قره کلیسا | اولین کلیسای جامع جهان مسیحیت

برای دیدن یکی از کلیساهای مشهور ایران، به آذربایجان غربی می رویم و با هم سری به قره کلیسا می زنیم؛ کلیسایی که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو به چشم می خورد و افتخاری برای ایران به شمار می آید. برگزاری مراسم ارامنه در قره کلیسا نیز یکی از دلایل اهمیت این مکان مقدس است و هر سال ارمنیان زیادی را به سوی خود می کشاند. در کنار همه اینها معماری قره کلیسا هم جالب توجه است و ویژگی های خاصی دارد. با ما در بازدید از این جاذبه و آشنایی با آن همراه باشید.

چرا قره کلیسا؟

• قره کلیسا به عنوان یکی از قدیمی ترین کلیساهای جهان شناخته می شود.
• برخی آن را نخستین کلیسای جهان می دانند.
• به دلیل اهمیت و ارزش تاریخی و معنوی، نام این کلیسا در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.
• قره کلیسا در محل دفن یکی از حواریون مسیحی ساخته شده است.
• این کلیسا هر سال میزبان مراسم ویژه ارامنه است و اهمیت زیادی برای آنان دارد.
• در عین سادگی از نظر معماری بسیار قابل توجه است.

آشنایی با قره کلیسا

قره کلیسا، بنایی مقدس با سنگ های سفید و سیاه و گنبدهای زیباست که با نام های کلیسای تادئوس مقدس یا کلیسای طاطاووس هم شناخته می شود و در متون تاریخی با عنوان دِیر تادئوس نیز از آن یاد شده است. این سازه یکی از قدیمی ترین کلیساهای جهان است و در نزدیکی روستای قره کلیسا قرار دارد. خوب است بدانید که این کلیسا هر ساله در مردادماه میزبان ارمنیانی است که برای برگزاری مراسم شان می آیند و از این جهت دارای اهمیت فراوان است. 

در راه رسیدن به قره کلیسا تابلویی با این مضمون مشاهده می شود: "ما اینجا سرود وحدت ادیان را می سراییم" دلیل این تابلو تلاش هایی است که در این منطقه برای نزدیکی میان ادیان مختلف می شود و قره کلیسا هم به عنوان نماد همزیستی ادیان بر سر زبان هاست.

ثبت ملی و جهانی قره کلیسا

به سبب ویژگی های منحصر به فرد این کلیسا، نام آن از تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ به شماره ۴۰۵ در آثار ملی ایران قرار دارد. به دلیل حفظ قدیمی‌ترین و برجسته‌ترین نمادهای معماری ارامنه جهان، در تاریخ 17 تیرماه 1387 برابر با ۷ جولای سال ۲۰۰۸، مجموعه قره کلیسا، شامل 3 کلیسای اصلی با نام‌های قره کلیسا یا سنت تادئوس، سنت استپانوس و زور زور به‌عنوان نهمین اثر تاریخی ایران در سی و دومین کمیته میراث جهانی یونسکو در کبک کانادا ثبت جهانی شد.

آنچه پیش از ادامه مطلب باید بدانید

برای آنکه درک درستی از این مطلب داشته باشید، پیش از ادامه ذکر دو نکته که در مطلب به صورت مفصل توضیح داده شده اند، ضروری است:

• گفته می شود که قره کلیسا در محل آرامگاه یکی از حواریون عیسی مسیح ساخته شده که تادئوس یا طاطاووس نام داشته است.
• این بنا از نظر تاریخی به دو بخش قدیمی سیاه رنگ و بخش جدید سفید رنگ تقسیم می شود که هر یک داستانی را برای خود دارند. ساختمان اصلی کلیسا پوشیده از از سنگ های سیاه بوده اما پس از بازسازی در دوران های مختلف، قسمتی از سنگ ها با سنگ سفید جایگزین شده و بنایی جدید به کلیسای سیاه الحاق شده است. 

