شمس‌ العماره تهران | کاخ خورشید تهران

معماری ایران در دوره قاجار و به واسطه تعامل با کشورهای غربی تغییرات زیادی به خود دید که در این مطلب می‌خواهیم شما را با بارزترین این تغییرات که در معماری شمس العماره نمایان است آشنا کنیم. عمارت شمس العماره که در مجموعه کاخ موزه ثبت جهانی گلستان قرار گرفته شکوه بی‌نظیری دارد که در کنار هدیه ملکه انگلستان که همان ساعت شمس العماره است، ما را به بازدید از این شکوه هنوز پابرجا دعوت می‌کند.

چرا عمارت شمس‌ العماره ؟

• اولین بنای بلند تهران در زمان ناصرالدین شاه قاجار در تهران بود که در ساخت آن از فلز استفاده شد.
• قبل از ساخته شدن سردر باغ ملی این بنا به عنوان نماد شهر تهران شناخته می‌شد.
• قسمتی از مجموعه کاخ گلستان است که نام آن در فهرست میراث یونسکو به چشم می‌خورد.
• دسترسی به آن با وسایل حمل و نقل عمومی بسیار آسان است.
• نمونه ای منحصر به فرد از معماری و تزیینات درمیان کاخ های تاریخی تهران به شمار می‌رود.
• تزیینات به کار رفته در سقف و پنجره‌ها و همچنین کاشی‌کاری‌های زیبای داخل عمارت بسیار بدیع و چشم نواز هستند.
• درِ ساختمان شمس‌العماره که به آن درِ هیئت وزرا (باب عالی) نیز گفته می‌شود، تنها سردر قاجاری باقی مانده از کاخ گلستان است.

آشنایی با عمارت شمس العماره | آسمان خراش تهران قدیم

شمس العماره یا کاخ خورشید از شاخص ترین ساختمان‌های دوره قاجار در شهر تهران و بخشی از مجموعه ثبت جهانی کاخ گلستان است. کار ساخت این بنا به دستور ناصرالدین شاه قاجار در سال 1280 هجری قمری توسط دوستعلی‌خان معیرالممالک (نظام الدوله) آغاز شد و وی با کمک استاد محمد‌علی کاشی معمار، عمارت را طراحی و پی کندن آن را شروع کرد و ساخت آن حدود دو سال به طول انجامید. شمس‌العماره اولین بنا در میان ممالک‌ محروسه بود که در ساخت آن از فلز استفاده شد هم‌چنین گفته می‌شود که ساخت این عمارت با شکوه حدود 40هزار تومان برای شاه هزینه داشت. سبک معماری عمارت شمس العماره با نام سبک تهران شناخته می‌شود. سبک تهران که حالت معماری تلفیقی است در سال‌های ۱۲۶۸ تا ۱۳۰۳ هجری قمری در ایران رواج داشته که تلفیقی از معماری سنتی ایران با معماری نئوکلاسیک غرب است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید هیئت وزرا که در اغلب مواقع در عمارت بادگیر تشکیل می‌شد، از درب شمس العماره رفت‌و‌آمد می‌کردند که به «درب هیئت وزرا» معروف شده بود.

ثبت جهانی: شمس العماره به عنوان بخشی از مجموغه ثبت جهانی کاخ گلستان در تاریخ 2 تیر 1392 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

ثبت ملی: این مجموعه در تاریخ 11 بهمن 1334 ثبت ملی شد.

تاریخچه عمارت شمس العماره 

ناصرالدین شاه به خاطر تعدد سفرهایش به فرنگ و کشورهای اروپایی تمایل زیادی به همسان‌سازی و نزدیک کردن فرهنگ ایران به آن‌ها داشت. در این راستا پس از سفرهایش به اروپا در سال 1280 هجری قمری به دوست‌علی‌خان معیرالممالک (نظام الدوله) دستور داد تا بنایی مرتفع در کاخ گلستان بسازد. بنایی بلند که در ساخت آن از فلز نیز استفاده شد. طرح عمارت توسط نظام‌الدوله تهیه شد و وی با کمک  استاد علی محمد کاشی طرح عملیات را ریخت. ساختمان شمس‌العماره تقریبا دو سال بعد یعنی اواخر 1282 قمری به پایان رسید. اما به استناد نوشته‌های اعتمادالسلطنه و معیرالممالک تاریخ اتمام بنا را 1284 هجری است.

درباره تاریخ اتمام ساخت بنا تردیدهایی وجود دارد، برای مثال در کتاب مرقع ناصری آمده است که در رمضان سال 1283 قمری، ناصرالدین شاه به مدت یک‌ماه در یکی از اتاق های عمارت سکونت داشته استو در همان سال مراسم سلام ناصرالدین شاه در شمس‌العماره برگزار شد. این وقایع نشان می‌دهد که ساخت عمارت در سال 1283 قمری به پایان رسیده بوده  است.

