مسجد شیخ لطف الله اصفهان

همراه با کارناوال به یکی از زیباترین جاذبه های ایران بیایید و گردش مجازی بی نظیر در یکی از تماشایی ترین مساجد کشورمان، مسجد شیخ لطف الله اصفهان را تجربه کنید. همراه مان شوید تا با مرور عکس های مسجد شیخ لطف الله اصفهان شما را به دنیایی از رنگ، نور و اعجاز ببریم و به مرور اطلاعات مهم بازدید از اینجا مانند ساعت کار، هزینه و آدرس مسجد شیخ لطف الله اصفهان بپردازیم. این سفر تماشایی و جذاب را از دست ندهید...

چرا بازدید از مسجد شیخ لطف الله اصفهان؟

• مسجد شیخ لطف الله زیباترین و مشهورترین مسجد ایران و از مهم‌ترین جاذبه های گردشگری ایران است و در میان گردشگران ایرانی و خارجی محبوبیت بسیاری دارد. 
• تزئینات به کار رفته در این مسجد به ویژه کاشی کاری های بی بدیل آن به اندازه ای شگفت انگیز و تماشایی ست که کلمات از وصف زیبایی آن باز می مانند. 
• معماری مسجد شیخ لطف الله، نمونه ای از عالی ترین و برترین معماری هایی ست که در ایران و شاید سراسر جهان همتا ندارد و شما را با گوشه ای از نبوغ معماران اصفهانی آشنا می کند.
• مسجد شیخ لطف الله مدورترین گنبد جهان را دارد که از آن به عنوان یکی از زیباترین گنبدهای دنیا یاد می شود.
• مسجد شیخ لطف الله در میدان ثبت جهانی شده نقش جهان قرار دارد و در کنار بازدید از این مسجد می توانید از دیگر جاذبه های این میدان مانند کاخ عالی قاپو، مسجد امام و بازار اصفهان دیدن کنید. 

آشنایی با مسجد شیخ لطف الله اصفهان

اگر در سفرتان به اصفهان تنها برای بازدید از یک جاذبه وقت دارید، باید بدون هیچ و شک و تردیدی به سراغ مسجد شیخ لطف الله در میدان نقش جهان بروید؛ مسجدی که بعد از بازدید از آن می توانید بگویید حد عالی معماری، کاشی کاری، رنگ آمیزی و نبوغ را از نزدیک تماشا کرده اید و با بهترین جلوه های هنر دوره صفوی آشنا شده اید. پس بدون درنگ به سراغ معرفی این مسجد می رویم؛ بنایی باشکوه که برای قرن هاست که در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی قاپو قد علم کرده است و زیبایی خود را به رخ رهگذران می کشد. این بنای منحصر به فرد به دست توانای استاد محمدرضا اصفهانی- از مشهورترین معماران دوره صفوی- با سبک معماری اصفهانی ساخته شد و و در تاریخ 15 دی سال 1310 با شماره 1050 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. جالب است بدانید خبرگزاری معتبر اسپوتنیک نیز از این مسجد به عنوان یکی از 7 عجایب ناشناخته دنیا یاد می کند و آن را در میان برترین ساختمان های دیدنی جهان قرار می دهد. 

تاریخچه مسجد شیخ لطف الله

پیش از همه چیز برای شناخت بیشتر مسجد شیخ لطف الله، بهتر است به سراغ تاریخچه ساخت این بنای باشکوه برویم و با دلایل ساخت آن آشنا شویم. پس زمان را در حدود 400 سال به عقب بر می گردانیم و به سال 1011 هجری قمری (982 خورشیدی) می رویم. زمانی که اصفهان به عنوان پایتخت صفویان در اوج ساخت و ساز بناهای ماندگاری مانند میدان نقش جهان، خیابان چهارباغ، مسجد امام و ... قرار داشت و به سرعت به سوی شهری سرآمد در هنر، تاریخ و معماری در حرکت بود. در همین حال و احوال بود که شاه مقتدر صفوی، شاه عباس کبیر دستور ساخت مسجد شیخ لطف الله را صادر کرد و بنای این مسجد روی خرابه مسجدی که از گذشته در این محل قرار داشت، گذاشته شد. قرعه ساخت مسجد شیخ لطف الله به نام معمار مشهور، محمدرضا اصفهانی افتاد و او در طول 18 سال کار روی این بنا، از یک ویرانه، ساختمانی بی بدیل و بی همتا ساخت؛ مسجدی خصوصی که تنها در اختیار شاه عباس و خانواده سلطنتی بود و به مردم عادی اجازه ورود به آن داده نمی شد. گفته می شود شاه عباس از زمان بهره برداری از مسجد شیخ لطف الله در سال 1028 ه.ق (998 خورشیدی) تا آخر عمر خود هر روز در این مسجد نماز می خواند و به عبادت می پرداخت. 