آیا قره کلیسا اولین کلیسای جهان است؟

با کمی جستجو در مورد قره کلیسا، اولین چیزی که متوجه آن می شوید، عنوان اولین کلیسای جهان برای این بنای مقدس است. هیچ کس نتوانسته تاریخ دقیقی را برای احداث این کلیسا بیان کند و آن را به صورت تخمینی و احتمالی، قرن 1 یا 2 میلادی در نظر گرفته اند. با جستجو در منابع انگلیسی و دیدن لیستی از کلیساهای قدیمی جهان متوجه می شوید که این تاریخ می تواند ثابت کند که قره کلیسا نخستین کلیسای جهان است اما نکاتی وجود دارد که لازم است به آنها توجه کنیم:

• به گفته تاریخ نگاران و کارشناسان، بخش های جدیدتر قره کلیسا، با الهام از کلیسای جامع اچمیادزین در ارمنستان ساخته شده که این یعنی که این کلیسا پیش از قره کلیسا وجود داشته است. در اینجا باید عنوان کنیم که کلیسای جامع اچمیادزین به عنوان نخستین کلیسای جامع مسیحیت شناخته می شود. 
• همانگونه که گفتیم این کلیسا به ثبت جهانی رسیده اما در صفحه مربوط به این ثبت در سایت میراث جهانی یونسکو، اثری از این موضوع که قره کلیسا نخستین کلیسای جهان است دیده نمی شود. در صورتی که ذکر چنین لقبی برای یک اثر ثبت جهانی ضروری به نظر می رسد.

تاریخچه قره کلیسا

موسس خورناتسی، مورخ مشهور ارمنی در سده ۵ میلادی، تاریخ احداث این کلیسا را در اوایل دوران مسیحیت می داند و معتقد است بنای کلیسا بر روی آرامگاه یکی از مبشران دین مسیحیت به نام طاطاووس مقدس بنا شده است. او وجود نام کلیسای طاطاووس مقدس در آثار و کتب مختلف، به ویژه مجامع مذهبی ارمنیان از سال ۱۲۴۳ میلادی را شاهدی بر این امر می داند. 

قره کلیسا در طول سالیان دراز سرد و گرم روزگار را چشیده و بارها توسط صاحبان قدرت مورد تجاوز و غارت قرار گرفته است. جنگ هایی که در دوره های مختلف تاریخی همچون ایلخانی، صفوی و جنگ هایی که مابین ایرانیان و عثمانیان در این منطقه رخ داده، زخم های عمیقی را بر تن این بنا ایجاد کرد به طوری که هنوز هم بر دیواره های این بنا اثراتی از گلوله دیده می شود. این بنای مقدس از بلایای طبیعی همچون زلزله نیز جان سالم به در برده و پس از تخریب های مکرر باز هم توانسته مسیحیان را به سوی خود جلب کند.

اولین ویرانی قره کلیسا

اولین تخریب وسیع در قره کلیسا به هنگام حمله چنگیزخان مغول در سال 1230 میلادی اتفاق افتاد و سپس در زمان اقامت هولاکوخان مغول در آذربایجان به همت خواجه نصیرالدین طوسی مرمت هایی در آن صورت گرفت.

آنچه زلزله بر سر قره کلیسا آورد

کتیبه ای در کنار محراب بخش قدیمی کلیسا به چشم می خورد که حکایت از تخریب کلیسا در سده ۱۴ میلادی (سال 1319 میلادی) بر اثر یک زلزله مهیب دارد. بنا بر روایت آندرانیک هویان -ایران شناس ارمنی تبار- طی 10 سال فردی به نام اسقف زاکاریا (زکریای قدیس) و دو تن از برادران او به نام‌های پطروس و سرکیس به مرمت خرابی های این زلزله در قره کلیسا پرداختن

قسمت شرقی کلیسا تنها قسمتی است که از این زلزله جان سالم به در برده و شامل محراب و اتاق‌های جانبی و محوطه جلو محراب و گنبدی کوچک است که همگی با سنگ سیاه ساخته شده اند.

قره کلیسا در دروه صفویان

در اثر گذشت زمان و تخریب بنا، در سال ۱۶۹۱ میلادی بار دیگر مرمت هایی بر روی آن صورت گرفت و در تمام مراحل بازسازی از سنگ سیاه استفاده شد. در این میان گویا پادشاهان دوره صفوی نیز عنایت خاصی به این کلیسا داشتند چرا که فرمان شاه عباس اول صفوی در حمایت از ارمنیان بر روی سردر آن به چشم می خورد.

