حرم شاه عبدالعظیم شهر ری | تاریخچه و امامزاده ها

برای گشتی تاریخی و معنوی در پایتخت، به حرم شاه عبدالعظیم در شهر ری می‌رویم؛ مکانی که به قبله تهران شهرت دارد. در کنار اهمیت مذهبی، این بنا دارای زیبایی‌های معماری نیز هست که با دیدن عکس حرم شاه عبدالعظیم متوجه آن می‌شوید. در این مطلب این جاذبه را از جهات مختلف بررسی می‌کنیم و آدرس حرم شاه عبدالعظیم و راه‌های دسترسی به آن را به شما می‌گوییم. 

چرا حرم شاه عبدالعظیم؟

• از مهم‌ترین اماکن مذهبی تهران و ایران است.
• آرامگاه یکی از نوادگان امام حسن (ع) است و برای شیعیان اهمیت زیادی دارد.
• بازار همجوار با این حرم، از جذابیت‌های آن به شمار می‌رود و حال و هوایی سنتی و متفاوت دارد.

آشنایی با حرم شاه عبدالعظیم

حرم شاه عبدالعظیم، آرامگاه عبدالعظیم حسنی، از نوادگان امام حسن (ع) است که در جنوب تهران و در شهر ری قرار دارد. این آرامگاه در در زبان عامیانه، شابدلعظیم خوانده می‌شود به قبله تهران شهرت دارد و دارای اهمیت مذهبی زیادی برای پایتخت و کل ایران است. دو امامزاده دیگر به نام حضرت حمزه و طاهر و همچنین، اجساد بسیاری از علمای دینی و افراد شهیر دیگر نیز در این مکان و در جوار ضریح و رواق‌های اطراف به خاک سپرده شده‌اند. قدمت حرم شاه عبدالعظیم به دوره‌های ایلخانی، صفوی و قاجار بازمی‌گردد و دارای مساحت بسیار و بخش‌های مختلفی است. خوب است بدانید که اکثر بخش‌های حرم در زمان قاجار ساخته شده‌اند. 

بازار شاه عبدالعظیم درست در کنار حرم قرار دارد و توجه بسیاری از زائران را به خود جلب می‌کند. تقریبا همه زائران سری به این بازار می‌زنند و پس از زیارت به گشت و خرید در آن می‌پردازند. همین باعث شده تا این بازار جزو جدانشدنی از حرم حضرت عبدالعظیم و زیارت وی باشد. 

حرم شاه عبدالعظیم حسنی در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ با شماره ۴۰۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

بخش های مختلف حرم حضرت عبدالعظیم

آستان مقدس حضرت عبدالعظیم مانند سایر زیارتگاه‌ها از بنای حرم (قسمت اصلی و مركزی) تشکیل شده و رواق‌ها، مساجد ،ایوان‌ها، صحن‌ها و ... در پیرامون آن شکل گرفته‌اند. سردر دوران سلجوقی، کتیبه‌هایی به خط نسخ و ثلث، محراب کاشی‌کاری شده، ایوان آستانه در شمال حرم و ... از جمله دیدنی‌های تاریخی این مجموعه هستند. در اینجا قسمت‌های مهم این مجموعه را به شما معرفی می‌کنیم:

آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی (ع)

بنای آرامگاه به سبک سلجوقی ساخته شده است و چهار طاق مورب در سقف آن می‌خورد که اصطلاحا گوشواره نامیده می‌شوند و در بناهای سلجوقی متداول هستند. در تمام قسمت‌ها برای تزیین از هنر آینه‌کاری استفاده شده و جلوه خاصی به فضا بخشیده است. اولین آینه‌کاری‌ها در زمان فتحعلی شاه صورت گرفت، سپس در زمان ناصرالدین شاه ادامه یافت و آخرین مرحله‌ آینه‌کاری به دستور امین السلطان انجام شد. در سراسر حرم، آیات و احادیثی با خطوط زیبا نقش شده اند. مسجد زنانه در شرق حرم و مسجد مردانه در غرب آن واقع شده و در جنوب بنا نیز محل دفن ناصرالدین شاه قرار دارد. 