چرا مسجد شیخ لطف الله به این نام خوانده می شود؟

یکی از نکته های جالب در مورد مسجد شیخ لطف الله، نام آن است که نسبت به دیگر مساجد ایران نامگذاری متفاوتی دارد. در منابع تاریخی، این طور روایت شده است که این مسجد برای تجلیل از مقام شیخ میسی، که پدر زن شاه عباس اول بود، به این اسم نامگذاری شده است. شیخ لطف الله جبل عاملی، مشهور به شیخ لطف الله میسی، فقیه و دانشمند لبنانی بود که از خاندان فقهای امامیه محسوب می شد و در منطقه جبل عامل (مناطق ساحلی و کوهستانی جنوب لبنان) سکونت داشت. او در پاسخ به دعوت پادشاهان صفوی، همراه با برخی از بزرگان فقها و دانشمندان شیعه، از شهر میس لبنان به ایران آمد و در کشورمان ساکن شد. 

شیخ لطف الله در ابتدای حضور در ایران به مشهد مقدس رفت و این شهر را برای زندگی انتخاب کرد. او در مشهد در محضر بزرگانی همچون ملاعبدالله شوشتری، به تحصیل دانش و فقه پرداخت و در نهایت از طرف شاه عباس کبیر برای خدمت گذاری به آستان قدس رضوی برگزیده شد. پس از مدتی او به قزوین رفت و کار تدریس را در این شهر دنبال کرد. بالاخره شاه عباس که آوازه این شیخ را شنیده بود از وی دعوت کرد تا به اصفهان بیاید و در این شهر اقامت کند. پس از سکونت شیخ لطف الله در اصفهان، دستور داده شد تا مسجد و مدرسه ای برای او ساخته شود و در مسجدی که به نام خود او نامگذاری شده بود-مسجد شیخ لطف الله- به تدریس و اقامه نماز بپردازد. به این ترتیب شد که شیخ لطف الله جبل عاملی، کار اقامه نماز جمعه در مسجد شیخ لطف الله را بر عهده گرفت و برای همیشه نامش در تاریخ هنر و معماری ایران ماندگار شد. 

سرنوشت مسجد شیخ لطف الله در گذر زمان 

از سرنوشت دقیق و جزء به جزء مسجد شیخ لطف الله در گذر زمان اطلاعات خاصی وجود ندارد؛ اما در منابع مختلف تاریخی گفته می شود این مسجد بعد از مدتی در دوره صفویه، به نام ملا فتح الله و صدر نیز خوانده شد اما در نهایت به نام اولیه خود بازگشت. همچنین آرتور پوپ -ایران شناس شهیر آمریکایی- در نوشته های خود آورده است که در زمان پادشاهی رضاشاه از او خواسته تا دستور بازسازی و مرمت کلی مسجد شیخ لطف الله را بدهد و رضاشاه با این خواسته موافقت کرده است. به دنبال این دستور، مرمت ها و بازسازی هایی در طرح های اصلی و کاشی های موجود در سردر و گنبد انجام گرفت و مسجد به طرح اولیه ساخت خود نزدیک تر شد. 

نکاتی جذاب در مورد مسجد شیخ لطف الله 

موارد بسیاری وجود دارد که مسجد شیخ لطف الله را از دیگر مساجد ساخته شده در ایران متمایز می کند، نکاتی که در معماری و تزئینات این بنا پنهان شده اند و به تیزبینی خاصی نیاز دارد. ما در اینجا به تعدادی از مشهورترین این موارد اشاره می کنیم و باقی آنها را به ذهن خلاق و هنرمند شما در زمان بازدید از مسجد شیخ لطف الله واگذار می سازیم: 

1- عدم وجود مناره در مسجد شیخ لطف الله

از موارد مهمی که در نگاه اول به چشم بسیاری از بازدیدکنندگان مسجد شیخ لطف الله می آید، عدم وجود مناره در کنار گنبد نخودی رنگ بناست. موضوعی که این سازه را به مسجدی متفاوت از دیگر مساجد در دنیای اسلام می کند؛ چرا که مناره بخش جدایی ناپذیر از معماری مساجد محسوب می شود. اما چرا مسجد شیخ لطف الله مناره ندارد و معماری آن بر خلاف دیگر مساجد است؟ 

پیش از اینکه بخواهیم به این موضوع بپردازیم باید در مورد کارکرد مناره ها بدانیم. مناره ها پیش از اسلام به عنوان سازه ای برای جهت یابی و مسیریابی روی ساختمان ها مورد استفاده قرار می گرفتند و نشانه ای از وجود یک شهر بودند؛ اما پس از اسلام به نشانه ای از مسجد و مکانی برای خواندن اذان و دعوت مردم به نماز تبدیل شدند. اما از آنجایی که مسجد شیخ لطف الله تنها برای عبادت درباریان و خانواده شاه مورد استفاده بود و مردم عادی اجازه ورود به آن را نداشتند، پس اساسا نیازی به مناره در ساخت آن احساس نمی شد. موضوعی که باعث شد مسجد شیخ لطف الله با وجود تمام زیبایی ها و شکوهش برای دهه ها و سده ها، در میان دیگر آثار شاخص اصفهان ناشناخته بماند و نام آن در میان نوشته های سیاحان کمتر آورده شود.