سنگ های سفید از راه رسیدند

در سال ۱۸۱۰ میلادی اسقف ماکو، سیمون بزنونی، دستور آوردن تخته سنگ هایی از مرمر سفید را از منطقه قرخ بولاغ و شاورشان صادر کرد و از کارگران خواست تا ضلع غربی کلیسای قدیمی را با استفاده از آنها بازسازی کنند. بنابر نوشته های تاریخی، هوسپ راهب، در 1247 میلادی، تالاری را در دیر تادئوس بنا کرد. این بنا در قسمت غربی كلیسای سیاه و به صورت چهارضلعی بود؛ اما با ساخت قسمت سفید در 1810 میلادی از میان رفت.

آخرین تغییرات قره کلیسا

آخرین تعمیرات بنا در در دوران قاجار و به فرمان عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه صورت گرفت. وی در نظر داشت که با افزودن بناهای متعدد به کلیسا و گسترش آن، مجموعه ای شبیه به کلیسای جامع اچمیادزین ارمنستان بنا کند تا محل مرجع تقلید ارمنیان جهان را از آنجا به قره کلیسا انتقال دهد و این مرکز را از سلطه روسیه تزاری و دولت عثمانی در آورد. 

در آن زمان اسقفی ارمنی برای گسترش بنای کلیسا از طریق رود ارس به ایران آمد و دست به کار شد. در ساخت این کلیسای جدید از نقش و نگار کلیسای جامع اچمیادزین، الهام گرفتند تا به زیبایی هر چه تمام تر احداث شود. به دستور عباس میرزا ساختمان جدید با سنگ‌های سفید و حجاری‌هایی بی نظیر در در ادامه کلیسای کهن و در ضلع غربی آن، ساخته شد اما در نهایت این کار به علت مرگ عباس میرزا ناتمام ماند.

کتیبه ای بر سر در کلیسا وجود دارد که تلفیق و الحاقِ بخش قدیم و سیاه رنگ با بخش نو و سفید کلیسا و خلق یک شاهکار معماری را در آن زمان تایید می کند. این کتیبه مرمری تقریبا تنها نوشته فارسی این بنا محسوب می شود و در آن شاعری به زبان فارسی به توضیح اضافه شدن بخش سفید به بخش سیاه پرداخته است.

ساخت کلیسای سفید رنگ به پایان نرسید؛ اما شکل تکمیل شده آن در حجاری روی کلیسا به جای مانده است. این حجاری تصویری است از اسقف سیمون بزنونی با لباس و تاج بر روی دیوار شمالی که آتش دانی در دست راست و ماکت قره کلیسا را در دست چپ دارد. این ماکت حکایت از آن دارد که بر بالای محراب های پنج ضلعی در دیوارهای شمالی و جنوبی قسمت سفید باید برج ناقوسی، مانند کلیسای اچمپادزین ساخته می شد.

معماری قره کلیسا | ساده و شکوهمند

معماری اصلی کلیسا به صورت بازیلیک است و برخلاف معابد ارمنیان که به شکل مربع هستند، این کلیسا را به صورت مستطیل ساخته اند. تمام بنای کلیسا به صورت یک ساختمان واحد در زمینی به ابعاد 150 در 200 متر ساخته شده است و درِ ورودی آن در قسمت غرب قرار دارد. اولین نکته ای که در معماری این بنا به چشم می آید تکنیک و حجم پردازی است که به نوبه خود از کم نظیرترین پرداخت‌های هنرهای تجسمی به شمار می رود. اسقف سیمون بزنونی برای جایگزین کردن قره کلیسا به جای کلیسای جامع اچمیادزین، پلان همان کلیسا را به کار گرفت. او محراب قسمت شرقی در پلان کلیسای اجمیادزین را حذف کرد و با تخریب قسمت غربی كلیسای سیاه و اتصال آن به کلیسای سفید، كلیسایی با شیوه معماری جدید شکل داد که کلیسای سیاه رنگ نقش محراب آن را دارد.