گفتنی است که قدیمی‌ترین نقاشی موجود از عمارت شمس العماره توسط آقابالا نقاشباشی در سال 1283 کشیده شده است  که به وضوح نشان می دهد کار ساخت بنا در همین سال پایان یافته اما برج ساعت هنز به بنا اضافه نشده است.

مخارج بنای شمس العماره، ساخت اسبا و اثاثیه و فرش و ... حدود 40 هزارتومان بود  که توسط نظام الدوله پرداخت شد. این بنا نخستین ساختمان با اسکلت فلی در ایران بود و سعت بزرگی که تاصر الدین شاه خریده بود توسط برجکی به آن اضافه شد. جاب است بدانید که در گذشته و در مراحل اولی که بنا ساخته شد پلکانی در رو به روی عارت قرار داشت که از ایمان عمارت به حیات ره داشت اما در همان دوره پلکان تخریب شد و در دوره پهلوی اول دوباره به بنا اضافه شد و د دوره پهلوی دوم دوباره تخریب شد. شمس‌العماره تحت نظارت استاد محمدکریم پیرنیا در چندین مرحله مرمت شد و پس از مرمت مجد در اوایل دهه هشتاد خورشیدی برای بازدید عمومی گشایش یافت.

معماری کاخ شمس العماره

شمس العماره بنایی بلند بود که در سمت شرقی مجموعه کاخ گلستان در 5 طبقه ساخته شد. ارتفاع بنا با در نظر گرفتن کلاه فرنگی بالای آن به 30 متر می‌رسد که در زمان خود جز بلندترین ساختمان های پایتخت به حساب می آمده و گفتنی است شاه هم هدف از ساخت آن را نظاره کردن زندگی مردم بدون هیچ واسطه ای بیان کرده بود اما بعد ها مراسم های سیاسی و ... نیز در آن برگزار شد. این ساختمان دو برج بلند در دو طرف خود دارد و معماری کاشی ها و پنجره های آن ایرانی و کمی هم رنگ و بوی غربی دارد.

همان طور که پیش تر اشاره کردیم در این بنا از فل استفاده شده به طوری که می توان به راحتی ستون های چدنی را در آن مشاهده کرد و همین ویژگی شمس العماره را از ساختمان های هم زمان خود متفاوت می سازد. عمارت شمس العماره با تعدد طبقات خود هرچند از معماری اروپایی الهام گرفته شده اما بی‌شباهت به کاخ عالی قاپو اصفهان نیست و اولین ساختمان در ایران بود که در سازه آن از فلز استفاده شده است. البته علاوه بر فلز از مصالحی مثل آجر، کاهگل، ساروج و چوب نیز بهره برده‌اند. تمام ستون‌های طبقات بالا و حفاظ‌ها چدنی هستند (به جز کلاه‌فرنگی) و از ورق‌های گالوانیزه در پوشش بام به صورت شیروانی استفاده شده است. همه دیوارهای داخلی و خارجی شمس العماره تزئین شده و کمتر جایی در بنا دیده می‌شود که فاقد تزیینات باشد. در دو طرف درهای ورودی طبقه تحتانی، تصاویر تعدادی سرباز وجود دارد که ساز و برگ نظامی یا ابزار و ادوات موزیک نظامی به همراه دارند که نمایش قدرت نظامی حکومت در دوره قاجار بوده است. آیینه‌کاری‌های بخشی از بنای شمس العماره، از بیرون و در حیاط مشخص است. اما گاهی از اوقات سال برای جلوگیری از آسیب نور مستقیم خورشید به تزئینات و یا به دلایل مختلف جوی دیگر، پرده‌هایی بزرگ را از ایوان آویزان می‌کنند تا سلامت بنا و تزئینات آن حفظ شود.

در ابتدا که بنای شمس‌العماره ساخته شد، پلکانی برای دسترسی به ایوان داشت که خیلی زود برداشته شدو در دوره پهلوی اول مجدد نصب شد و در دوره پهلوی دوم دوباره تخریب شد.