البته در روایت دیگری گفته شده است مسجد شیخ لطف الله تنها مورد استفاده زنان دربار بوده و به همین دلیل ساخت مناره ای برای آن توجیهی نداشته است. 

2-  نبود شبستان و وجود پله

وجه تمایز دیگر مسجد شیخ لطف الله با دیگر مساجد معروف اصفهان و جهان، عدم طراحی شبستان ورودی (حیاط) در معماری آن است. شما برای ورود به مسجد باید از پله ها استفاده کنید و سپس وارد رواقی پوشیده از کاشی کاری های زیبا و پر کار شوید تا به گنبد برسید. گفته می شود دلیل نبود شبستان یا صحن ورودی در مسجد، برای رعایت تقارن در طراحی میدان نقش جهان است. مسجد شیخ لطف الله درست روبروی عمارت عالی قاپو قرار گرفته و این موضوع باعث شده است تا نتوان صحن یا حیاطی رو به قبله، که برای نمازگزاری قابل استفاده باشد، برای آن طراحی کرد. 

3- وجود تونل مخفی

یکی از نکات جالب در مورد مسجد شیخ لطف الله، وجود راهرویی مخفی در زیرزمین میدان نقش جهان، از کاخ عالی قاپو تا مسجد است که در دوره صفویه مورد استفاده زنان و خانواده دربار قرار داشت. زنان دربار برای اقامه نماز و گرفتن پاسخ مسائل شرعی شان از شیخ لطف الله و برای اینکه مجبور نشوند هر بار از وسط میدان عبور کرده تا به مسجد برسند، از این راهروی مخفی استفاده می کردند. البته برخی باستان شناسان و تاریخ دانان در وجود این تونل شک دارند ولی بر اساس شواهد و منابع معتبر، به نظر می رسد این راهرو وجود داشته باشد هر چند تا به امروز تصویری از این راهرو منتشر نشده است. همچنین گفته می شود به دلیل ساخت حوض در میدان نقش جهان، سقف این تونل فروریخته و مسدود است. 

4- جهت بنا نسبت به قبله

اگر در زمان بازدید از مسجد شیخ لطف الله تیزبین باشید و به جزئیات معماری آن توجه کنید، احتمالا پس از ورود به صحن داخلی مسجد، متوجه چرخش 45 درجه ای بنا با محور شمال-جنوب می شوید. مساله ای که در نمای بیرونی مسجد، اصلا به چشم نمی آید و از آن در معماری به عنوان "پاشنه" یاد می شود. 

در معماری ايرانی- اسلامی، مساجد به گونه ای هستند که مردم به هنگام ورود به شبستان در جهت قبله قرار می گیرند. 

اگر بخواهیم به زبان ساده این مساله را برای تان شرح دهیم باید چنین بگوییم: 

درِ ورودی مسجد شیخ لطف الله رو به سمت شرق میدان نقش جهان باز می شود و دیواری که درِ مسجد، داخل آن قرار گرفته است جهتی شمالی-جنوبی دارد. اگر معماران می خواستند، مسجد و محراب را در راستا با میدان نقش جهان، در جهت شمالی-جنوبی، بسازند برای جهت یابی قبله و ساخت محراب رو به قبله (در جهت جنوب شرقی) به مشکل بر می خوردند. اما آنها با ایجاد یک راهرو از ابتدای ورودی مسجد تا فضای زیر گنبد این مشکل را حل کردند. این راهرو که زاویه ای 45 درجه ای دارد، ابتدا شما را به سمت چپ و سپس به سمت راست هدایت می کند و در نهایت به فضای زیر گنبد می رساند. برای این که به عظمت کار معماران بنا پی ببرید باید بدانید که محراب بنا درست در میانه دیواری ساخته شده است که درِ مسجد داخل آن قرار گرفته و جهتی شمالی-جنوبی دارد.

معماران به اندازه ای کار خود را هنرمندانه انجام داده اند که شما از نمای خارجی مسجد متوجه چرخش آن نمی شوید و فکر می کنید مسجد در همان جهت شمالی-جنوبی قرار دارد؛ در حالی که بنا در اصل در جهت جنوب شرقی-شمال غربی ساخته شده است. از دیگر مواردی که باعث می شود شما در نمای بیرونی مسجد متوجه هیچ زاویه و چرخشی نشوید، کوتاه و مدور بودن گنبد آن است که این جهت را نشان نمی دهد. 

موقعیت مسجد شیخ لطف الله نسبت به میدان نقش جهان 

5- نقش طاووس گنبد مسجد شیخ لطف الله 

یکی از موارد فوق العاده جالبی که در زمان بازدید از مسجد شیخ لطف الله امکان تجربه آن را از نزدیک خواهید داشت، تماشای نقش طاووس روی گنبد مسجد است. نقش طاووسی که در مرکز داخلی گنبد خودنمایی می کند و با عبور نور از طاق بالای درِ ورودی مسجد، شکل پرهای آن به طرز زیبایی تکمیل می شود. نکته جالب در مورد این طاووس آن است که کشیدن اشکال حیوانات در مساجد به هیچ عنوان مرسوم نیست و امری غیر مجاز به شمار می آید اما این کار به شکلی ظریف و با کمک نور در مسجد شیخ لطف الله انجام شده است.