قره کلیسا | پناهگاهی امن

قره کلیسا توسط دیوارهای قطور دفاعی، برج و بارو محاصره شده است که یک وروردی اصلی و چند درب کوچک دارد و به همین سبب می توان آن را به عنوان یک قلعه نیز به حساب آورد. در چهار سوی این قلعه پنج برج دیده بانی قرار دارند که به شکل یک قوس دیده می شوند. در گذشته، وجود اتاق های متعدد جهت اقامت خلیفه و راهبان، روغن گیری، آسیاب، آشپزخانه، نگهداری مواد غذایی، انبار علوفه حیوانات و سایر امکانات باعث می شده تا این مجموعه به پناهگاه خوبی در برابر متجاوزان تبدیل شود.

تفاوت معماری بخش قدیم و جدید قره کلیسا

یکی از نکات مهم درباره قره کلیسا، مرمت آن در زمان های مختلف است که باعث شده دو بخش قدیمی و جدید در آن به وجود آید. داخل قره کلیسا دو بخش وجود دارد؛ بخش سیاه کلیسا در شرق و بخش سفید آن در غرب. 

کلیسای سیاه شامل محراب، اتاق های جانبی محراب و گنبدی کوچک است و قسمت مركزی و غربی كلیسا (بخش سفید) ستون ها، قوس ها، گنبد بزرگ و برج ناقوس كلیسا را در خود دارد. دیوارهای داخلی كلیسای سیاه ساده هستند اما بر روی دیوارهای خارجی آن اشكال گوناگون، طاق نماها و نیم ستون های تزیینی دیده می شود. تمثال قدیسان، صلیب های پرنقش و نگار و گل های هشتپر و نقوش برجسته گل و بوته و نقوش حیوانات بر روی دیوارها به چشم می خورند. دیگر تزیین موجود در این قسمت مربوط به زمان مرمت بنا توسط اسقف زاکاریا است و شامل نقوش هندسی روی طوق گنبد کلیسای قدیمی یا سیاه می شود که با تعدادی سنگ سفید ایجاد شده اند.

بر عکس آنچه که در کلیسای سیاه مشاهده می شود، کلیسای سفید، از زیبایی های بسیاری در نقوش بهره برده است و این تضاد یکی از جاذبه های این کلیسا به شمار می رود. سنگ های مورد استفاده در بنای سفید همگی از سنگ های آهکی هستند و به راحتی قابل تراش دادن و حجم سازی بوده اند، به همین دلیل تزیینات در این قسمت کلیسا در اوج خود به چشم می خورد. از جمله تصاویر چشم نواز کلیسای سفید می توان به گل بوته های فراوان به همراه چهره های حواریون مسیحی، حضرت مسیح(ع)، حضرت مریم و بخش هایی از شاهنامه اشاره کرد. بر دیوار خارجی کلیسای سفید حجاری های ارزشمند و چشم نواز فراوانی به صورت تصاویر انسان، نقوش گل و بوته، اشکال حیوانات و نقش های تزیینی بسیاری ایجاد شده اند که همگی از عقاید مذهبی و هنر روزگار خویش الهام گرفته اند.

بخش های مختلف کلیسا

بنای کلیسا از قسمت‌های مختلفی همچون کلیسای اصلی، برج ناقوس، ورودی، برج، دو حیاط شرقی و غربی، انبار، کتابخانه و 47 اتاق متعلق به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان و نگهبانان کلیسا، تشکیل شده است. علاوه بر این فضاها، زیرزمین کوچکی در زیر اتاق ها نیز در نظر گرفته شده که قسمت هایی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصارخانه و دخمه‌ای برای نگهداری غذا در آن به چشم می خورد. همانند سایر کلیساها، محل غسل تعمید نیز در قره کلیسا تعبیه شده است و محرابی نیز در شرق آن دیده می شود.

نقش برجسته‌های چشم نوازی دیوار بیرونی کلیسا را مزین کرده و سنگ‌های مرمر سیاه و سفید جلوه ای تماشایی به سقف محراب کلیسا داده اند. در محوطه داخلی کلیسا تعدادی سنگ قبر و یک حوض سنگی دیده می شوند و در محوطه داخلی آن بر روی دیوار، محلی برای روشن کردن شمع تعبیه کرده اند. در قسمت مرکزی کلیسا چهار ستون سنگی وجود دارد و یک قوس زیبا هر ستون را به دیگری وصل کرده است.