گنبد و مناره ها

اولین گنبد این آستان توسط علویان طبرستان و به دستور محمد، پسر زید داعی علوی (از علویان طبرستان) به شکلی ساده ساخته شد و در عصر آل بویه تغییراتی روی آن صورت گرفت. این گنبد در دوره سلجوقیان به دستور مجدالملک، وزیر وقت، جای خود را به گنبدی بزرگ و باشکوه داد که همان گنبد امروزی بناست. گفته می‌شود این گنبد در گذشته به صورت مخروطی یا هرمی بوده و سپس شکلش را تغییر داده و آن را مدور کرده‌اند. در عصر صفوی قسمت‌های داخلی و بیرونی گنبد با همین هنر زینت یافت و روکش طلا در دوران ناصرالدین شاه جلوه دیگری به گنبد داد. 

دستور احداث دو مناره بلند و باشکوه در زمان ناصرالدین شاه صادر شد و این مناره‌ها در دو طرف ایوان شمالی احداث شدند. ارتفاع این مناره‌ها از کف بنا به 33 متر می‌رسد و در داخل آنها پله‌هایی برای بالارفتن و رسیدن به بخش‌های فوقانی وجود دارد. در قدیم صدای موذنان از فراز این مناره‌ها به گوش می‌رسیده است.

ضریح و صندوق

قدیمی‌ترین اثر تاریخی این مجموعه صندوق حرم حضرت عبدالعظیم است که به دستور خواجه نجم‌الدین محمد - از وزرای قرن هشتم هجری قمری- ساخته شده است. در چهار طرف این صندوق، آیات قرآن به خط نسخ و ثلث برجسته دیده می‌شود و در جای‌جای آن زیارتنامه‌ها به خط برجسته ثلث به چشم می‌خورد. این صندوق از چوب‌های عود، ترنج، عود، گردو و نوفل ساخته شده است.

ضریح حرم یادگاری از جنس نقره و دوران فتحعلی شاه قاجار است و پایه‌ای از سنگ مرمر به ارتفاع 25 سانتی‌متر دارد. این ضریح، سال‌ها بعد مورد بازسازی قرار گرفت و 472 کیلوگرم نقره در آن به کار رفت. ضریح کنونی اثری از استاد غلامحسین اقلیما و حاج محمّد صنیع خاتم است که در سال‌های 1337 تا 1340 خورشیدی ساخته شده است.

آستان مقدس امامزاده حمزه (ع)

امامزاده حمزه یکی از فرزندان امام موسی کاظم و برادر امام هشتم شیعیان، امام علی بن موسی (رضا) بود. امروز آرامگاه وی در حرم شاه عبدالعظیم قرار دارد. او زمانی که برای دیدن برادرش به خراسان می‌رفت در ری درگذشت و در همان جا به خاک سپرده شد.

پادشاهان صفوی معتقد بودند که از اولاد امامزاده حمزه هستند و برای همین توجه زیادی به آرامگاه او از خود نشان دادند. به نظر می‌رسد بنای این آرامگاه و گنبدش، در دوران شاه طهماسب صفوی ساخته شده باشد. کتیبه سردر جنوب غربی صحن این امامزاده تاریخ 945 هجری قمری را نشان می‌دهد. 

این بقعه وسعتی تقریبا به اندازه حرم حضرت عبدالعظیم دارد و هنر آینه‌كاری در آن به زیبایی به نمایش گذاشته شده است. ضریح نقره این بقعه مربوط به اواسط دوران قاجاریه است و یک ایوان بزرگ در شرق نیز دارد.

آستان مقدس امامزاده طاهر (ع)

در شمال شرقی صحن حضرت عبد العظیم حسنی، بقعه امامزاده طاهر (ع) قرار دارد که از نوادگان امام سجاد (ع) هستند. ساخت بقعه برای این امامزاده در زمان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار صورت گرفت. 