"البته این امکان وجود دارد که دربرخی زمان های روز نتوانید از این طاووس دیدن کنید."

6- طرح میدان آزادی الهام گرفته از طرح گنبد مسجد شیخ لطف الله 

یکی از نکات جالب در مورد مسجد شیخ لطف الله، تاثیرگذاری آن در طراحی میدان آزادی تهران است. حسین امانت، معمار برجسته و شهیر ایران، برای طراحی مکان قرارگیری باغچه ها و گل کاری های میدان آزادی، به سراغ طرح داخلی گنبد شیخ لطف الله رفته و با اثرپذیری از آن، مکان قرارگیری این باغچه ها را مشخص کرده است. البته آقای امانت بر خلاف طرح دایره ای گنبد مسجد شیخ لطف الله، نقشی بیضی شکل به میدان آزادی داده است. 

راهنمای بازدید از مسجد شیخ لطف الله | معماری و تزئینات بنا

حال که مختصری در مورد تاریخچه و دانستنی های جالب مسجد شیخ لطف الله خواندیم، بهتر است به سراغ راهنمای بازدید از مسجد برویم. در خلال این راهنمای بازدید به جنبه های مهم معماری و تزئینات آن نیز می پردازیم و شما را با دیدنی های خاص مسجد بیشتر آشنا می کنیم. 

ورودی مسجد | به دنیای نور و رنگ خوش آمدید

نخستین بخشی که در بازدید از مسجد شیخ لطف الله از آن دیدن می کنیم، جلوخان مسجد (فضایی وسیع در جلوی ورودی بعضی از بناهای بزرگ و مهم) است. جلوخان مسجد شیخ لطف الله از سمت میدان نقش جهان کمی به سمت داخل عقب نشینی دارد و با 4 پله به سردر ورودی مسجد می رسد. سردری که در همان ابتدا و پیش از ورود به مسجد، هنرِ هنرمندان کاشی کار و معمارِ مسجد را به رخ تان می کشد و شما را میخکوب می کند. از پایین سردر که شروع کنیم به تماشا و از سنگ های مرمر زرد رنگی که قسمت های پایینی را پوشانده اند بگذریم، به بخش های بالایی سردر می رسیم که با مقرنس کاری هایی کم نظیر و کاشی های هفت رنگ (1) با نقوشی از گل و گلدان پوشانده شده اند؛ مقرنس کاری هایی که در ظرافت و زیبایی، تنها مقرنس کاری های سردر مسجد امام اصفهان را رقیب خود می بیند و نمونه دیگری ندارد. در قسمت میانی سردر، کتیبه ای بزرگ به چشم می خورد که جنسی از کاشی لاجوردی معرق (2) دارد و به قلم زیبای علیرضا عباسی، خطاط بسیار مشهور زمان شاه عباس، به خط ثلث سفید نوشته شده است.

از سردر زیبای مسجد دل می کنیم و در ورودی را پیش روی خود می بینیم که قدمتی 400 ساله دارد. قدم پیش می گذاریم و وارد دنیایی تماشایی از رنگ و نور و هنر می شویم. 

پاورقی 

1- کاشی هفت رنگ نوعی از کاشی ست که از آن بیشتر در ساخت بناهای مذهبی و مقبره ها استفاده می شود. رنگ های رایج به کار رفته در این کاشی عبارت است از سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه ای، قرمز، زرد و حنایی

2- کاشی معرق نوعی از کاشی ست که قطعه های تراشیده شده کاشی با نقش ها و رنگ های مختلف را در کنار هم قرار می دهد تا در نهایت به تصویری واحد و بزرگتر برسد. 

راهروی ورودی | گذر از پیج و تاب هنر و نبوغ

از در ورودی عبور می کنیم و وارد هشتی می شویم؛ فضایی که ما را به سمت راهرویی که به شبستان می رسد، راهنمایی می کند. راهرویی 28 متری که با کاشی هایی هفت رنگ پوشیده شده و با رنگ های غالب سبز و آبی، فضایی روحانی ایجاد کرده است. پس از طی چند قدم، در سمت راست راهرو، متوجه پنجره ای مشبک می شویم که به شبستان مسجد دید دارد و شما را برای ادامه مسیر تشویق می کند. از پنجره که گذر کنیم، پیش از رسیدن به شکستگی راهرو، در سمت چپ مان دری را می بینیم که ما را به سمت شبستان زمستانی هدایت می کند؛ شبستانی که در فصل های سرد سال مورد استفاده قرار می گرفت و هیچ گونه تزئیناتی در سقف و دیوارهای آن به چشم نمی خورد. 