در شمال و جنوب محراب کلیسا اتاقک هایی کوچک ساخته شده اند؛ اتاقک شمالی محراب دارد اما اتاقک جنوبی فاقد آن است. گفته می شود آرامگاه تادئوس مقدس در زیر محراب و نزدیک اتاقک جنوبی واقع شده است. براساس سنت کلیسا سازی ارمنی، کف محراب اصلی چهار پله از سطح تالار ارتفاع دارد. 

برج ناقوس نیمه تمام 

پس از تصمیم برای الهام گرفتن از کلیسای جامع اچمیادزین، ساخت یک برجِ ناقوسِ چهار ستونی نیز برای کلیسا در نظر گرفته شد تا این قسمتِ قره کلیسا هم شبیه همان کلیسای ارمنی شود. قسمت غربی كلیسای سفید رنگ را برای ساخت این بنا در نظر گرفتند؛ اما در نهایت ساخت این برج ناتمام ماند. امروزه در قاب بندی های این برج ناقوس تصویر 12 شخصیت با تاج و لباس های پادشاهی و نشسته بر تخت به چشم می خورد. چهره ها کاملا شبیه به هم به نظر می رسند و گویی شخصیتی مجزا ندارند و هیچ نوشته ای هم در مورد هویت این افراد در دست نیست.

در زیر ستون ها و بر دیوارهای شمالی و جنوبی، نقوش گیاهان و تصاویر شیر خودنمایی می کند. حجاری های برج ناقوس، همانند دیوارهای شمالی و جنوبی کلیسای سفید، متاثر از هنر ایرنی است و نقش درختان سرو در آنها به چشم می خورد. امروزه برای حفظ برج ناقوس و تزیینات آن سقفی را بر رویش تعبیه کرده اند.

بد نیست بدانید که در گذشته قره کلیسا دارای چندین ناقوس بود که ناقوس استادکاران ارمنی مسکو، بزرگترین و زیباترین آنها محسوب می شد. این ناقوس، در سال 1886 میلادی به دِیر تقدیم شده بود اما در زمان متروکه شدن قره کلیسا، آن را به سرقت بردند.

گنبدها

دو گنبد بزرگ و کوچک هرمی شکل و ۱۲ ترک (وجه) بر روی ساختمان کلیسا مشاهده می شود که پایه آنها مزین به نوارهای سنگی سیاه و سفید است. این دو گنبد مشابه و در کنار هم، تصویر دو قله کوه آرارات را برای ارامنه تداعی می کند. نمونه این گنبد بیشتر در مناطق شمالی و آرامگاه های سلجوقی دیده می شود و گنبد کاووس بهترین نمونه آنها به شمار می رود. شرایط اقلیمی و پر باران منطقه یکی از دلایل استفاده از این نوع گنبد است چرا که نزولات جوی را به سرعت به پایین می راند و مانع آسیب می شود.

ارتفاع گنبد سیاه قره کلیسا ۱۸ متر و ارتفاع گنبد سفید به ۲۴ متر می رسد. گنبد سفید رنگ از خارج دوازده ضلعی به نظر می رسد و از داخل استوانه ای با دوازده نورگیر است. در ساخت این گنبد تنها از یک رنگ سنگ استفاده شده و تزیینی در ظاهر آن مشاهده نمی شود.

کتیبه های موجود در قره کلیسا

در قسمت های مختلف کلیسا کتیبه هایی به زبان ارمنی وجود دارند که تاریخ بازسازی ها و مرمت های صورت گرفته را نقل می کنند و یا یادگاری هایی از بازدیدکنندگان در گذشته هستند. دو سنگ نوشته بر بالای سردر ورودی غربی در مورد تجدید بنای قره کلیسا وجود دارد؛ دستور فتح علی شاه به زبان فارسی در بالا و نوشته اسقف سیمون بزنونی به زبان ارمنی در پایین.

یکی از زیباترین بخش های قره کلیسا، برج ناقوس آن است که متاسفانه عملیات بازسازی آن در دوره قاجاریه متوقف شده و امروزه تنها یک طبقه از آن وجود دارد. بر اساس برخی منابع قرار بوده این ساختمان دو طبقه دیگر نیز داشته باشد.

تزیینات قره کلیسا

تزیینات قره کلیسا دو گروه هستند:

۱- نقش و نگارهای روی دیوار کلیسای قدیمی که احتمالا ریشه آنها به اساطیر باز می گردد.

