شهر یئری مشگین شهر | سنگواره آدم های بی دهان

اردبیل مقصدی برای علاقه‌مندان به طبیعت و چشمه‌های آبگرم این شهر است، طبیعت و مسیر بسیار زیبای منتهی به این استان از جاده پر پیچ‌و‌خم و کوهستانی گردنه حیران می‌گذرد و تا قله سبلان ادامه دارد. اما امروز از این طبیعت زیبا می‌گذریم و به شهر یئری مشگین شهر می‌رویم تا کمی بیشتر با جاذبه‌های تاریخی این استان آشنا شویم. محوطه باستانی شهر یئری که در مشگین شهر قرار دارد با قدمت چند هزار ساله‌اش منطقه‌ای جذاب برای دوستداران تاریخ این مرزوبوم خواهد بود. دیدن آدم‌های سنگی شهر یئری اردبیل که روزگارانی دور در این‌جا می‌زیسته‌اند خالی از لطف نیست. در ادامه این مسیر همراه ما باشید ...

چرا شهر یئری مشگین شهر؟

• محوطه باستانی شهر یئری (پیرازمیان) دارای رتبه اول بازدید گردشگران خارجی شمال‌غرب کشور را دارد.
• از جمله دیدنی های اردبیل است که قدمتی 8000 ساله دارد.
• شهر یئری وسیع‌ترین منطقه تاریخی استان اردبیل است و از مهم‌ترین مناطق باستانی ماقبل تاریخ در شمال‌غرب ایران محسوب می‌شود.
• نمونه‌های سنگواره‌های یافت شده در این شهر منحصربه‌فردند و تنها در چند شهر و به تعداد محدود مشاهده شده است. تنها نمونه‌های تاریخی که قدمت آن‌ها با این منطقه برابری می‌کند، تمدن مایاها در پرو، مکزیک و گواتمالا است.

شهر یئری مشگین شهر | سنگواره آدم های بی دهان

یکی از مناطق تاریخی اردبیل، شهر باستانی یئری است که در ۶۵ کیلومتری اردبیل و ۳۱ کیلومتری شرق مشگین‌شهر در کنار رود قره سو واقع شده که حدودا قدمتی 8000 ساله دارد. این شهر محل استقرار تمدنی کهن بوده که نخستین بار در سال ۱۹۴۷ چارلز برنی ،باستان‌شناس، کاوش بر روی آن را آغاز کرد و به‌عنوان «قلعه ارجق» از سوی او معرفی شد. از ویژگی‌های جالب این منطقه، سنگواره‌هایی با طرح انسان است که بر روی سنگ‌ها افرادی دست‌به‌سینه و معمولا بدون دهان به‌چشم می‌خورد. البته در میان این سنگواره‌های بی‌دهان تنها یک مجسمه حکاکی شده زن که دهان دارد پیدا شده است. شهر یئری با وسعتی حدود 400 هکتار از سه بخش مهم قلعه نظامی، قوشاتپه و معبد تشکیل شده و باستان‌شناسان معتقدند که قوشاتپه به هزاره هفتم پیش از میلاد و دو بخش دیگر به 1450 سال پیش از میلاد تعلق دارند، به‌طور کلی قدمت این منطقه را با توجه به شواهد و اشیا یافت شده متعلق به چند دوره تاریخی است و حدود 537 سنگواره باستانی با ارتفاع‌های متفاوت در این منطقه به‌چشم می‌خورند.

ثبت ملی: شهر یئری 7 مهرماه 1381 شمسی با شماره‌ ۶۱۶۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بخش‌های شهر یئری

• قلعه با منطقه وسیع مسکونی به شکل سکو با معماری سنگی، شامل دیوار بلند دفاعی (نوع خشکه‌چین و صخره طبیعی چسبیده به رودخانه قره سو)، عصر آهن
• معبد یا محلی در ارتباط با برگزاری آیین‌های مذهبی به نام مکتب اوشاقلاری (سنگ افراشته)، عصر آهن ۱ و ۲
• گورهای باستانی از نوع کلان سنگی (مگالنيک)، عصر آهن
• محوطه قوشاتپه، گذر نوسنگی به کالكولتيک (مس و سنگ)
• غار باستانی و دروازه قسمت غربی معبد
• رودخانه قره سو
• محوطه قارا کهیل قاباغی، دوره برنز (هزاره سوم و چهارم قبل از میلاد)

به‌طور کلی این شهر دارای یک بخش برای زندگی در کنار رودخانه قره سو، بخشی برای اهداف نظامی و نگهبانی و بخش آخر معبدی برای عبادت و نیایش بوده است. در قسمت پایین معبد غاری است که ساکنان محلی آن را «قارا کُهول، قارا کهیل» می‌نامند، این غار به‌عنوان آب‌انبار و حمام مورد استفاده قرار می‌گرفت و اگر کسی قصد عبادت داشت باید در غار تطهیر می‌کرد، از زیر دروازه رد می‌شد و به معبد می‌رفت.