از این شبستان نیز عبور می کنیم و مسیر را ادامه می دهیم تا زمانی که 14 متر از راهرو را پشت سر بگذاریم، اینجا جایی ست که راهرو با زاویه ای 90 درجه به سمت راست می پیچد و در راهرو شکستگی به وجود می آورد. این چرخش 90 درجه ای زاویه همان طور که پیشتر گفتیم، برای این انجام شده است که محراب مسجد را در جهت قبله قرار دهد؛ البته معمار بنا در کنار رسیدن به این هدف، قصد داشته تا عبادت کننده را از فضای شهری جدا و او را برای ورود به شبستان اصلی آماده کند. 

به طور کلی، طی این راهرو به شما کمک می کند تا در طول زمان به نور کم عادت کنید و به طور ناگهانی از فضای روشن بیرون، وارد شبستان نیمه تاریک مسجد نشوید، مساله ای که به شما این امکان را می دهد تا زیبایی های به کار رفته در شبستان را بهتر درک کنید و از حضور در آن لذت بیشتری ببرید. همچنین معمار با طراحی استادانه این راهرو، نبود نور را به بازدیدکننده گوشزد می کند و سپس او را وارد دنیای پر از رنگ و نور شبستان می سازد. 

شبستان اصلی مسجد شیخ لطف الله | زیبایی فراتر از درک انسان

و اما شبستان اصلی مسجد شیخ لطف الله، مهمترین، زیباترین و فریبنده ترین قسمت بنا که شما را از دنیای مادی جدا می سازد و غرق در تحسین می کند؛ جایی که کلمات در توصیف زیبایی و هنر به کار رفته در آن کم می آورد.

شبستان مسجد در انتهای راهروی اصلی قرار دارد و به شکل یک مربع با اضلاع 19 متری ساخته شده است. این زمین مربع شکل هر چه به سمت بالاتر می رود به شکل یک هشت ضلعی در می آید؛ اما زمانی که به بخش ساقه گنبد می رسد، شکل آن به یک دایره تبدیل می شود. این، نوعی تبدیل پلان از مربع به دایره است که از دوره ساسانی به یادگار مانده و یکی از ویژگی های مهم معماری مسجد شیخ لطف الله محسوب می شود. 

گشتی در شبستان می زنیم و با دقت بخش های مختلف آن را از نظر می گذرانیم. یکی از مهمترین قسمت هایی که توجه را به خود جلب می کند طاق هایی ست که در گرداگرد شبستان به چشم می خورند و وظیفه اصلی سرپا نگه داشتن گنبد را بر عهده دارند. این طاق ها که تعداد آنها به 8 عدد می رسد، به نام طاق های جناغی شناخته می شوند و فضای داخلی شبستان را به هشت بخش تقسیم کرده اند. 

باز هم چشمی در گوشه و کنار شبستان می چرخانیم و این بار تزئینات هنرمندانه ای را می بینیم که در هر بخش از فضای داخلی مسجد به چشم می آیند. از نقوش هندسی، طرح های گل و بوته، گیاهان بهشتی و طاووس بگیرید تا دیوارهایی که در پایین با کاشی های هفت رنگ و در بالا با کاشی های معرق تزئین شده اند. کاشی کاری هایی که همراه با کتیبه هایی به خط خوش نسخ و نستعلیق هنر سازندگان خود در دوره صفوی را به رخ بینندگان می کشانند. 

اما یکی از زیباترین تزئینات مسجد شیخ لطف الله، کاشی پیچ های فیروزه ای آن است که لبه طاق ها را با شکل زیبای خود آراسته اند و در کنار مقرنس کاری های بی نظیر زیر جناغ طاق ها، هنر را در زیباترین حد خود به نمایش گذاشته اند. 

محراب مسجد | شاهکاری در معماری مساجد

از محراب این مسجد به عنوان یک شاهکار در معماری مساجد یاد می شود چرا که کاشی کاری‌ های معرق و مقرنس های بسیار ظریفی، آن را زینت داده اند. محراب، طاقی دندانه‌ دار دارد و بر فراز آن نقوش ظریف اسلیمی به چشم می خورد. این طاق از داخل توسط مقرنس‌های صدفی شکل تزئین شده است و به نقوش گیاهی زیبایی منتهی می شود. رنگ تمیز و صاف به کار رفته در محراب در کنار استفاده از ترکیبات و خطوط هماهنگ در تزئین آن، باعث شده است تا محراب به عنوان یکی از زیباترین و گیراترین بخش های مسجد شناخته شود. در کنار اینها، وجود یک منفذ بالای در ورودی که از راهرو به شبستان می رسد، کمک کرده تا نور از این طریق راه خود را به محراب برساند و زیبایی فضا را دوچندان کند. 

اگر هم به داخل محراب نگاهی بینداریم متوجه دو لوح عبارتی می شویم که به نام معمار مسجد اشاره کرده اند: 

عمل فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمدرضا ابن استاد حسین بنای اصفهان

کتیبه‌های دیگری نیز در اطراف محراب و داخل مسجد وجود دارد که روی آنها روایتی از پیامبر اکرم و امام ششم به خط علیرضا عباسی به چشم می خورد. در کنار این روایات، اشعاری نیز روی کتیبه ها نقش بسته که بر اساس نظر کارشناسان منسوب به شیخ بهایی، دانشمند و شاعر دوره صفوی ست و توسط باقر بنا، خوشنویس گمنام آن دوره، نوشته شده است. 