باغ طوطی

در غرب صحن، مدرسه‌ای بزرگ به نام «مدرسه امینیه» وجود داشته که از موقوفات میرزاابراهیم خان ظل السلطان به شمار می‌آمده است. امروزه این مدرسه از بین رفته و جای خود را به قبرستانی به نام «باغ طوطی» داده که بزرگان بسیاری را در آن به خاک سپرده‌اند. از جمله این افراد می‌توان به این اشخاص اشاره کرد:

• ستارخان | مبارز مشهور دوران مشروطه
• بدیع‌الزمان فروزانفر | نویسنده و پژوهشگر و مترجم
• عباس اقبال آشتیانی | تاریخدان و نویسنده و مترجم و پژوهشگر
• على قلى اعتضاد السلطنه | پسر فتحعلی شاه قاجار، رئیس مدرسه دارالفنون، وزیر علوم وقت
• علی‌اصغر حکمت | نویسنده و مترجم و پژوهشگر و بانیِ دانشگاه تهران
• حاج‌علی رزم‌آرا | سرلشکر، داماد خانواده‌ صادق هدایت
• و ...

سایر مشاهیر مدفون در این قبرستان را در این لینک ببینید.

آرامگاه های معروف 

در این مجموعه آرامگاه ناصرالدین شاه قاجار نیز وجود داشته که امروزه اثری از آن نیست و تخریب شده است. آرامگاه رضاشاه پهلوی نیز در این حرم بوده که علیرضا پهلوی، سلیمان بهبودی، ارتشبد محمد خاتم، حسن علی منصور نیز در آن به خاک سپرده شده بودند؛اما پس از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ به کلی ویران شد. آرامگاه برخی وابستگان پادشاهان قاجار نیز هنوز در صحن حرم قرار دارد. 

موزه حرم عبدالعظیم حسنی

موزه آستان مقدس حرم عبدالعظیم حسنی ساختمانی 3 طبقه با 3000 مترمربع وسعت است که آثار گرانبهایی را در خود دارد؛ مانند:

• قرآن‌های خطی، صحیفه سجادیه و شاهنامه مصور فردوسی
• آثار تاریخی سفالی
• 11 در دولنگه حرم از دوران آل‌بویه تا قاجار
• نسخه‌های خطی کتب دعا، اهدایی خوشنویسان
• مدال‌های اهدایی ورزشکاران به آستان عبدالعظیم
• و ...

ساختمان موزه هم زیبایی های خاص خود را دارد. سقف این ساختمان به زیبایی کادربندی شده و اسماء اولیای الهی در آن به چشم می خورد. 

سایر بخش های حرم

مسجد جامع

در شمال صحن حرم، مسجد جامع قرار دارد که از آثار دوره قاجار است. بر بالای ایوان این قسمت، نقاره‌خانه با دو ساعت در دو طرفش وجود داشته که امروزه تنها یکی از ساعت‌ها به چشم می خورد.

مدرسه برهان

مدرسه عتیق یا برهانیه از دیگر بخش‌های آستانه است که به زمان طغرل بیک، آخرین پادشاه سلجوقی تعلق دارد و در زمان آغامحمدخان قاجار مرمت‌هایی روی آن صورت گرفته است. در قرن چهاردهم هجری قمری، بازسازی های دیگری روی این بنا صورت گرفت؛ اما در زمان رضاشاه پهلوی باز هم رو به ویرانی نهاد. این مدرسه امروزه با نام مدرسه علمیه برهان شناخته می‌شود.

صحن‌ها

• صحن شمالی | عتیق: صحنی از دوران قاجار که محل اصلی رفت و آمد زائران است. این صحن از شمال، به بازار، از جنوب به حرم، از غرب به باغ طوطی و صحن غربی و از شرق به امامزاده طاهر می‌رسد.
• صحن شمال غربی | باغ طوطی: صحنی که به قبرستان تبدیل شده است.
• صحن غربی | ناصری: صحنی در غرب حرم که از شمال به باغ طوطی، از غرب به حوزه علمیه و از شرق به اماکن متبرکه می‌رسد. در گذشته قبر ناصرالدین شاه در یکی از رواق‌های این صحن بوده و برای همین به آن نام ناصری داده‌اند. امروزه این محل را با نام صحن آیت‌الله کاشانی می‌شناسند.
• صحن شمال شرقی | باغچه علی جان:  صحنی در شرق امامزاده طاهر که در گذشته باغچه‌ای با درختان زیبا برای استراحت زائران بوده و امروزه به عنوان یکی از گورستان‌های آستانه از آن استفاده می‌شود.
• صحن جنوبی | امامزاده حمزه (ع): صحنی در شرق ایوان آینه که همجوار با حرم امامزاده حمزه (ع) است.