قوشا تپه شهر یئری

شهر یئری در شمال‌غرب روستای پیرازمیان، واقع شده است. قوشا تپه منطقه‌ای که به دلیل اشرافیت دو تپه روبروی‌ هم به این نام خوانده می‌شود، محل قرارگیری سنگواره‌ها است. حدود 537 سنگواره (استیل یا سنگ‌افراشته) در این منطقه به‌چشم می‌خورد که مردانی دست به سینه و بی‌دهان‌اند، همگی بین 33 تا 265 سانتی‌متر ارتفاع دارند و از نظر شکل به دسته سه کله قندی، مکعبی و مکعبی با پشت مدور تقسیم می‌شوند. در میان این سنگواره‌ها تنها یک مجسمه زن با دهان وجود دارد و حکاکی که بر روی آن به‌کاررفته شبیه به سنجاق‌سرهای کشف شده در قبور زنان است، به همین علت باستان‌شناسان این مجسمه را متعلق به زنی عابد یا سخنگو می‌دانند، برخی نیز بر این باورند که زنان در آن دوره از منزلت و جایگاه بالایی برخوردار بودند و این سنگواره برای احترام به آن‌ها ساخته شده است.

سنگواره‌ها به اندازه‌های مختلف‌اند که این می‌تواند نشانه طبقه اجتماعی هر فرد و همچنین زمان ساخت متفاوت آن‌ها و تفکر متضاد دوران‌های مختلف باشد، مقابل هر کدام از آن‌ها نیز سنگ نذورات قرار دارد. برخی از سنگواره‌ها سلاح دارند و برخی نیز بی‌‌سلاح‌اند، وجود سلاح در مجسمه زن بیانگر آن است که زنان در میدان کارزار هم‌پای مردان بودند. شمشیرها نیز به شیوه‌های متفاوت در دستان سنگواره‌ها قرار دارد، تعدادی از آن‌ها میان دو دست و تعدادی دیگر زیر دست راست‌ قرار گرفته‌اند. از نکات جالب توجه این سنگواره‌ها چیدمان آن‌ها است که در عکس ناسا، مطابق وضعیت قرارگیری ستارگان خوشه پروین در آسمان و نشانی از آشنایی مردمان آن عصر با علم نجوم است. همچنین در محوطه تعدادی از سنگواره‌ها را می‌بینید که تا کمر در خاک فرو رفته‌اند. در قپوزستان آذربایجان، مغولستان و ترکیه هم سنگواره‌هایی کشف شد که سنگواره‌های ترکیه واقع‌گرا و دارای دست‌و‌دهان‌اند. در گذشته داخل چشمان سنگواره‌ها سنگ‌های قیمتی قرار داشته، که در حال حاضر اثری از آن‌ها مشاهده نمی‌شود.

تاریخچه شهر یئری

در مورد تاریخچه این محوطه بین باستان‌شناسان اختلاف‌نظرهایی وجود دارد، برخی ادعا دارند که پیچیدگی‌های یک تمدن قدیمی در این محوطه وجود دارد و برخی می‌گویند که این محوطه یک رصدخانه در دوران باستان بوده است. به زبان آذری نام شهر یئری به معنای محل شهر و یئری خود به معنی شهر است. افراد محلی به این شهر باستانی مکتب اوشاغلاری هم می‌گویند، مکتب اوشاغلاری به معنی کودکان مکتب است و به نظر می‌رسد سنگ افراشته‌های انسان‌نما را مشابه کودکان یک مکتب می‌دانند.

