مجسمه شاپور اول

غارها همیشه مکان‌هایی پر از شگفتی و اسرار بودند؛ غار شاپور ساسانی یکی از این غارها‌ست که به دوران باستان تعلق دارد و مجسمه شاپور در ورودی آن خود‌نمایی می‌کند. تمام آنچه نیاز دارید تا درباره این غار بدانید در این مطلب گردآوری شده است. اگر می‌خواهید آسان‌ترین مسیر دسترسی به غار شاپور را بدانید و یا مهمان شهر شیراز هستید و فاصله شیراز تا غار شاپور برای شما مهم است، تا انتهای این مطلب همراه ما باشید.

چرا بازدید از مجسمه و غار شاپور اول؟

• تنها مجسمه باقی‌مانده از دوران باستان ایران است.
•  یکی از دیدنی‌ های تاریخی استان فارس است که می‌توانید آن را در دهانه یک غار تماشا کنید.
• این مجسمه در دهانه غاری قرار دارد که از مهم‌ترین غارهای طبیعی و تاریخی ایران و غاری گردشگرپذیر در استان فارس محسوب می‌شود.
• هنر سنگ‌تراشی و مهارت هنرمندان دوران ساسانی را به چشم خواهید دید. 
• یکی از آثار تاریخی استان فارس است که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو به چشم می‌خورد.

غار و مجسمه شاپور اول 

از شیراز به سمت کازرون و از آنجا به شهر باستانی بیشاپور می‌رویم که روزگاری پایتخت ساسانیان بود و یکی از شگفتی‌های دوران باستان محسوب می‌شود. از بیشاپور مسیر خود را به سمت دره چوگان ادامه می‌دهیم، در فاصله 4 کیلومتری از دهانه دره چوگان، غاری را می‌بینیم که به عنوان غار شاپور شناخته می‌شود. اگر از پای کوه سختی پیمودن 230 پله را به جان بخریم و خود را به غار برسانیم، در دهانه غار مجسمه‌ای عظیم را خواهیم دید که سال‌هاست در این نقطه ایستاده و شاهد تاریخ پرنشیب‌وفراز این سرزمین باستانی بوده است. مجسمه شاپور اول، شاه مقتدر ساسانی که با وجود آسیب‌های زیاد به پیکره آن و نابودی بخش‌هایی از آن در طول تاریخ، باز هم می‌توانید اوج ظرافت و هنرمندی مجسمه‌سازان دوران باستان را روی این اثر ببینید. پروفسور رومن گیرشمن باستان‌شناس شهیر فرانسوی احتمال داده است که آرامگاه شاپور اول دومین پادشاه ساسانی نیز در این مکان قرار دارد.

ثبت ملی و جهانی غار و مجسمه شاپور اول

این مکان در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ با شمارهٔ ۱۵۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. همچنین در 9 تیرماه سال 1397 به عنوان بیست‌وسومین اثر از ایران و چهارمین اثر از استان فارس در قالب منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس، در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است. 

مجسمه شاپور

شاپور اول فرزند اردشیر بابکان بنیان‌گذار سلسله ساسانی و از مقتدرترین پادشاهان تاریخ ایران بود. وی پس از به سلطنت رسیدن، شکست‌ها و پیروزی‌های بسیاری را تجربه کرد و از خود یادگاری‌های فراوانی برجای گذاشت. یکی از این یادگاری‌ها، مجسمه‌ای است که از او در غار شاپور قرار دارد و هر ساله گردشگران فراوانی را به سوی خود می‌کشاند. بر اساس شواهد موجود در حدود 1400 تا 1800 سال پیش، هنرمندان دوره ساسانی، درون غار شاپور دست به ساخت مجسمه‌ای از وی زدند. پیکره‌ای 7 متری که روی سنگ‌های کف غار و روی یک استالاگمیت طبیعی (چکنده)، با ظرافت و هنرمندی تمام ساخته شده است و اوج هنر هنرمندان آن دوران را به نمایش می‌گذارد. 