گنبد مسجد | تنها گنبد نخودی رنگ صفویان

گردش مان در مسجد شیخ لطف الله به نقطه انتهایی رسیده است؛ جایی که معماری و هنر فراتر از درک بشر می رود و زمین و آسمان به ملاقات هم می آیند. سرمان را رو به آسمان می گیریم و غرق در جزئیات بی همتای گنبد مسجد می شویم. گنبدی که به عنوان مدورترین گنبد جهان شناخته می شود، به صورت دو پوسته پیوسته (1) ساخته شده است و دهانه ای 12 متری دارد. ارتفاع راس گنبد از سطح زمین در حدود 32 متر است و در مقایسه با گنبدهای دیگر مساجد، ارتفاع کمتری دارد؛ اما این ارتفاع نسبتا کم باعث نشده که گنبد در کنار میدان به چشم نیاید و بر فضای اطراف خود تسلط نداشته باشد. در معماری ایرانی به این نوع گنبدها، که نسبت ارتفاع به دهانه آنها کم است، گنبد خفته می گویند و ساخت آنها با توجه به سطح تکنولوژی آن زمان، کاری دشوار به نظر می رسد. اجرای چنین گنبدی با این ویژگی ها، در آن زمان بسیار غیر معمول بوده و همین باعث شده است تا افسانه هایی پیرامون آن شکل بگیرد؛ به عنوان مثال گفته اند معمار بنا به هنگام کار گذاشتن گنبد، از روحانيان دارای کرامات درخواست می کرده تا شب را در مسجد به صبح برسانند و مانع ریختن گنبد شوند.

اما معمار بنا در آن دوران از چه تکنیک هایی برای ساخت این گنبد استفاده کرده است که باعث شده گنبد تا قرن ها بعد دوام بیاورد؟ یکی از نکاتی که سازنده در هنگام ساخت به آن توجه داشته، دیوارهایی ست که قرار بوده گنبد روی آنها استوار شود. او این دیوارها را بیش از حدِ معمول قطور ساخته است تا بتوانند سنگینی و فشار گنبد را تحمل کنند؛ به طوری که اندازه دیوارها در قسمت پنجره ها به یک متر و هفتاد سانتی متر و در قسمت های اصلی به بیش از دو متر می رسد. 

نورپردازی داخلی مسجد با استفاده از روزنه های گنبد

پیش از این گفتیم که گنبد روی هشت طاق جناغی بلند قرار دارد، طاق هایی که بر فراز آن ها دایره ای به چشم می خورد و درون این دایره، 16 پنجره کار گذاشته شده است. اگر با دقت به این پنجره ها نگاه کنید متوجه یک جفت شبکه می شوید که یکی از داخل و دیگری از بیرون روی پنجره قرار گرفته اند. هر کدام از این شبکه ها با نقش های اسلیمی برجسته ای تزئین شده اند و از هم یک متر و هفتاد سانتیمتر فاصله دارند، مساله ای که باعث می شود نور در دو مرحله شکسته شود و نوعی نورپردازی غیرمستقیم به وجود بیاید. این پنجره های مشبک در کنار تامین روشنایی و تهویه بنا، نقش مهمی در ایجاد فضایی روحانی در مسجد نیز دارند. در تمام طول روز قسمتی از تابش خورشید از طریق این پنجره ها وارد فضای داخلی شبستان می شود و نور مورد نیاز مسجد را تامین می کند. البته معمار می توانست روزنه ها و پنجره های بیشتری برای تامین نور تعبیه کند؛ اما به همین مقدار اکتفا کرده تا همین اندازه نور مهار شده بر کاشی ها بتابد و توجه ببینده را به زیبایی آنها جلب کند. 

طرح های داخل گنبد

اگر فکر می کنید، جذابیت ها و زیبایی های گنبد به اینجا محدود می شود در اشتباه هستید؛ هنوز برای تان از اعجاز خطوط و طرح های به کار رفته در داخل گنبد نگفته ایم. پیش از هر چیز باید بدانید که داخل گنبد شیخ لطف الله پوشیده از کاشی های معرق است؛ کاشی هایی که در نور آفتاب به زیباترین شکل ممکن به نمایش در می آیند. این در حالی ست که اگر ارتفاع زیر گنبد بیش از حالت کنونی آن بود، نرسیدن نور به کاشی معرق سقف گنبد باعث می شد تا جلوه زیبای خود را از دست بدهد.