۲- تزیینات بدنه قسمت جدید یا سفید کلیسا شامل قصه‌های قدیمی، طاق نماها، نیم ستون های برجسته و قوس های تزیینی حجاری شده

سنگ نوشته ها و حجاری های این بنا در نوع خود بی نظیرند و در کمتر کلیسای هم عصر با قره کلیسا دیده می شوند. در بخشی از حجاری های این بنا الهام از اساطیر مختلف از جمله شخصیت های شاهنامه را می بینیم و سنگ تراشه هایی از گیاهان و حیوانات و فرشتگان وحضرت مسیح و حضرت مریم و حواریون هم در کنار آنها مشاهده می شود. فرهاد در حال کندن کوه، لیلی و مجنون و درخت سرو که در تزیینات شیرازی به وفور دیده می شود، نمونه هایی از تلفیق فرهنگ و هنر فارسی با ارمنی در قره کلیسا هستند.

سنگ های دیوارهای خارجی بنا همگی مزین به حجاری هستند. بنا بر سنت کلیساسازی در میان ارامنه، در جریان مرمت کلیسا باید سنگ های کلیسای قدیمی هم در بنای جدید استفاده می شده و به همین دلیل برخی از این حجاری ها قدمت بیشتری نسبت به ساختمان دارند. برخی معتقدند که این کار به صورت عمدی صورت گرفته تا آیندگان شکل و ظاهر اولیه کلیسا را نیز ببینند.

امکانات قره کلیسا

• سرویس بهداشتی 
• راهنما
• دفتر اسقف خلیفه گری ارمنی‌ها
• محلی برای عرضه هدایا

ساعت و هزینه بازدید از قره کلیسا

ساعات بازدید: 09:00 تا 20:00 در شش ماه اول سال و  09:00 تا 17:00 در شش ماه دوم سال

هزینه بازدید: 5,000 تومان برای گردشگران ایرانی و 50,000 تومان برای گردشگران خارجی

نکات مهم:

 با توجه به آب و هوای منطقه، بهترین زمان بازدید از قره کلیسا، از اردیبهشت تا پایان مهر است. در فصول سرد یخبندان و یا مه غلیظ، جاده های منتهی به کلیسا را لغزنده و خطرناک می کند.

به یاد داشته باشید که در هفته اول مرداد ماه به دلیل میزبانی از مراسم مذهبی، غیر مسیحیان، حق ورود به کلیسا را ندارند.

دیدنی های اطراف

کلیساهای دیگر مجموعه ثبت جهانی

• کلیسای سن استپانوس | 131 کیلومتر
• کلیسای زور زور | 41.5 کیلومتر

آرامگاه ساندخت اولین زن شهید مسیحی | در نزدیکی کلیسا

صومعه زاکاریای مقدس (کسی که در مرمت قره کلیسا نقش داشت) | در نزدیکی کلیسا

مقبره سیدصدرالدین وزیر شاه اسماعیل صفوی و شهدای جنگ چالدران | 31.8 کیلومتر

کلیسای گئورگ مقدس روستای شوط | 35 کیلومتر

قره کلیسا | میزبان مراسمی مهم در دنیای مسیحیان

بر اساس عقاید ارمنیان، قره کلیسا یا کلیسای طاطائوس، اولین کلیسایی است که به دستور مبشرین و در آرامگاه حواریون مسیح در دنیا ساخته شد. آیین مسیحیت، شهادت را بزرگترین سعادت برای بشر می داند و به همین سبب همه ساله در روزهای آخر تیرماه و هفته اول مردادماه میزبان مراسم خاصی است. این مراسم بادراک نام دارد و ارمنیان ایران و کشورهای دیگر و تعدادی از سفرای کشورهای مسیحی در ایران در آن شرکت می کنند.

مراسم اصلی در چهارم مرداد هر سال برابر با 26 ژوئن میلادی مصادف با قتل طاطاووس یا تادئوس مقدس و پیروان مسیحی او برگزار می شود و یکی از مهم ترین مراسم های ارامنه به شمار می رود.