بخش‌های مختلف

طبقه اول (شاه نشین)

در بازدید از عمارت شمس العماره طبقه اول را خواهید دید که ایوان و شاه‌نشین در آن قرار گرفته است که آینه‌کاری‌های بی‌نظیرش شما را محسور و شگفت‌زده می‌کند. در ادامه اتاق‌های گوشواره در دو طرف شاه‌نشین واقع شده‌اند که آن‌ها نیز تزئینات قابل توجهی دارند. جالب است بدانید که اين طبقه بيشتر برای مراسم و تشريفات تدارک ديده شده بود و طبقات بالاتر به استفاده موقت و تفریحی اختصاص داشت. برای ورود به تالار اصلی از اتاق گوشواره استفاده می‌شده که در اصل نقش هشتی در خانه‌های ایرانی را ایفا می‌کردند که با گذشتن از این فضا وارد قسمت اصلی یا شاه‌نشین می‌شوید. اما نقل شده كه ابتدا وقتی ناصرالدین شاه این عمارت را به تبعیت از معماری غربی می‌ساخت، با این‎که گوشواره‌های عمارت حضور داشتند، اما ورودی اصلی از طریق پله‌هایی كه در مقابل ایوان قرار داشت، انجام می‌گرفته که با گذر زمان این پله‌ها جمع می‌شود تا کسی به طور مستقیم وارد فضای اصلی نشود.

اتاق‌های نشیمن

طبقات بالاتر شمس العماره شامل اتاق‌های نشیمن موقت و فعالیت‌هایی مانند خوردن عصرانه و راهروهای ارتباطی است و مجدد از طريق گوشواره‌ها می‌توان به طبقات ديگر ساختمان راه پیدا کرد. اين طبقات از طريق پله‌هايی به ارتفاع ۴۰ تا ۴۵ سانتی‌متر با هم ارتباط پيدا می‌كنند. به خاطر کجی که در بنا وجود دارد، در قسمتی كه عرض بیشتر است پله‌ها را قرار داده‌اند تا از بقیه فضا برای ساختن اتاق‌ها استفاده كنند. اتاق‌های بالاتر با استفاده از تكنيک مناره ساخته شده‌ که قطر مناره‌ها در ابتدا زياد است و هر چه به سمت بالاتر می‌رويم از قطر آن كاسته می‌شود. دلیل این کار نیز اعمال وزن و فشار کمتر بر روی مناره‌ها است تا در صورت وقوع زلزله، بنا استحکام لازم را داشته باشد.

کلاه فرنگی

به طبقات بالاتر که برویم، به جز طبقه آخر، دو اتاق در کنار هم قرار گرفته که یکی از آن‌ها برای رفت‌و‌آمد و جای‌گیری پله‌ها در نظر گرفته شده است که به وسیله در با اتاق‌های دیگر ارتباط پیدا می‌کند. اتاق ديگر نيز از طريق در و پنجره‌ها با ايوان و پشت‌بام در تماس است. خوب است بدانید که برای رفتن از یک طرف برج به برج دیگر باید از پشت‌بام گذشت که باعث اهمیت این موضوع و بام شده است. بعد از طی كردن پله‌ها و رسیدن به طبقه آخر حالا وارد کلاه‌فرنگی می‌شويم که با حفاظ‌های چوبی محسور شده است. در این طبقه نیز اتاق‌های کوچک با تزئینات مشبک، نقاشی و آینه‌کاری وجود دارند. هنگام دیدن نمای بیرونی ساختمان، سوراخ‌هایی روی آن مشاهده می‌کنید که علت وجود آن‌ها، استفاده از داربست‌های چوبی در زمان‌های قدیم است. این داربست‌ها به درون ساختمان فرو می‌رفته و پس از اتمام کار، آن‌ها را می‌بریدند و گاهی باقی مانده چوب را به بیرون می‌کشیدند. بنابراین این سوراخ‌ها یادگاری از آن دوران هستند که به وفور بر دیوارهای مجموعه کاخ گلستان مشاهده می‌شود. در کنار این عمارت، قسمت شمال‌شرقی مجموعه، دیواری طویل وجود دارد که زیبایی کاشی‌های هر قسمت آن، اکثر گردشگران را ترغیب به گرفتن عکس می‌کند. البته این نمونه از کاشی‌کاری‌ها در نقاط مختلف بسیار زیادی از کاخ گلستان قابل مشاهده است.

امکانات مجموعه کاخ گلستان

• چایخانه
• امکان عکاسی با لباس قجری
• سرویس بهداشتی
• نمارخانه

اطلاعات بازدید از مجموعه جهانی کاخ گلستان

نیمه اول سال (بهار و تابستان): 9:30 صبح تا 18:30

نیمه دوم سال (پاییز و زمستان): 9 صبح تا 17:00

هزینه بازدید از عمارت عمارت شمس العماره

اتباع ایرانی 4,000 تومان و اتباع خارجی 50,000 تومان

هزینه ورود به مجموعه کاخ گلستان

اتباع ایرانی 5,000 تومان و اتباع خارجی  50,000 تومان

شماره تلفن روابط عمومی: (داخلی۱۶۵) ۳۸- ۳۳۱۱۳۳۳۵

شماره تلفن مستقیم: ۳۳۹۵۶۶۶۲

تعطیلات : مجموعه در روزهایرحلت امام خمینی(ره)،  شهادت حضرت علی (ع)، تاسوعای حسینی ، عاشورای حسینی، اربعین حسینی، رحلت حضرت رسول اکرم(ص) و شهادت امام حسن مجتبی(ع)، شهادت امام جعفرصادق (ع)، روز طبیعت(جشن سیزده به در) بازدید ندارد.

