قلعه شوش

راهی جنوب کشور می‌شویم و به قلعه شوش می‌رویم که از جاهای دیدنی شوش است و یادگاری از دوره قاجار به شمار می‌رود. در این مطلب در مورد ساختار این قلعه به شما می‌گوییم، نگاهی به ویژگی‌های مهم معماری آن داریم و در نهایت راه دسترسی و ساعت بازدید از قلعه شوش را هم در اختیارتان می‌گذاریم. همراه‌مان باشید.

چرا بازدید از قلعه شوش ؟

• این قلعه در راستای حفاری‌های باستان‌شناسان در سایت تاریخی شوش ساخته شد و به نوعی یادگاری از آن دوران است.
• این بنا از معدود ساختمان‌های ایران است و معماری قرون وسطایی دارد. 
• در میان دیوارهای قلعه شوش می‌توانید آجرهای کتیبه مانندی با خط میخی ببینید که همگی از منطقه باستانی شوش به دست آمده‌اند.
• ابزار و اسباب باستان‌شناسانی که حدود 100 سال پیش در این منطقه مشغول حفاری بودند در این قلعه قابل مشاهده است.
• قلعه شوش یکی از بزرگترین پایگاه‌های کاوش‌های باستان‌شناسی در خاورمیانه محسوب می‌شود.

آشنایی با قلعه شوش

قلعه‌ای که قرار است با آن آشنا شوید در سال 1897 میلادی، توسط ژاک دمورگان (باستان شناس فرانسوی) در کنار تپه تاریخی آکروپل در شهر شوش واقع در استان خوزستان بنا شد. هدف او از ساخت این قلعه ایجاد مکانی دائمی برای خود و تیم همراهش بود تا بتوانند به راحتی به کاوش در تپه تاریخی کنار قلعه بپردازند. از آن جا که این قلعه در کنار تپه آکروپل قرار دارد به آن قلعه آکروپل نیز می‌گویند.

ساخت قلعه زیر نظر دمورگان و توسط نیروی کار ایرانی انجام شد و نکته جالب در مورد ساخت این قلعه این است که برای ساخت بخش‌هایی از آن از آجرنوشته‌ها و کتیبه‌های کشف شده از کاخ آپادانای شوش و آجرهای زیگورات چغازنبیل شوش استفاده کردند؛ به همین دلیل گاهی به این قلعه موزه آجر هم می‌گویند. 

این بنا در تاریخ 10 مهر 1380 با شماره ثبت 3983 در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است. 

معماری و تزیینات قلعه شوش

در کل می‌توان گفت که بیشتر قلعه‌ها روی مکان‌های مرتفع ساخته می‌شود، چرا که مکان‌هایی برای حفاظت و مراقبت هستند و حتما باید در جایی بنا شوند که دید خوبی نسبت به محیط اطراف در آن‌ها وجود داشته باشد. از آن‌جا که قلعه شوش هم با هدف ایجاد مکانی برای مراقبت از اشیای پیدا شده و هم‌چنین استقرار هیات فرانسوی در شهر بنا شده بود، آن را در بلندترین نقطه شهر شوش بنا کردند. قلعه شوش به شکل یک ذوزنقه بزرگ ساخته شده است و معماری آن کاملا با نحوه ساخت بناها در دوران قرون وسطای اروپا همخوانی دارد؛ حتی خیلی‌ها معتقدند که این بنا به قلعه باستیل (باستی (1)) در پاریس فرانسه شبیه است. قلعه شوش به طور کامل از خشت ساخته شده است و روی آن را با روکشی از آجر پوشانده‌اند تا استحکام بیشتری داشته باشد. نکته جالب درباره معماری قلعه این است که می‌توان به راحتی در آن تلفیقی از معماری ایرانی و معماری اروپایی را مشاهده کرد؛ چون جدای از آن که نمای بیرونی قلعه مطابق معماری اروپایی است، وجود طاق‌ها و درگاه‌های قوسی الهام گرفته از معماری ایرانی این موازنه را بر هم زده است. 