بر اساس شواهد تاریخی، غار شاپور قبل از دوران ساسانیان جزو مکان‌های مذهبی و آئینی ساکنان آن منطقه بوده و مراسم خاصی در آن انجام می‌گرفته است. پیکره شاپور بر ورودی غار نصب شده و نگاهی به بیرون از غار و رو به جنوب دارد. ابتدا تصور بر این بود که مجسمه شاپور در جایی دیگر ساخته و سپس به این مکان آورده شده است اما بررسی‌های بیشتر مشخص کرد که این مجسمه را با تراشیدن بر روی ستونی سنگی و کاملا طبیعی که در غار بوده، پدید آورده‌اند.

شاپور به کجا می‌نگرد؟!

پایین غار تنگه‌ای است با رودخانه‌ای در میانش، که اکنون تبدیل به مزارع کشاورزی شده است. آن‌طور که باستان‌شناسان دریافته‌اند، در این منطقه زمین بزرگی قرار داشت که شاپور به رسم شاهان ساسانی، در آن به بازی کهن ایرانی چوگان می‌پرداخت و به همین دلیل این منطقه به‌ نام تنگه چوگان معروف شد.

قبر شاپور ساسانی 

طبق نظریه پرفسور رومن گیرشمن، باستان‌شناس فرانسوی، احتمال دارد که آرامگاه شاپور اول، دومین پادشاه ساسانی نیز در این غار باشد. مدتی بعد از مطرح شدن تئوری پرفسور گیرشمن، اسکلت انسانی در قسمت انتهایی یکی از دالان‌های غار شاپور کشف شد. این اسکلت‌ طی سالیان گذشته بر اثر رسوب‌گذاری‌های متعدد زیر لایه‌ای از رسوب قرار گرفته بود و هنوز چند قطعه از استخوان‌های این اسکلت نیز در دیواره غار باقی مانده‌اند. 

ویژگی ظاهری

این پیکره سنگی، شاپور اول را در حالت ایستاده، رو به محوطه تنگه چوگان نشان می‌دهد و لباس و تاج او شبیه به لباس و تاج دیگر شاهان ساسانی است. پیکره شاپور در قسمت بالاتنه عضلانی و در قسمت پایین‌تنه، باریک‌تر است؛ مجسمه او در حدود ۷ متر ارتفاع و در حدود دو متر پهنا (عرض شانه) دارد. صورت تندیس چشمانی درشت، ابروانی نازک، لبانی بسته با ریشی کوتاه و نازک دارد که این ریش در زیر چانه بلند و آرایش شده است. 

پیکره را با دو گوشواره، گردنبند و دستبندی در دست راست آراسته‌اند و در قسمت بالاتنه آن تن‌پوشی تنگ با چین‌های ریز خودنمایی می‌کند. خطی به شکل نیم‌دایره در پایین گردن، نشان‌دهنده زیرپوش اوست و شلواری گشاد و بلند به تن دارد. چین‌های شلوار برای ایستایی بیشتر مجسمه روی زمین تراشیده شده‌اند. شاپور کمربندی به دور کمر بسته و شمشيری به آن آويخته است؛ دست راست تندیس بر کمر و دست چپ بر قبضه شمشیر قرار دارد. پای چپ پیکره کمی جلوتر از دیگری‌ است و کفش‌های بنددار به پا دارد. متاسفانه پای راست پیکره امروزه آسیب جدی دیده است. 

روی سر مجسمه شاپور، تاجی به چشم می‌خورد که به شکل یک تاج کنگره‌دار است و به نظر می‌رسد گویی به نام کوریمبوس روی آن قرار داشته است. کوریمبوس یا گوی گوی یا کوریمبوسی، نمادی از ایزد مهر و مالکیت بر جهان بود و به عنوان نشان خانوادگی ساسانیان شناخته می‌شد که به طور معمول روی تاج شاهان ساسانی به‌ چشم می‌خورد. البته امروزه از این گوی چیزی باقی نمانده است اما سوراخی روی سر مجسمه قرار دارد که به نظر می‌رسد محل اتصال این گوی به پیکره شاپور بوده است. 