نکات بازدید

• عکاسی در موزه‌های شمس العماره، بادگیر، عکسخانه و مردم‌شناسی بدون استفاده از فلاش و سه‌پايه مجاز است.
• عکاسی و فیلم‌برداری در محوطه کاخ گلستان بدون سه‌پایه مجاز است.
• عکس‌برداری در موزه‌های حوضخانه، نگارخانه، و تالار اصلی ممنوع است.
• در هنگام عکاسی از آثار موزه‌ای از فلاش و دسته مونوپاد استفاده نکنید.
• در مسیرهای تعیین شده حرکت کنید.
• در فاصله‌ها و محدوده‌های تعیین شده توسط موزه حرکت کنید و فاصله خود را با آثار، کاشی‌ها، نقاشی‌ها و ... حفظ کنید.
• از لمس آثار بپرهیزید.

تاکسی

تاکسی‌های متعددی از سراسر شهر تهران وجود دارند که شما را به چهارراه گلوبندک می‌رسانند؛ جایی که در چند قدمی کاخ گلستان قرار دارد. این تاکسی‌ها را می‌توانید در مکان‌هایی مثل فلکه دوم صادقیه، میدان فاطمی، میدان انقلاب، خیابان جمهوری اسلامی، میدان رازی و غیره بیابید.

دیدنی‌های اطراف

بازار تهران در چند قدمی

موزه ارتباطات  در فاصله 1.1 کیلومتر

بازار تاریخی عودلاجان در فاصله 1 کیلومتری 

خیابان سی تیر در فاصله 1.7 کیلومتر

موزه ایران باستان در فاصله 1.3 کیلومتر

مرمت و بازسازی

مرمت شمس‌العماره که صد و چهل سال قدمت دارد، در سال 1360 انجام گرفت. در این مرمت قسمت‌هایی از ساختمان که در حال تخریب بود، مجدد بازسازی شد. برج ساعت نیز که در حال افتادن و ریختن بود با استفاده از فلز و آجر مقاوم گردید. قسمت‌هایی که دارای پوشش چوبی بود با جایگزینی طاق ضربی مرمت شد که تمام این تغییرات تا سال 1378 ثابت ماند که البته در این سال پله‌هایی که در زمان پهلوی به عمارت اضافه شده بود، حذف و به حالت ساخت قاجاری بازگردانده شد. در حال حاضر تمهیداتی نیز برای بررسی اوضاع عمارت صورت گرفته که می‌توان به بررسی سنجش دوره‌ای میزان رطوبت توسط کارشناسان میراث فرهنگی اشاره کرد.

لازم به ذکر است که تنها امکان بازدید از طبقه همکف برای گردشگران فراهم است که این ممانعت به جهت حفظ سلامت بنا و جلوگیری از بروز برخی خطرات مانند عدم تحمل وزن جمعیت گردشگران در ساختمان کاخ خورشید انجام شده است. حتی زمانی شهرداری تهران قصد راه‌اندازی تراموای برقی در محدوده خیابان ناصر خسرو را داشت که خوشبختانه با دخالت مسئولین و برای جلوگیری از سست شدن و وارد آمدن هرگونه آسیب احتمالی به شمس العماره و ساختمان آن، این پروژه متوقف شد.

همچنین عمارت شمس العماره تا به امروز چندین‌بار دست‌مایه شعر شده‌است که از معروف‌ترین آن‌ها می‌توان به شعر عامیانه «برفتم بر در شمس‌العماره/ همون جایی که دلبر خونه داره» اشاره کرد.

سخن آخر

به یکی از محله‌های قدیمی تهران، میدان ارگ رفتیم  و گشتی در مجموعه زیبا و ثبت جهانی کاخ گلستان زدیم. شاید بتوان گفت یکی از دلایل مهم بازدید ازین مجموعع دیدن ساختمان بلند شمس‌العماره است. ساختمانی که داستان‌ها، سروده‌ها و افسانه‌های زیادی را خلق کرده که از گذشته تا امروز بین مردم تهران رواج دارد. 

شما ازین عمارت بلند نیمه فرنگی بازدید کرده اید؟

آیا حفاظت از این مجموعه و آثار موجود در آن در خور شان این مجموعه است؟ نظرات، پیشنهادات و انتقادات خود را با ما و کاربران کارناوال به اشتراک بگذارید.