حال خوب است به ترتیب از پایین به بالا طرح داخلی گنبد را بررسی کنیم. ساقه گنبد مزین به کاشی هایی آبی رنگ و نقوش گل و بوته است و دو کتیبه بزرگ در کمربندی داخلی آن به خط رضا عباسی به چشم می خورد. کتیبه هایی که در مورد آداب ورود به مسجد از قول پیامبر اسلام توضیح داده و با آیات سوره جمعه و نصر مزین شده اند. در میانه این کتیبه ها 16 پنجره مشبک قرار دارد و پس از کتیبه ها، 32 نقش لوزی مانند در هر ردیف داخلی گنبد دیده می شود. ردیف هایی از لوزی که به شکلی بی نظیر در کنار هم قرار گفته اند و اندازه شان با نزدیک تر شدن به مرکز گنبد کوچک و کوچک تر می شود؛ مساله ای که کمک می کند تا گنبد مرتفع تر به نظر بیاید. در واقع می توان گفت که 4 ديوار به 8 ضلع، 8 ضلع به 16 پنجره و 16 پنجره به 32 نگاره تبدیل شده و بازی جالبی را با اعداد به راه انداخته اند.

قسمت بیرونی گنبد

حال که به قسمت های داخلی گنبد پرداختیم خوب است نگاهی نیز به هنر به کار رفته در بیرون گنبد داشته باشیم. بخش بیرونی که در طول روز رنگ آن تغییر می کند و به هنگام سپیده دم به رنگ صورتی، ظهر به رنگ کِرِم و غروب به رنگ آجری دیده می شود. بدنه خارجی گنبد مسجد شیخ لطف الله به مانند بخش داخلی آن پوشیده از کاشی های معرق است و در بالاترین نقطه به یک ستاره هشت گوش که از کاشی های معرق رنگارنگ ساخته شده می رسد. بر قله گنبد، کلاهکی تزئین شده با کره هایی منظم به چشم می خورد و زمینه نخودی رنگ آن باز هم این گنبد را در میان دیگر گنبدهای مساجد ایرانی متمایز می کند. روی این زمینه نخودی رنگ، خطوط اسلیمی باشکوهی دیده می شود که هماهنگی در نقش و طرح و رنگ را به زیباترین شکل ممکن به نمایش گذاشته اند. در نهایت نیز بر قسمت پایینی گنبد کتیبه هایی وجود دارد که شامل آیاتی از سوره های شمس، دهر و کوثر می شود و به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوری خودنمایی می کند. 

پاورقی

1- گنبد دو پوسته نوعی از گنبد است که به صورت دو گنبد روی هم ساخته می شود. در این نوع گنبدها، پوسته زیرین معمولا نقش باربر و پوسته رویی نقش نماسازی و مقابله با عوامل جوی را دارد. 

ویدیویی از مسجد شیخ لطف الله اصفهان

تجربه گردشگران خارجی

مسجد شیخ لطف الله در میان گردشگران خارجی محبوبیت بسیاری دارد و به همین دلیل نظرات مختلف و زیادی در مورد بازدید از این بنا به ثبت رسیده است. موضوعی که باعث شد به سراغ تعدادی از این دیدگاه ها در وبسایت تریپ ادوایزر برویم و بدانیم گردشگران خارجی در مورد این جاذبه چه نظری دارند؟ 

گردشگری از میلان | تاریخ ثبت دیدگاه مردادماه 1398

در میدان بزرگ نقش جهان 

مسجد ظریف و زیبای شیخ لطف الله که مناره و صحنی ندارد در میدان بزرگ نقش جهان قرار دارد، با گنبدی پوشیده از کاشی های نخودی رنگ که در زمان طلوع آفتاب تغییر رنگ می دهد. 

گردشگری از هنگ کنگ | تاریخ ثبت دیدگاه تیرماه 1398

شلوغ اما بسیار زیبا

مکان شلوغ و پر ازدحام اما بسیار زیبایی ست. بهتر است در زمان های اولیه روز از اینجا بازدید کنید تا به شلوغی جمعیت برنخورید. حتما بازدید از اینجا را در برنامه تان قرار دهید.

گردشگری از انگلیس | تاریخ ثبت دیدگاه خرداد ماه 1398

زیبا و صمیمی

این مسجد احتمالا بنای تاریخی مورد علاقه من در اصفهان است. بازدید از اینجا برای من به اندازه بازدید از مسجد امام منقلب کننده نبود اما داخل مسجد شیخ لطف الله بسیار زیباست. اندازه کوچک مسجد باعث می شود از بازدید از اینجا به دلیل صمیمیتی که در آن موج می زند، بیشتر لذت ببرید. همان طور که انتظار آن می رود، کاشی کاری های مسجد چشم نواز است و از تماشای آنها سیر نمی شوید. حتما در سفرتان به اصفهان از این مکان دیدن کنید.

گردشگری از هلند | تاریخ ثبت دیدگاه اردیبهشت 1398

کوچک تر از دیگر مسجدها

این مسجد در قسمت شرقی میدان نقش جهان، درست روبروی کاخ عالی قاپو قرار گرفته، بسیار کوچک است و حیاطی ندارد. مسجد با موزائیک های زرد و آبی بسیار زیبایی پوشیده شده است. برای اینکه بتوانید در زمان بازدید از مسجد نور خوبی برای تماشای بنا داشته باشید، بهتر است عصر از اینجا دیدن کنید.