آسیب دیدن مجسمه و مرمت

در زمان حمله اعراب به ایران به دستور یک سردار عرب به نام نصر بن سیار آثار تاریخی و هنری شهر بیشاپور تخریب شد که یکی از آن‌ها مجسمه شاپور یکم بود. در پی این حادثه قسمت عمده‌ای از دست‌وپای تندیس شکسته شد اما سر و بالاتنه آن سالم ماند. علت آسیب ندیدن این بخش در هنگام واژگونی را دقت پیکر‌تراش در ساخت قسمت سر می‌دانند؛ وی نوارهای پهن کلاه شاپور را از پشت به صورت هندسی در آورده و به تن متصل کرده بود که این‌کار منجر به افزایش مقاومت سروصورت تندیس شده بود. البته برخی علت این واژگونی را زمین‌لرزه بین قرن‌های 14 تا 18 می‌دانند.

تندیس شاپور اول، که طی سالیان طولانی بر زمین افتاده بود سرانجام در سال ۱۳۳۶ خورشیدی به همت سپاه پنجم ارتش فارس دوباره سرپا شد. پیکره تندیس را روی دو ستون بتنی قرار دادند و قطعات جدا شده را کنارش گذاشتند. متاسفانه مرمت به صورت شتاب‌زده انجام شد و هیچ‌‌گونه عملیات استحکام‌بخشی، حفاظت و مرمت اصولی روی این پیکره صورت نگرفت.

برای دسترسی آسان‌تر به دهانه غار، ۲۳۰ پله در ورودی آن ساخته شد که این پله‌ها از طریق کندن سنگ‌های کوه و سیمان‌کاری آن‌ها ایجاد شده است. همچنین چهار ایوان از دهانه غار به سمت داخل برای مشاهده هرچه بهتر این تندیس مهیا شد، پیکره تندیس در تراس چهارم قرار گرفته که وسیع‌ترین تراس است و با ۱۲ پله به عمق غار وصل می‌شود.

غار شاپور 

قدمت این غار به طور دقیق مشخص نیست اما باستان‌شناسان سن مجسمه شاپور را در حدود 2000 سال تخمین می‌زنند. غار شاپور در کوهی در دشت تنگ چوگان به شکل نیم‌دایره شکل گرفته که دیوارهای ورودی این تنگه پوشیده از نقوش تراشیده شده روی سنگ است و هر کدام برگی از تاریخ دوره ساسانیان را روایت می‌کند. به دلیل وجود مجسمه شاپور ساسانی و قدمت آن، این غار برجسته‌ترین غار گردشگرپذیر استان فارس محسوب می‌شود. طبق گفته پرفسور گیرشمن، غار دارای چندین تالار است که به وسیله دریاچه‌های کوچک از هم جدا شده‌اند که در حال حاضر به علت بارندگی کم چیزی از این دریاچه‌ها باقی نمانده و آن‌ها جای خود را به مکان‌هایی از گل‌ولای داده‌اند. 

نمایی کلی از غار

به طور کلی غار شاپور از 4 گذرگاه بزرگ، 5 گذرگاه کوچک، 4 مسیر فرعی و 3 تالار تشکیل شده است. تنوع درجه حرارت در قسمت‌های مختلف غار، تنوع رسوبات آهکی، تغییرات باد، تغییرات سایه‌روشن‌ها، وجود شعاع‌های کوچک نور در قسمت‌هایی که با فضای بیرون ارتباط دارند و بسیاری از شاهکارهای شناخته و ناشناخته طبیعت، همگی منجر به پیدایش این مجموعه زیبا و شگفت‌آور شده است.