بخش‌های تشکیل دهنده قلعه شوش

اگر بخواهیم دید کلی نسبت به بخش‌های قلعه داشته باشیم، می توان آن را به 2 حیاط بزرگ بخش‌های پیرامون و 3 ورودی که یکی از آن‌ها مسدود شده است، تقسیم کرد.

دور تا دور بخش داخلی این قلعه ذوزنقه شکل را یک راهرو احاطه کرده است که در آن اتاق‌های متعددی وجود دارد و در همه آن‌ها رو به حیاط باز می‌شود. قلعه شامل چهار برج دیدبانی است که هر کدام کاربرد خاصی داشته‌اند. یکی از آن‌ها در غرب بنا قرار گرفته و شکلی مربعی دارد، گفته می‌شود که از این برج به عنوان کبوترخانه نیز استفاده شده است. برج دیگر در بخش مرکزی قلعه (رو به شمال) قرار دارد و به صورت استوانه‌ای ساخته شده است. دو برج دیگر قلعه نیز در شمال شرق و شمال غرب قرار گرفته‌اند.

همان‌طور که گفتیم قلعه دو حیاط بزرگ دارد. یکی از حیاط‌های آن مانند تمامی قلعه‌های ساخته شده در قرون وسطی در ارتفاع بیشتری قرار دارد و زیر آن فضای تالار مانندی به چشم می‌خورد که به آن زیرزمین نیز می‌گویند. هم‌چنین در بالاترین بخش قلعه اتاقک شیشه‌ای وجود دارد که به آن کلاه فرنگی می‌گویند اما کاربری آن به طور دقیق مشخص نیست.

تزیینات قلعه شوش

همان‌طور که اشاره کردیم معماری قلعه کاملا تلفیقی‌ست و برای زیباتر کردن آن از درگاه‌های قوسی، نقاشی‌های تلفیقی شرقی- اروپایی، طاق‌های نعل اسبی و... استفاده شده است.

پاورقی

1- این قلعه یک زندان در پاریس بود که آن را با نام باستیل سن آنتوان نیز می‌شناختند. به اعتقاد بسیاری از تاریخ‌دانان فتح قلعه باستیل در قرن 14 میلادی سرآغاز انقلاب فرانسه بوده است.

آثار موجود در قلعه شوش

از آنجایی که قلعه شوش محل استقرار باستان‌شناسان فرانسوی و ابزارآلات آنان بود، یادگارهایی از کارها و فعالیت‌های آنان بین سال‌ها 1895 میلادی تا پس از انقلاب اسلامی در قلعه وجود دارد که برای بسیاری از بازدیدکنندگان به ویژه کسانی که به باستان شناسی و تاریخ علاقه‌مندند، بسیار جذاب است. از جمله این اشیا و ابزار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دستگاه تقطیر آب، به احتمال زیاد از آب تقطیر شده توسط این دستگاه، برای ظهور و چاپ عکس‌های آنالوگ استفاده می‌کردند.
• دستگاه پرس و مته دستی برای استفاده‌های متفرقه
• یک دستگاه ماشین لندروور
• جک دستی برای بالابردن اشیا سنگین در محوطه باستانی شوش
• دمنده ذغال سنگ برای افزایش حرارت ذغال سنگ
• گاری چهارچرخ
• بالابر دستی و ...

