتا یا کاخ خسرو پرویز در کتاب های مختلف یاد کرده اند که این نشان از اهمیت و قدمت آن دارد. قدیمی ترین سخنی که در مورد کنگاور و معبد آناهیتا وجود دارد، به نوشته ایزیدور خاراکسی جغرافیانویس یونانی در نیمه نخست قرن اول میلادی بر می گردد. او از این بنا به عنوان معبد آرتمیس و پرستشگاه این الهه یاد کرده و از خزانه ها و اشیای نفیسی که در این معبد و معبد ناهید همدان وجود داشته صحبت کرده است. 

بعد از این نقل قول بیشتر یافته ها، گفته ها و شنیده ها از این اثر به تاریخ سه قرن بعد از اسلام باز می گردد.

کتاب فرهنگ آنندراج | از کامل ترین فرهنگ های زبان فارسی در قرن چهارده هجری

در فرهنگ آنندراج به نقل از معجم البلدان و تاریخ هفت اقلیم نیز آمده است:

کنگاور به فتح کاف و سکون نون و بدون الف "کنگور"، نام شهری بوده میان همدان و کرمانشاه.

نویسنده از کرمانشاه با نام معرب آن "قرمیسین" یاد کرده و در مورد معبد آناهیتا نوشته است:

کنگ، عمارت عالی مشهوری بوده و چون شهر کنگور ساخته شد نام آن را کنگور نهادند، یعنی به خوبی مانند کنگ است.

ابودلف عجلی | از فرماندهان برجسته نظامی دوران عباسی

ابودلف در سفرنامه خود به ایران چنین نوشته است:

…. از آنجا به قصر اللصوص (کاخ دزدان) محل کنگاور رفتم. ساختمان این کاخ بسیار عجیب است و بر روی یک ایوان آجری که بیست پا از زمین بلندتر است بنا شده.

در این کاخ ایوانها و کوشکها و خزانه هایی است که از آنچه گفته شد عالیتر و با شکوهتر است. زیبایی ساختمان و نقشهای آن دیدگان را خیره میسازد. این کاخ بواسطه فراوانی شکار و گوارایی آب و مرغزارها و دشتهای باصفای اطراف آن دره محکم و منزل و گردشگاه مخصوص پرویز بوده، در نزدیکی آن شهر بزرگی است که یک مسجد دارد. از آنجا بمکانی رفتم که به آشپزخانه خسرو معروف است و چهار فرسنگ تا قصر اللصوص فاصله دارد. این آشپزخانه عبارت است از ساختمان بزرگی در میان بیابان است و در اطراف آن هیچ آبادی وجود ندارد.

بطوریکه گفتیم به قصر اللصوص میرفت و پسرش شاه مردان در اسدآباد پیاده میشد.

از آشپزخانه تا قصر اللصوص چهار فرسخ  و تا اسدآباد سه فرسخ است…».

اصطخری و ابن حوقل و ابن رسته و مقدسی و یاقوت حموی

ابن رسته و حمدالله مستوفی و یاقوت حموی نیز در مورد این قصر چنین سخن گفته اند. 

احمد ابن رُسته: خسرو پرویز بر روی صفحه ای، ایوانی ستون دار از گچ و آجر ساخته بود.

حمدالله مستوفی: سنگهای بزرگی را که در ساختن آن بکار رفته است از کوه بیستون آورده اند.

مولف معجم البلدان، یاقوت حموی نیز در کتاب خود چنین آورده است: 

در هنگامیکه نهاوند تسخیر شد و سپاه مسلمین بطرف همدان میرفت در (کنگور) فرود آمد. از طرف ساکنان قصری که در آنجاست چهار پایانی از سپاه اعراب بسرقت رفت و اعراب بدانجا «قصر اللصوص» نام نهادند و این اسم باقی ماند و از قول مسعربن المهلهل (ابودلف) ذکر میکند که بنای قصر اللصوص عجیب است و دارای کوشکها و ایوانهایی است و در آنها خزاین و جواهر بیشمار و نقوشی که دیده در زیبایی آنها حیران میماند، دارای هوای خوش، وفور صید و آب گوارا و این محل در اصل مسکن و ماوای پرویز بوده است. 

کتاب آثار البلاد و اخبار العباد | زکریا بن محمد بن محمود قزوینی

آثار البلاد از قصر خسروپرویز بین همدان و قرمیسین (کرمانشاه) نام میبرد که دارای آب و هوای خوش و خاک حاصلخیز است و بنیانش صد ذرع درصد ذرع و ارتفاعش بیست ذرع از سنگهای صاف ساخته شده و چنان سنگها را کار گذاشته اند که همچون یک تکه سنگ بنظر می آیند و نیز از قول صاحب عجایب الاخبار آورده است که: اگر بخواهی یکی از عجایب را نظاره کنی بستونهای این قصر از پایین تا بالا نگاه کن که سختی و صلابت و هنر آن تعجب انگیز است.