دغدغه کارناوال

یکی از مواردی که در این روزها دغدغه ها و نگرانی های بسیاری را در مورد مسجد شیخ لطف الله ایجاد کرده، مسائل مربوط به مرمت گنبد شیخ لطف الله است. در روزهای اخیر عکس های جدیدی از گنبد شیخ لطف الله پس از مرمت منتشر شده که در آن بخشی از گنبد، رنگی متفاوت با دیگر بخش ها دارد و دو گوشه کناری آن به صورت برجسته و مجزا از دیگر قسمت ها به چشم می آید. موضوعی که محل مناقشه بسیاری شد و بحث و نگرانی بسیاری در میان دوستداران فرهنگ و هنر ایران در مورد مرمت غیر اصولی این گنبد به وجود آورد. البته پس از انتشار این اخبار و صحبت ها، ناصر طاهری، معاون حفظ و احیای بناهای اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان در توضیحی اعلام کرد کار مرمت گنبد شیخ لطف الله با دقت بسیار و طبق ضوابط انجام شده است و مشکلی از بابت مرمت این گنبد وجود ندارد. آقای طاهری در توضیحات خود در مورد مرمت این گنبد چنین توضیح داده است که کاشی های گنبد به عنوان لایه بیرونی در معرض عوامل فرسایشی مختلف مانند سرما، گرما، باران، آلودگی هوا و یخبندان قرار دارد و پس از مرمت در سال 1318 به شدت به مرمت دوباره نیاز داشت:

پیش از این، مرمت گنبد مسجد امام به‌ صورت موضعی انجام شده بود اما با توجه به شدت آسیب‌ های این بنا و رسیدن آن به شرایط خطر، تصمیم به اجرای طرح اصولی و مرمت کامل گنبد مسجد شیخ لطف‌ الله از سال گذشته گرفته شد. 

در همین زمینه خانم فریبا خطابخش، مدیر پایگاه مجموعه میدان نقش جهان نیز از کار مرمت گنبد شیخ لطف الله دفاع کرده و در مورد تغییر رنگ و ناهمسانی گنبد چنین گفته است: 

تفاوت رنگ عنوان غلطی برای تفکیک کاشی های مرمت شده از مرمت نشده است؛ امیدواریم با تامین اعتبار و اتمام چهارده ترک باقیمانده تمام کاشی ها مرمت شود و این شائبه تغییر رنگ هم در جامعه از بین رود. برای بینندگانی که از پایین به گنبد خیره می شوند و آن را غیر همسطح می دانند، باید این توضیح را ارائه دهم که اینکه گفته می شود ترک گنبد مسجد شیخ لطف الله کوچک شده، لچکی جا نیفتاده و همسطح نیست به خاطر این است که لبه های ترک هایی که مرمت نشده استحکام کافی را ندارد و هرآن در معرض ریزش است؛ برای حفاظت کاشی ها بر روی لبه های ترک گچ محکم گرفته شده است تا مانع از ریزش کاشی ها شود که به صورت موقتی است و پس از پایان کارگاه مرمتی گنبد شیخ لطف الله این مشکل هم رفع خواهد شد. تمام تلاش ما این است با مرمت «اصولی» گنبد شیخ لطف الله تا صد سال آینده از این بنا حفاظت شود.

در عین حال اما تعدادی از مرمتگران و معماران با سابقه و بنام مانند مهدی حجت (از موسسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری) و احمد همتیار (استاد پیشکسوت مرمت و کاشی کار معرق) از مرمت انجام شده روی گنبد مسجد شیخ لطف الله انتقاد کردند و آن را غیر اصولی خواندند. به عنوان مثال آقای حجت در دانشگاه هنر اصفهان در مورد نحوه انجام مرمت چنین بیان کرده است: 

گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را تعمیر و به نظر من یک ترک آن را خراب کردند. رنگ این ترک با بقیه ترک‌ها نمی‌ خورد و اندازه آن هم غلط است. وقتی لچکی را بالا برده‌ اند نتوانسته‌ اند آن را جفت کنند و گنبد خراب شده است.

با تمام این تفاصیل، مسئولان انجام کار مرمت گنبد شیخ لطف الله از مردم، هنرمندان و استادکاران درخواست کرده اند تا به مرمت گنبد زمان بدهند و صبر کنند تا نتیجه نهایی کار مشخص شود. ما نیز در کارناوال به این خواسته احترام می گذاریم و منتظر گذر زمان می نشینیم تا قضاوت درستی از این قضیه داشته باشیم. 

سخن آخر 

امروز به همراه شما سری به یکی از مشهورترین جاذبه های دیدنی ایران زدیم و با ویژگی های مختلف آن بیشتر آشنا شدیم. مسجدی که به عنوان یکی از زیباترین مساجد دنیا شناخته می شود و در هر گوشه از آن راز و رمزی جالب به چشم می خورد.