راهنمای بازدید از غار شاهپور

در قسمت غربی تنگ چوگان سه غار قرار دارد که غار سمت چپ را غار مادر شاپور و غار سمت راست را غار مرمر (به عقیده محلی‌ها و بومیان، آشپزخانه شاپور) می‌نامند. غار شاهپور دارای بزرگ‌ترین دهانه است و مجسمه شاهپور یکم در ورودی آن قرار دارد. همچنین کوزه‌های شکسته سفالی دوره ساسانی‌ از مهم‌ترین آثار به‌ دست آمده از این غار محسوب می‌شود. قبل از ورود به درون غار در سمت چپ دخمه‌هایی قرار دارد که بخشی از آن‌ها دست‌سازند؛ چند متر بعد از ورودی غار، مجسمه 7 متری شاپور اول ساسانی را می‌توانید ببینید.

قسمت ابتدایی غار عریض است و هرچه به سمت عمق پیش می‌رویم از این عرض کاسته می‌شود، غار از چند بخش تشکیل شده است که بخش اول آن نسبتا هموار است و به لبه پرتگاهی منتهی می‌شود. در سمت چپ انتهای این بخش دو حوض سنگی قرار دارد که در گذشته آبی که از سقف‌ها چکه می‌کرده، درون این حوض‌ها انباشته می‌شده و تأمین‌کننده نیاز ساکنان بوده است.

هر دو حوض در کنار هم قرار دارند و به وسیله یک آبراهه به هم متصل‌اند. از این دو حوض به بعد غار تاریک می‌شود و احتیاج به وسایل روشنایی است؛ وجود این حوضچه‌ها احتمال اینکه غار در گذشته سکونت‌گاهی موقت بوده است را مطرح می‌کند.

از دیگر زیبایی‌های غار یک آبشار سنگ و چکنده و چکیده‌هایی ست که به شکل‌های زیبایی در گوشه‌گوشه مسیر به چشم می‌خورند. کمی که به پیش می‌رویم گودالی بسیار بزرگ را می‌بینیم که در سمت چپ آن، محلی مسطح قرار گرفته که بخشی از آن دست‌‌ساز است و به نظر می‌آید محل ذبح قربانی و اجرای مراسم بوده است. با گذر از این قسمت، وارد دالانی وسیع می‌شویم که ما را به سوی انتهای غار هدایت می‌کند. برای رسیدن به این قسمت انتهایی باید از پرتگاهی بگذریم و با صعود از سربالایی گودال، وارد دالان نسبتا وسیع دیگری شویم.

غارنوردی

به سبب تاریکی و عمق زیاد، وجود آب و لیز بودن پرتگاه‌های درون غار و همچنین وجود غارهای متعدد جنبی، تاکنون هیچ‌کس موفق نشده است همه زوایا، گوشه‌ها و غارهای درونی آن را کشف کند. البته اگر یک غارنورد حرفه‌ای باشید یا دست‌کم کمی حوصله کنید با عبور از دهلیزها و مسیرها از این غار زیبا به غاری می‌رسید که در همسایگی غار شاپور قرار دارد. در صورت تمایل به غارنوردی تمامی وسایل ضروری مانند نورافکن، آب خنک و سایر لوازم را همراه خود ببرید. دسترسی به غار شاپور پس از گذشتن از مسیری کوهستانی و افزون بر یک ساعت کوهپیمایی امکان‌پذیر است.

کتیبه‌ ها

در دهانه غار دو کتیبه سنگی وجود دارد که یکی از آن‌ها ترجمه کتیبه شاپور در نقش رجب در مورد تاج‌گذاری شاپور اول است و دیگری به نحوه برپاسازی مجدد مجسمه پس از 1000 سال در سال 1336 توسط ارتش اشاره دارد که هر دو این کتیبه‌ها توسط ارتش ایجاد شده است. در متن کتیبه دوم علاوه بر استقرار مجدد مجسمه، به تکمیل جاده اتومبیل رو از رودخانه شاپور تا ایستگاه اتومبیل، احداث راه سواره‌رو کوهستانی از ایستگاه تا پای دهانه غار، ساختن پله، ساخته شدن نرده آهنی و پله‌های مربوطه در داخل غار توسط افسران و افراد نامبرده در کتیبه که بالغ بر دویست نفر بودند، نیز اشاره شده است.