بر اساس رسم دیرین، شرکت کنندگان باید 3 روز را در قره کلیسا بمانند؛ اما تصمیم برای تعداد روزهای توقف در قره کلیسا بر عهده خانواده هاست و گاهی این توقف بیش از سه روز طول می کشد. خانواده های ساکن شهرهای نزدیک نیز فقط روز دوم را به قره کلیسا می روند و سپس به خانه شان باز می گردند.

در روزهای پیش از شروع جشن ارمنیان از شهرهای تبریز، ارومیه، تهران، اصفهان، قزوین ودیگر شهرها و کشورهای همسایه به صورت گروهی و خانوادگی به قره کلیسا عزیمت می کنند تا در جشن قره کلیسا شرکت کنند. در این میان برخی از خانواده های آشوریان و تعداد انگشت شماری از خانواده های کاتولیک هم خودشان را به این محل می رسانند تا در شادمانی جشن شریک باشند. برپا شدن چادرهای مسافرتی در اطراف کلیسا از مهم ترین نشانه های این مراسم است چرا که ساختمانی برای اتراق آنها وجود ندارد و همه با تجهیزات اقامتی خود راهی قره کلیسا می شوند.

آیین دعای کلیسا در دو روز نخست در دو نوبت صبح و عصر برگزار می شود اما در روز سوم، تنها یک بار و با آیین ویژه عید به وسیله اسقف اعظم به اجرا در می آید. شرکت در این آیین ها اجباری نیست و بسیاری تنها برای شرکت در دیگر برنامه های این جشن همچون تهیه غذا و پرداختن به خوردن و آشامیدن، سرگرمی عمومی خانواده ها و دید و بازدید با دوستان و آشنایان به این مکان می آیند.

یکی از مهم ترین آداب این جشن یا گردهمایی سه روزه، آیین های غسل تعمید کودکان و نوجوانان ارمنی در این کلیساست. عده ای بر این عقیده اند که تعمید کودکان شان در نخستین کلیسای حضرت مسیح و محل شهادت حواری آن حضرت، خیر و برکتی بی پایان را با خود به همراه می آورد. علاوه بر کودکان، گروهی از خانواده ها فرزندان شان را با قصد نذر و نیت غسل تعمید می دهند و به همین دلیل سن غسل تعمید گیرندگان گاه به 15 و 20 سال هم می رسد.

به طور کلی این جشن مجموعه ای از انگیزه های اعتقادی، قومی و سنتی را در بر می گیرد که با انگیزه های خانوادگی، عاطفی، تفریحی و همچنین مسافرت و استفاده از آب و هوای ییلاقی و دیدار دوستان و آشنایان درآمیخته است.

چرا این کلیسا نام های مختلفی دارد؟

نامگذاری کلیسا به شکل امروزی دلایل مختلفی دارد که به آنها اشاره می کنیم:

1- در زبان ارمنی به این کلیسا، سورپ تادئوسی وانک (Surb Tadeosi vank) به معنای کلیسای مقدس طاطاووس یا کلیسای تادئوس مقدس گفته می شود. همانطور که گفتیم تادئوس نام یکی از حواریون حضرت مسیح بود که برای تبلیغ دین مسیحیت به منطقه جنوب فلات ارمنستان قدم گذاشت. گفته می شود که تادئوس مقدس پس از شهادت در محل کنونی کلیسا به خاک سپرده شده است.

2- مردم آذربایجان قبل از تسلط ترکان، به زبان آذری تکلم می کردند. در میان آنها این بنا، به کارا کلیسا شهرت دارد. واژه کارا، در این زبان و شاخه‌ای از زبان‌های تاتی و هُرزِنی که منشعب از زبان پهلوی است، به معنای بزرگ و جامع به کار می رود. از سده هشتم هجری واژه کارا به قره تبدیل و این بنا با نام قره کلیسا مشهور شد. بسیاری همچنان معتقدند که قره کلیسا اشتباه است و باید به جای آن از کارا کلیسا استفاده کرد؛ اما بررسی ریشه‌شناسی واژه ها نشان می دهد که کارا و قره واژه هایی کاملا ایرانی، از ریشه هند و اروپایی هستند و هر دو به معنی گران و سنگین و بزرگ و اَرج‌دار (مهم) به کار می روند.

3- در نوشته های برخی از مورخان سده هشتم هجری به بعد از این کلیسا با عنوان قرا کلیسا یاد شده است. برخی دلیل به کارگیری این نام را رنگ سیاه سنگ ها در قسمت شرقی بنا می دانند چرا که قرا در زبان ترکی به معنای سیاه به کار می رود.