اوژن فلاندن و پاسکال کست | جهانگردان اروپایی 

در سال 1840 میلادی نیز، دو نقاش و جهانگرد اروپایی، اوژن فلاندن و پاسکال کست، در سفر خود به ایران از معبد آناهیتا نیز بازدید کرده و آن را مورد بررسی قرار دادند. آنها از مشاهده های شان طرح ها و نقشه هایی در کتاب خود "ایران قدیم" برجای گذاشتند که پایه و منبع گمان ها و بررسی های بعدی شد و تا مدت ها محققان برای بررسی معبد آناهیتا به این طرح ها اشاره می کردند و بر اساس آن نظر می دادند. آنها در کتاب خود در شرح نقشه ها و دیده های خود اینگونه نوشته اند که:

... از بقایایش می توان بکنه بنا و طرز ساختمانش پی برد اما در اثر اینکه بیشتر قسمتهای این معبد را مالکین جزء خانه های خود کرده نمی توان صحیحا نقشه آنرا در نظر گرفت. لیکن ما برآنیم تا حد ممکنه بخود زحمت داده از طرز بناف تزیین آلات و معماریش باخبر گردیم بنابراین طرح نقشه مبادرت کرده و بجزئیات وارد شدیم. این بنا مستطیل شکل و طولش متجاوز از دویست متر بوده و جلوخانش بطرف جنوب و ایوانش که نمیتوان جایش را صحیحا مشخص ساخت چند پله از زمین بلندتر بوده و امروز پله ها تماما از بین رفته اند، تناه از بقایای آن میتوان بقسمت درونی معبد پی برد، وقتی از پلکان بالا می رویم منتهایش کف معبد است که ورقه عظیم مرمری ممزوج با سیمان آنرا مفروش ساخته است. 

در سمت مغربش مسجد کوچکی بنا شده و بطرف شمال غربی آن کوچه ایست که بهترین و مهمترین قسمت بنا دراین گوشه واقع شده است، این قسمت معبد برروی پایه های زیبائی از مرمر سفید بنا گردیده و ارتفاع این پایه را نمیشود حساب کرد مگر اینکه نیمرخ صفه مشاهده گردد، در این محل کمی به حفاری پرداخته شد که گویا در اثر اجازهندادن ساکنین متروک گردیده است. در این قسمت نه پارچه ستون مرمر سفید یافت میگردد و این ستون ها درجزء دیوارهای خشتی خانه هاست و اتکای خوبی برای بناهای اهل محل است. پهنای بنا از قطعه ایست بسمت شرق میگردد معلوم میشود و طولش هم ازانتهای بالائی پلکان است تا گردشی که از زاویه وجه غربی قسمت شمال میپیچد. نیمرخ پایه ها و قواعد ستونها بسبک یونانیست. وضع سرستونها را نمیتوان قیاس کرد ولیکن چنین بنظر میآید که طرحی داشته اند.

رومن گیرشمن | باستان شناس فرانسوی

رومن گیرشمن، باستان شناسی معروف فرانسوی که سرپرستی برخی کاوشهای علمی را در بعضی نقاط ایران و بخصوص در شوش و خوزستان داشته است، در تالیفات خود از معبد کنگاور، به عنوان معبدی برای پرستش آرتمیس (آناهیتا) یاد کرده است. او این معبد را در طبقه بقایای معبد کرهه (خورهه) و لائودیسه نهاوند دوران سلوکیها قرار داده و طرح آن را غربی می داند که در 200 سال قبل از میلاد بنا شده است. 

 لوئی واندنبرگ | باستان شناس بلژیکی

لوئی واندنبرگ باستان شناس بلژیکی نیز در کتاب خود با نام «باستانشناسی ایران باستان» این معبد را مربوط به 200 سال قبل از میلاد و آن را به دوران سلوکیها نسبت می دهد:

از معبدی که برای الهه آناهیتا در این محل ساخته شده بود بیش از چند ستونی باقی نمانده است که آنهم برای ساختمان خانه های شهر بکار برده شده است، ساقه ستونها صاف بوده و سرستون آنها از نوع سرستون«دری» میباشد که روی آن یک «بالش کرنتی» قرار داده اند.

پروفسور هرتسفلد | باستان شناس آلمانی

پروفسور هرتسفلد معبد کنگاور را از زمان اشکانیان می داند و آن را از بزرگترین معابد دنیای قدیم به حساب می آورد و می گوید:

آبادی کنونی کنگاور فقط قسمت وسطی معبد را گرفته است. خرابه باشکوه این معبد عبارتست از پشته ای که 640 پی طول و 544 پی عرض آن است و در اطراف آن ایوانی به پهنای 44 پی با ستونهای بلند ساخته شده بود معبد برپاست. در این بناها صنعت معماری ایران و یونان دیده می شود. 