معماری شهر یئری

دیوار دفاعی قلعه از چینش سنگ‌های درشت تشکیل شده و بدون استفاده از ملات با روی هم آوردن سنگ‌ها به شکل اصولی احداث ‌شده و در کف سازه نیز صخره به‌کاررفته است. در سال ۸۲ معماری داخل قلعه مورد حفاری قرار گرفت و در بررسی چینش سنگ‌ها بخش‌هایی مانند آشپزخانه و محل اقامت مشخص شد. 

کاوش‌های صورت گرفته

اینگراهام (Michael Lloyd Ingraham) و سامرز (Geoffrey Summers) پیدایش شهر یئری را  پیش از هزاره دانسته‌اند. چارلز برنی نخستین کسی بود که کاوش در این منطقه را آغاز کرد. وی شهر ئیری را هم‌زمان با هخامنشیان ولی خارج از محدوده دولت آن‌ها می‌دانست. برنی تاریخ اکثر گورهای این محل را متعلق به هزاره‌ اول و دوم قبل از میلاد می‌دانست و حتی پیش‌بینی ‌کرد که این تاریخ به هزار سال قبل‌تر، یعنی هزاره‌ سوم قبل از میلاد نیز برسد، اما چون نتوانست آثاری از عصر برنز بیابد بر این نظریه اصرار نکرد. سرانجام در کاوش‌های سال 1382 که هیئت دکتر نوبری آن را انجام دادند، اشیای با ارزشی از داخل گورها به‌ دست‌ آمد که این نظریه را تایید کرد. این اشیا هم‌اکنون در موزه باستان‌شناسی خلخال نگهداری می‌شوند. با توجه به نبود سفال در کنار سنگواره‌ها نمی‌توان اطلاعات دقیقی در مورد زمان سنگواره‌ها داد، میانه هزاره اول تا میانه هزاره دوم را بهترین دوره برای این سنگواره‌ها می‌دانند. این شهر تا سال 1381 در زیر خاک مدفون بود و در این سال تنها بخش بسیار کوچکی از معبد، محل راز و نیاز و عبادتگاه آن حفاری و از زیر خاک بیرون کشیده شده است، در سال 85 قرار بر این بود تا حریمی برای شهر یئری ایجاد شود که در سال 86 به دلیل عدم تامین بودجه این‌کار متوقف شد و هیچ‌گونه اقدامی جهت حفاظت از سنگواره‌ها انجام نپذیرفت. 

فصل‌های حفاری در شهر یئری

از سال 1383 تا 1385 سه فصل حفاری به سرپرستی علیرضا هژبری نوبری در شهر یئری انجام گرفت.

فصل اول حفاری: در آبان 83 اولین فصل حفاری بر روی قبرهای عصر آهن انجام شد که این قبرها پیش از این توسط جویندگان عتیقه تخریب و تنها ساختمان‌بندی آن‌ها مشخص بود. در این دوره سفال‌هایی مربوط به دوره کالکولتیک (مس و سنگ) کشف شد، این سفال‌ها شبیه سفال‌های مناطق باستانی دالما و حاجی فیروز (در سردشت آذربایجان‌غربی) بودند که برخی از سفال‌ها منقوش و تعدادی طرح سبدی داشتند. در این میان یک قطعه سفال با نقش حیوان و مابقی سفال‌ها با نقوش هندسی بودند که نقش مثلثی بیشترین فراوانی را داشت، تعدادی از آن‌ها نیز دو لایه بودند که احتمالا لایه دوم برای ترمیم قسمت‌های شکسته به‌کاررفته است. 

در این منطقه تعداد زیادی سنگ ابسیدین (1) هم کشف شد؛ از آنجا که استخراج این نوع سنگ در قفقاز و آناتولی به‌چشم می‌خورد می‌تواند نشانی از ارتباط این شهرها با یکدیگر باشد. در دوره کالکولتیک از ابسیدین برای برش سنگ‌های سخت استفاده می‌کردند. به این ترتیب برای اولین بار قدمت سکونت بشر در استان اردبیل به دوره مس-سنگ رسید.

پاورقی

1. ابسیدین (Obsidian)  یا شیشه آتشفشانی، سنگی غنی از سیلیکات است که بافت شیشه‌ای سیاه رنگی دارد و از سرد شدن سریع ماگما به‌وجود می‌آید.