متن کتیبه ارتش داخل غار

در زمان سلطنت اعلی‌حضرت همایون شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی

"بزرگ ارتشتاران شاهنشاه دوم سلسله پهلوی همایونی مجسمه شاپور اول شاهنشاه دوم سلسله ساسانی که بیش از هزار سال به خاک افتاده بود مجددا برپا گردید. فرمان همایونی دائر به برپا ساختن مجسمه بوسیله سرلشکر دکتر بهرام آریانا رئیس ستاد ارتش شاهنشاهی ایران به سرلشکر محمد تقی مجیدی فرمانده سپاه ابلاغ و پس از شش ماه تلاش شبانه روزی در ساعت هفده روز بیست و ششم بهمن ماه یکهزار و سیصد و سی و شش خورشیدی مجسمه بجای خویش استوار گشت".

امکانات غار و مجسمه شاپور اول شیراز

امکانات بسیار محدود است ترجیحا لوازم ضروری مانند آب آشامیدنی، کلاه آفتاب‌گیر، عینک آفتابی و دیگر وسایل را همراه خود ببرید.

اقامت 

برای اقامت می‌توانید از اقامتگاه بومگردی که در فاصله 8 کیلومتری از تنگه چوگان قرار دارد استفاده کنید یا در شهرهای نزدیک مانند بیشاپور که در فاصله 30 کیلومتری واقع شده است، ساکن شوید.

بهترین فصل سفر

بهار و تابستان: در این دو فصل گرمای هوا و تابش آفتاب برای رسیدن به دهانه غار در میانه روز کمی آزار دهنده است.

پاییز و زمستان: در این فصول هوا کمی خنک‌تر شده و از شدت گرما کاسته شده است. این دو فصل، زمان بهتری برای سفر به این منطقه محسوب می‌شود. 

نکات ضروری

• دامنه‌ کوه رو به جنوب است و تمام طول روز تابش آفتاب را بالای سرتان خواهید داشت، آب، کلاه آفتاب‌گیر، ضدآفتاب و عینک آفتابی را فراموش نکنید.
• ترجیحا صبح زود حرکت کنید تا تابش نور خورشید آزارتان ندهد. (بهتر است 6 صبح حرکت کنید و پیش از ظهر بازگردید).
• رسیدن به غار دشوار است؛ از آوردن کودک، سالمند و افراد ناتوان جسمی-حرکتی خودداری کنید.
• برخی اوقات راهنمایان محلی‌ پایین غار ایستاده‌اند، در صورت نیاز می‌توانید از آن‌ها برای بازدید از غار کمک بگیرید. 
• پوشیدن کفش مناسب در این سفر ضروری است. 
• لطفا با چاقو، کلید، مداد و خودکار  اقدام به نوشتن یادگاری نکنید. این کار نه تنها آسیب به آثار تاریخی و محیط‌زیست است بلکه چهره‌ای نامناسب از فرهنگ ما را برای بازدیدکنندگان سایر کشورها و شهرها به نمایش می‌گذارد.

سخن آخر

امروز به غاری رفتیم که در دهانه خود نگهبانی عظیم‌الجثه دارد، نگهبانی که هنر دست پیکرتراشان دوران باستان را به زیبایی هر چه تمام‌تر به نمایش گذاشته است. 

بازدید شما از این مکان چگونه بود؟

از سختی‌های رسیدن به غار برای ما بگویید.

ارزیابی شما از امکانات و ارزش تاریخی غار چه بوده است؟