به صورت کلی از آنجا که تا قبل از نفوذ زبان ترکی، همه مردم آذربایجان به زبان آذری (زبان باستانی آذربایجان) تکلم می کردند می توان اطمینان پیدا کرد که پیش از سده هشتم هجری قمری کلیسای طاطاووس با نامی دیگر نزد مردم شناخته می شده است. با بررسی گویش‌های تاتی و هرزنی که شاخه ای از زبان آذری هستند متوجه می شویم که واژه‌های کله یا کالا معنی بزرگ می دهند و قرا نیز در زبان ترکی آذری به همین معنی به کار می رود و تغییر یافته واژه کلان است.

با توجه به این مسائل می توان نتیجه گرفت که قرا کلیسا در اصل کارا کلیسا یا کالا کلیسا بوده است. از سوی دیگر با توجه به اینکه در میان ارمنیان، دیرها، مجتمع فرهنگی، هنری، ادبی و دینی به وانک شهرت دارند و می توان گفت که وانک طاطاووس همانند سایر وانک‌های ارمنیان، محل اجتماع طلاب و خطاطان و خوش نویسان، فلاسفه و مورخان و دانشمندان بوده و کتابخانه آن نیز مورد استفاده قرار می گرفته است. چنین تشکیلاتی قطعا وسعت زیادی را می طلبد پس کلمه وانک با مفهوم نام آذری کارا کلیسا کاملا تطابق دارد؛ همانگونه که امروزه نیز این کلیسا را با نام های قرا کلیسا یا قره کلیسا می شناسند.

تاتائوس مقدس کیست؟

تاتائوس مقدس (St. Thaddeus) یا طاطائوس (طاطاوس) و بارتلیموس مقدس (St. Bartholome) از حواریون عیسی مسیح بودند که به قصد تبلیغ این دین در سال 40 یا ۴۳ میلادی وارد شمال غربی ایران و شهری به نام آرداز (آرتاز) شدند. زمان ورود آنان مصادف با حکومت اشکانیان بود و این شهر در حوزه پادشاهی آبکار، پادشاه ارامنه قرار داشت. در آن زمان بسیاری از ارامنه از دین زرتشت پیروی می کردند و عده ای نیز به آیین مهرپرستی روی آورده بودند. بر اثر تبلیغات این حواریون، بسیاری از مردم و پادشاه به دین مسیحیت درآمدند. پس از مدتی آبکار از دنیا رفت و سانتروک یا سنادوک بر تخت پادشاهی نشست. در این زمان ساندخت دختر پادشاه به همراه هزاران تن از مردم هنوز هم پیرو آیین مسیحیت بودند. دیری نپایید که مخالفت سانتروک با حواریون و همراهان شان آغاز شد و با دستور وی در سال 66 میلادی، همه پیروان دین مسیحیت از جمله دختر وی و حدود 3500 نفر دیگر کشته شدند. اجساد این کشته شدگان در محدوده قره کلیسای فعلی دفن شد.

پس از گذشت سال ها از این فاجعه انسانی در سال 302 میلادی و در زمان پادشاهی تیرداد از پادشاهان اشکانی تبار ارمنیان، مسیحیت به عنوان دین رسمی این کشور اعلام شد. به پاس خدمات طاطاووس و یارانش در مسیر فرار آنها از دست پادشاه ظالم کلیساهایی در سده های سه تا شش میلادی با سنگ های سیاه و سفید احداث شد که قره کلیسا یکی از آنها است. ارامنه اعتقاد دارند که جسد تاتائوس مقدس در سرداب سمت راست محراب کلیسای فعلی قرار دارد.

سخن آخر

اگر از این جاذبه بازدید کرده اید، تجربه تان را با ما و دیگر دوستان کارناوالی به اشتراک بگذارید.

منتظر دیدگاه های تان هستیم.

شما می توانید با عضویت در سایت کارناوال، تصاویر و نوشته های تان را در مورد سفر با دیگر دوستان به اشتراک بگذارید و آنها را در لحظات شیرین گشت و گذارتان شریک کنید:

ورود به صفحه کارناوالی شـــــــــــــو