فصل دوم حفاری: در فصل بعدی حفاری در سال 84 بقایایی از سفال، مفرغ و نقوش انسانی به‌دست آمد که باستان‌شناسان احتمال دادند نذورات معبد باشند. قلعه یا دژ نظامی این شهر در دوران اورارتویی (1) روی بقایای معبد ساخته شده است که می‌تواند نشانه روی گردانی مردم از باورهای مذهبی باشد. پایه‌های این قلعه اکنون پا برجا است و قدمت آن به دوران عصر برنزی می‌رسد، در نزدیکی و پایین قلعه قبرستانی با 278 قبر وجود دارد که در آن‌ها افراد به‌شکل جنینی و به دلیل باور به زندگی دوباره با اشیا و غذا دفن شده‌اند، طول برخی از قبرها تا شش و نیم متر می‌رسد. در زیر محوطه داخلی قلعه یک لایه با سفال‌های قهوه‌ای مایل به بنفش و سفال‌های داغدار و سیاه کشف شد که به پیش از عصر آهن تعلق دارند.

فصل سوم حفاری: در فصل سوم حفاری خاکسترهایی در لایه‌های خاک قلعه نشان داد که در دوره اورارتوییان قلعه به آتش کشیده و متروک شده است. در نتیجه دوره‌های متوالی زندگی بشر از 7000 تا دوره اورارتوییان در شهر ئیری به‌صورت متوالی مشخص شد. در این فصل تعداد زیادی ظروف سفالی، اشیای زرین مانند آویز، دگمه‌های زینتی و پلاک‌های طلایی و مفرغی نیز کشف گردید.  در این فصل نیایشگاه اصلی منطقه ئیری نیز از زیر خاک بیرون آمد که شامل سنگواره‌ایی به شکل‌ انسان‌های حجاری شده بود. 

پاورقی

1. اورارتو که بر پایه انجیل به آن پادشاهی وان و نیز پادشاهی آرارات نیز گفته می‌شود، نام تمدنی در عصر آهن است. از نقطه نظر گستره جغرافیایی، این تمدن در اطراف دریاچه ارومیه، دریاچه وان و همچنین بر بلندی‌های ارمنستان قرار داشته‌ و مردم آن از نیاکان گرجی‌ها و ارمنی‌های باستان منطقه بوده‌اند که از حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، تا ۶۰۰ سال پیش از میلاد بر این منطقه حکمرانی داشته‌اند.

چند نکته دیگر

• در منطقه یئری چند دوره تاریخی از مس-سنگی، عصر آهن 1 و عصر آهن 2 مشخص شد و بقایایی از قلعه‌ای متعلق به دوره آهن نیز کشف گردید.
• ظروف با دهانه باز در هر سه دوره تاریخی بیشترین کثرت را دارند که نوع معیشت دوره را بیان می‌کنند.
• کاوش‌های ابزارآلات استخوانی این منطقه نشان می‌دهد استفاده از گوسفند و بز در آن زمان بسیار متداول بوده است.
• داده‌های هزاره اول عصر آهن شامل سفال، دیگ، بشقاب، کاسه و تنگ است. همچنین سفال‌هایی کنده‌کاری که از ماده سفید پوشیده شده‌اند، نشان‌دهنده ادامه دوره مفرغ قدیم در دوره آهن است. 
• اکثر سفال‌ها خاکستری و خاکستری مایل به سیاه و آجری‌اند، که مشابه برخی از اشیا کشف شده در گورستان لاریجان خدا آفرین و گورستان مسجد کبود است.
• اشیا فلزی کشف‌شده شامل جنگ‌افزارها، زیورآلات و کارافزارها است و در شمشیرها نقوش و برگه‌هایی مشاهده ‌شده که مشابه طرح‌های جام حسن لو است.
• تزیینات بالای دسته شمشیرها از طلا است. آویز و پلاک‌های طلایی و اشیا مفرغی شامل آینه، سنجاق، طوق، انگشتر، مهرهای تزیینی از عقیق، خمیر شیشه، صدف و لاجورد و کارابزارهایی (درفش و سوزن) نیز در این منطقه کشف شده است.

امکانات

امکاناتی در شهر یئری وجود ندارد، بهتر است لوازم ضروری را همراه خود ببرید یا آن‌ها را از روستاها و شهرهای اطراف تهیه کنید.

اقامت

برای اقامت می‌توانید در اقامتگاه‌ها و هتل‌های اردبیل، مشگین‌شهر و دیگر شهرهای اطراف ساکن شوید.