تاریخچه حفاری‌ های تپه باستانی شوش و ساخت قلعه

مارسل دیولافوا و حفاری‌های شوش

در دوره سلطنت ناصرالدین شاه بود که دولت فرانسه تصمیم گرفت فعالیت‌ها و پژوهش باستان‌شناسی خود را در ایران آغاز کند. در همین دوران مارسل دیولافوا (باستان‌شناس فرانسوی) اولین فردی بود که برای تحقیق و کاوش در منطقه شوش در تاریخ 7 دسامبر 1884 وارد ایران شد و تحقیقات خود را آغاز کرد. به دنبال ورود وی و همکارانش به ایران، مخالفت‌های مردم محلی از حضور آنان در منطقه آغاز شد و مردم برای ابراز مخالفت با آنان از دادن مواد خوراکی و اقامتگاه خودداری می‌کردند. چرا که حضور گروه فرانسوی در منطقه مصادف شده بود با شیوع بیماری‌های مختلف، باران‌های سیل‌آسا و خورشید گرفتگی که مردم محلی این بلایا را ناشی از بی حرمتی این گروه خارجی به آرامگاه دانیال نبی می‌دانستند. هیات باستان شناسی نیز جایی برای ماندن نداشتند، چرا که در آن زمان شهر شوش پیشرفت چندانی نکرده بود و جز چند خانه کپری که برای زائران آرامگاه دانیال نبی ساخته شده بود جای دیگری برای اقامت مسافران وجود نداشت. این مخالفت‌ها و محدودیت‌ها باعث شد که دیولافوا و همکارانش به طور مخفیانه در اطراف محوطه باستانی شوش چادر بزنند و بعد مدتی اتاقک‌های گلی برای اقامت ساختند. بر اساس دست نوشته‌های دیولافوا زندگی کردن زیر چادر مطلوب نبود و اگرچه اعضای گروه مسلح بودند اما نگهداری آثار کشف شده در زیر چادر به هیچ عنوان عقلانی نبود. همچنین زمانی که دیولافوا در شوش بود هیچ اقدامی برای تامین امنیت گروه صورت نگرفت. وی و همکارانش در زمان حضور در شوش قراردادی با دولت وقت بستند که بر اساس آن گروه فرانسوی حق نداشت هیچ یک از آثار کشف شده را از کشور خارج کند. اما این دو زوج فرانسوی به تعهدات خود وفا نکردند و حدود 55 صندوق از آثار به دست آمده را از کشور خارج و به فرانسه بردند. شاه وقت از این موضوع مطلع شد و دستور توقف حفاری را صادر کرد؛ البته ناگفته نماند که در حین توقف کار هیات فرانسوی به بهانه جمع‌آوری وسایل‌شان به ایران باز می‌گردند و با رشوه دادن به شخصی به نام "میرزا تقی خان" بیش از 200 صندوق دیگر را هم از کشور خارج می‌کنند.

ورود ژاک دمورگان به شوش و از سرگیری کاوش ها

پس از خروج دیولافوا از ایران، در 12 می 1895 میلادی پس از مذاکرات پی در پی فرانسه با ایران، ناصرالدین شاه قانع شد تا در ازای دریافت 50 هزار فرانک طلا، انحصار حفاری در تمام خاک ایران را به فرانسه واگذار کند. دو سال بعد هیات فرانسوی به سرپرستی ژاک دمورگان وارد ایران شد و کاوش‌ها را از سر گرفت. وی دولت فرانسه را متقاعد کرد تا مبلغی را برای ساخت مکانی امن فراهم کنند تا هیات کاوش بتوانند به راحتی به فعالیت‌های خود ادامه دهند.

به همین منظور با استفاده از خشت‌ها و آجرهای به دست آمده از دوره‌های مختلف در تپه شوش، در بخش شمالی تپه قلعه‌ای با معماری قرون وسطایی ساخته شد که به آن شاتو (به معنی قصر در زبان فرانسوی) نیز می‌گفتند. این قلعه به مدت چند سال متوالی محل نگهداری اشیای مهم، اسناد مربوط به حفاری و محل استراحت هیات فرانسوی بود که با نظارت چند مهندس دزفولی و کمک کارگران ایرانی شهر دزفول ساخته شد. این قلعه از سال 1371 به عنوان موزه‌ای برای نگهداری اشیا و آثار تاریخی کشف شده از شهر شوش، مورد استفاده قرار گرفت و تا سال 1373 چند بار مورد استفاده، مرمت و بازسازی قرار گرفت.