کتابخانه معبد آناهیتا

در تیرماه 1396 به همت پایگاه پژوهشی معبد آناهیتای کنگاور کتابخانه و مرکز اسناد این معبد که در سال 1373 با تلاش های محمد مهدیار شکل گرفته بود دوباره بازگشایی شد. این کتابخانه و مرکز اسناد با هدف توسعه و ترویج کتابخوانی، دسترسی راحت دوستداران کتاب به عناوین تخصصی ایجاد شد و دارای بیش 700 جلد کتاب با موضوع معماری، مرمت، باستان شناسی، تاریخ، موزه شناسی، گردشگری، زمین شناسی، سفرنامه، مذهبی، هنر و... است. نام این کتابخانه در گرامیداشت تلاش ها و زحمات سیف الله کامبخش فرد، به این اسم مفتخر شده و دانشجویان، دانش آموزان و علاقه مندان می توانند به رایگان از کتب تخصصی این پایگاه استفاده کنند. 

ستم های رفته بر معبد آناهیتا

در طول زمان و با گذشت روزگار، از توجه و اهمیت به معبد آناهیتا کاسته و کم کم این بنا متروکه و از هدف اصلی ساخت خود دور شد. به تدریج  با فرو ریختن ستون ها و احتمالا طاق ها و سقف معبد و پنهان شدن صفه های اصلی آن در زیر خاک، مردم از این مکان به عنوان جایی برای ساخت خانه های خود استفاده کردند. محله ها و خانه ها در این مکان ساخته شدند، در گوشه شمال غربی آن یک امامزاده -امامزاده ابراهیم- و یک مسجد به وجود آمد. با ایجاد این امامزاده بازاری نیز در کنار آن برپا شد. در طی سال ها مردم از سنگ ها و گچ های معبد آناهیتا برای تامین منبع کوره های گچ پزی خود استفاده کردند، بی آنکه بدانند چه بر سر تاریخ ایران می آورند. اما این تمام ستم هایی رفته بر این اثر تاریخی نیست. در طول سالیان، زلزله هایی نیز بر حجم ویرانی معبد آناهیتا افزوده است که یکی از سهمگین ترین های آنان زلزله سال 1336 بود. معبد آناهیتا در اثر این زلزله به خرابه ای تبدیل شد.

دغدغه های کارناوال

از خیلی پیشتر، با کاوش های انجام شده و به دلیل اهمیت تاریخی و معماری معبد آناهیتا، این اثر در فهرست انتظار برای ثبت در یونسکو قرار گرفت. اما به دلیل دقیق نبودن اطلاعات به دست آمده و شفاف نشدن تاریخچه و نوع معماری بنا، وارد فهرست نهایی میراث ثبت جهانی یونسکو نشد. علاوه بر این حفاری ها و تصرف های غیرقانونی که در دوره های مختلف و به بهانه های گوناگون در این مجموعه انجام می گیرد، آن را از اینکه در فهرست آثار ملی باشد به خطر می اندازد، چه اینکه جزو میراث تاریخی یونسکو باشد. شایسته است با توجه به پیشینه تاریخی و اهمیت باستان شناسی این اثر، هرچه سریعتر کاوش هایی کامل در این بنا انجام و توافق جامعی در مورد این سازه صورت بگیرد. 

حفاری های غیرقانونی در محوطه معبد آناهیتای کنگاور، مرداد 1396

توصیه های کارناوال

 برای حضور در معبد آناهیتا، چنانچه از راه دوری به این مکان سفر می کنید حتما از قبل، وضعیت آب و هوا را کنترل و محل اقامت خود را مشخص کنید تا در طول سفر به مشکل بر نخورید. لطفا در معبد آناهیتا به مانند دیگر مکان های تاریخی و طبیعی ایران از نوشتن یادگاری بر روی بناها و ریختن زباله بپرهیزید. این کار نشانه ای از بزرگی نیست و اگر به فرض محال اسم و رسمی بر سنگ ها برای آیندگان بماند از آن نام ها به طور حتم به نیکی و بزرگی یاد نمی شود. 

سخن آخر

 امروز به همراه شما به معبد آناهیتا در شهر کنگاور سفر کردیم و داستان پر رمز و راز این اثر تاریخی را مرور کردیم. متوجه شدیم که آب، بین اجداد ما برای چه ارج و قربی داشت و چگونه از آن مراقبت می کردند. با کاربری های مختلف معبد بیشتر آشنا شدیم و از تلاش هایی که برای باستان شناسی این اثر انجام شده اطلاعات تازه ای به دست آوردیم. 

نظر شما در مورد این گونه بناهای تاریخی و باستانی چیست؟ از دید شما اهمیت حفظ و مراقبت این آثار در چیست؟ در سفر به کرمانشاه از چه جاذبه های دیگر این استان دیدن کرده اید؟

دیدگاه ها و پیشنهادهای تان را با ما و دوستان کارناوالی تان به اشتراک بگذارید. اگر هم تجربه سفر به این اثر تاریخی را داشته اید می توانید عکس ها و سفرنامه تان را در قسمت عکس و سفرنامه کارناوال برای همیشه ثبت کنید. 

ورود به صفحه ثبت عکس و سفرنامه کارناوال