لاهرود | 15.6 کیلومتر

مشگین شهر | 37.2 کیلومتر

اردبیل | 64.2 کیلومتر

مشگین شهر اردبیل

اردبیل را بیشتر با چشمه‌های آبگرم و جاده‌های زیبایش می‌شناسند، مشگین شهر در گذشته‌های دور  به نام خیاو معروف بوده است. خی به معنی خیک آب و آو به معنی آب بوده و واژه خیاو در زبان‌ اصیل ایرانی محل پرآب، پردرخت و محل گذر از میان آب و درخت را تداعی می‌کند. ریز آبه‌ها‌ی سبلان به این منطقه سرازیر می‌شود و دارای سفره‌های آب زیرزمینی و چشمه‌های متعدد آبگرم است. پس از حمله آلپ ارسلان به گرجستان و بخشیدن این شهر به حاکمی به نام بیشکین، نام آن به بیشکین و با تغییر تلفظ آن به زبان محلی به میشکین تغییر یافت. رضاشاه در سال 1316 نام مشگین‌ شهر را به‌عنوان نام اصلی این شهر انتخاب کرد. مشگین شهر و سرعین از بی‌نظیرترین مناطق گردشگری استان آذربایجان غربی است. شهر یئری در روستای پیرازمیان قرار دارد، و به معنی کسی است که راه را گم نمی‌کند. 

دغدغه کارناوالی

• متاسفانه با وجود قدمت چند هزار ساله این منطقه آن‌طور که باید از آن محافظت نشده است. از زمان پیدا شدن این مکان تا به امروز چیزی حدود 80 درصد آن از بین رفته که عامل آن‌را برف، باران و به‌طور کلی تغییرات آب‌و‌هوایی می‌دانند، باید گفت یکی از با ارزش‌ترین و بی نظیرترین آثار باستانی ایران و جهان در اثر بی‌مسئولیتی از بین رفته و عاقبت و فرجامِ این اثر فوق‌العاده نامشخص است.
• قرارگیری هزار ساله این سنگواره‌ها در زیر خاک موجب شده بود تا به آن شرایط عادت کنند و هنگامی که در معرض جریان هوا قرار گرفتن تغییراتی در آن‌ها صورت گرفت. در سال 1383 برای حفاظت از سنگواره‌ها، بار دیگر آن‌ها را در زیر خاک دفن کردند اما بدون هیچ‌گونه برنامه و محافظتی دوباره از زیر خاک بیرون آوردند. بهانه‌هایی مانند عدم برنامه‌ریزی و نداشتن بودجه کافی موجب عدم نگهداری صحیح و مناسب از این مجموعه شده است.
• سنگواره‌های پرآوازه‌ باستانی شهر یئری که کارشناسان از آن با نام محوطه‌ای یگانه و بی‌مانند نام می‌برند به دلیل عوامل محیطی و عدم توجه یکی پس از دیگری رو به نابودی‌اند. ساخت پایه‌های بتونی و سازه‌های فولادی غیر استاندارد که خود موجب آسیب به مجموعه می‌شود، سنگ‌فرش کردن جاده در حریم اثر که در تضاد با قانون‌های میراث فرهنگی است، بازدیدکنندگانی که بدون توجه به تاریخ و اصالت آثار گذشتگان، به محوطه‌های حفاظت شده وارد می‌شوند و روی سنگواره‌ها نشسته و عکس یادگاری می‌گیرند، خشک شدن خزه‌ها و گل‌سنگ‌ها بر روی سنگ‌افراشته‌ها از عوامل مخرب دیگری است که این منطقه را تهدید می‌کند.

سخن آخر

امروز به جاذبه‌ای تاریخی و منحصربه‌فرد در شهر اردبیل پرداختیم، شهری با سنگواره‌های بی‌دهان که قدمتی باستانی داشتند. نه تنها در مورد این شهر بلکه درباره تمام آثار تاریخی کشورمان باید بدانیم که عدم حفاظت درست از یادگارهای گذشتگان جز افسوس برایمان چیزی باقی نخواهد گذاشت، این آثار غیر‌قابل جایگزینی و در مواردی با گذشت زمان غیر‌قابل مرمت‌اند، پس بهتر است تا دیر نشده در جهت حفظ آن‌ها اقدامی صورت بگیرد. این‌بار نوبت شماست تا از تجربه‌های سفر خود به شهر یئری برایمان بگوید و آن‌ها را با همراهان همیشگی کارناوال در میان بگذارید.