مخروبه یا اثر تاریخی؟

قلعه تاریخی شوش که میراثی به یادگار مانده از دوره قاجار و کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه تاریخی آکروپل است از سال 1371 تا 1373، چند با مورد مرمت اصولی قرار گرفت و نهایت در سال 1375 طی یک مرمت غیر استاندارد بخش‌هایی از اتاق‌ها و راهروهای قلعه مورد رنگ‌آمیزی قرار گرفت و اصالت بنا تا حدود زیادی صدمه دید. از سوی دیگر در زمان ساخت قلعه هیچ پی‌ریزی انجام نشد؛ به همین خاطر اکنون بنای قلعه بسیار سست و آسیب‌پذیر است و می‌توان به وضوح ترک‌های متعدد و فرسایش‌های بخش‌های مختلف قلعه را مشاهده کرد. به همین دلیل اکثر بازدیدکنندگانی که وارد قلعه می‌شوند تنها می‌توانند از حیاط مجموعه بازدید کنند و سایر بخش‌های بنا مانند طبقات بالاتر ممنوعیت بازدید دارد؛ چرا که تحمل وزن زیاد می‌تواند آسیب‌های جبران ناپذیری به آن وارد کند. اما آیا این راه حلی درست و اصولی برای محافظت از یک بنای تاریخی است؟  

نکته دیگر درباره قلعه، استفاده از آجرهایی با خط عیلامی‌ست که در ساخت قلعه مورد استفاده قرار گرفته‌اند. عده‌ای بر این باورند که استفاده از این آجرها کاری غیر اخلاقی و نادرست بوده که قابل پذیرش نیست اما عده‌ای دیگر نیز معتقدند که اگر آجرها در دیوارهای قلعه به کار نمی‌رفتند تا کنون تعداد زیادی از آن‌ها از بین رفته بود؛ هم‌چنین وجود این آجرها در قلعه می‌تواند به بازدید بیشتر آن کمک شایانی کند.

تجربه سفر نویسنده

در پی سفرم به خوزستان، بی شک به سمت شوش هم رفتم تا مجدد دیداری با سازه باستانی مورد علاقه‌ام زیگورات چغازنبیل داشته باشم و گشتی هم در قلعه شوش و کاخ آکروپل بزنم. این قلعه همیشه و هر بار که می‌بینمش حسی عجیب و متفاوت را در من پدید می‌آورد، دوگانگی که نمی توانم هضمش کنم! از یک سو مرا به وجد می‌آورد که زمانی باستان‌شناسان مطرحی در این مکان مشغول تحقیقات باستان‌شناسی بودند که بی شک مورد علاقه من است و از سوی دیگر ناراحتم می‌کند که چگونه به راحتی برای خود قلعه‌ای ساختند و هر چه اثر تاریخی ارزشمند بود، برداشتند و با خود به فرانسه بردند...

قلعه حس عجیبی دارد. وقتی وارد می‌شوی اگر پشت سرت را نگاه کنی شهر شوش را کاملا زیر پای خود می‌بینی و آن وسط گنبد تیز آرامگاه دانیال نبی در میان همه ساختمان‌های کوتاه و کوچک شهر خود نمایی می‌کند. وقتی آن جا بودم فصل زمستان بود که می شود همان بهار جنوب! گل های وحشی و زیبا دور تا دور قلعه درآمده بودند و برگ های پنیرک زیبا همه جا سبز شده بودند و ترکیب‌شان با رنگ آجرهای قلعه بسیار دیدنی و چشم‌نواز بود.

وارد قلعه که شدم نگاهی به ابزارآلات کار هیات باستان‌شناسی، از دستگاه تقطیر آب، بیل و کلنگ تا ماشین لندروور باستان‌شناسان انداختم و سرم را برگرداندم تا کمی به دیوارها و آجرهای خط میخی عیلامی موجود در آنها نگاه کنم که ناگهان چشمم به تکه آجری افتاد که قبلا هرگز آن را ندیده بودم. آجری آبی رنگ با نقش گل نیلوفر که تنها میان هزاران آجر می‌درخشید و البته صد افسوس که کلی خط و یادگاری هم در کنارش به چشم می‌خورد. فکر کنم حس دوگانه‌ای که به قلعه دارم هیچ‌گاه از میان نرود اما می‌پذیرم که این قلعه نیز اکنون بخشی از تاریخ ما محسوب می‌شود و باید برای نگهداری از آن کوشید.