ایوان‌ ها

• ایوان شرقی: قدیمی‌ترین ایوان حرم که به فرمان شاه طهماسب ساخته شد.
• ایوان شمالی: محل ورود زائران از شمال و صحن عتیق است.

رواق‌ها

• رواق شرقی: قدیمی‌ترین رواق آستان که قدمتش به دوره شاه طهماسب صفوی بازمی‌گردد. در گذشته ورودی حرم در این رواق بوده است؛ اما امروزه به صورت مسجد و رواق زنانه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• رواق شمالی: رواقی بین حرم و ایوان شمالی که راه اصلی ورود به حرم محسوب می‌شود.
• رواق غربی یا بالاسر: رواقی در قسمت غربی حرم و در محل اتصال حرم، به حرم امامزاده حمزه (ع) که نماز جماعت در آن اقامه می‌شود. ناصرالدین شاه و یکی از همسرانش در این مکان دفن شده‌اند اما اثری از مقبره آنها نیست.

بازار شاه عبدالعظیم | بخشی جدانشدنی از حرم

بازاری بازمانده از دوران صفوی در شمال آستان عبدالعظیم قرار دارد که از جذابیت‌های منطقه به شمار می‌رود و به بازار ری و بازار شاه عبدالعظیم مشهور است. این بازار شکل و شمایلی سنتی دارد؛ اما در آن انواع کالاهای جدید و به روز هم پیدا می‌شود. انواع تسبیح، جانماز و مهر از جمله کالاهایی هستند که زائران به عنوان سوغات از این بازار تهیه می‌‌کنند. زیورآلات، خشکبار، انواع خوراکی‌ها و ... از جمله دیگر چیزهایی هستند که می‌توانید در این بازار بخرید.

جالب است بدانید که این محل از قدیم‌الایام یکی از مراکز فروش ادویه، داروهای سنتی و کالاهای تجاری بود که توسط بازرگانان از طریق جاده ابریشم وارد ری می‌شد. 

امکانات حرم عبدالعظیم و مراکز وابسته به آن

دیدنی های اطراف

امامزاده عبدالله | 2 کیلومتر

چشمه علی | 6.5 کیلومتر

توصیه های کارناوالی

پس از زیارت حرم عبدالعظیم و گشت در بازار سنتی ری، خوردن کباب و ریحان معروف شهر ری را فراموش نکنید که گردش‌تان کامل شود.

تاریخچه حرم حضرت عبدالعظیم 

حضرت عبدالعظیم، یکی از نوادگان امام حسن بود که در سال 250 به فرمان امام علی النقی (ع) به ری آمد تا دین اسلام را ترویج کند. او به صورت مخفیانه در این شهر زندگی می‌کرد تا اینکه در سال 254 یا 255 هجری قمری از دنیا رفت. پس از مرگ وی، مردم متوجه نسب ایشان شدند و پس از خاکسپاری، قبه‌ای ساده را برای‌شان ساختند. حضرت را در باغی بیرون از باروی شهر ری در دروازه باطان یا باب طاق یا ماطاق به خاک سپردند. سال‌ها بعد شخصی به نام «عبدالجبار رازی» صاحب این باغ شد و آن را وقف کرد. در آن زمان این مدفن به «مسجد الشجره» یا «مشهد الشجره» شهرت یافت. این مکان با توجه به توصیفات جهانگردان تا دوره قاجار هم در بیرون شهر ری قرار داشت و شاید برای همین است که در بیشتر منابع جغرافیای قدیمی‌تر، اشاره‌ای به این مرقد نشده است. وجود مقبره امامزاده حسن و امامزاده ابراهیم و یکی از نوادگان امام موسی کاظم (ع) در ری، در نوشته های مستوفی آمده است اما اثری از حرم شاه عبدالعظیم نیست. 

در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری، محمد، پسر زید داعی علوی (از علویان طبرستان) بنای اولیه آرامگاه را احداث کرد و در قرن چهارم هجری قمری و در زمان عضدالدوله دیلمی، تعمیراتی روی آن صورت گرفت. سال‌ها بعد با فرمان پادشاه آل‌بویه، که هم‌عصر سلجوقیان بودند و با تلاش مجدالملک براوستانی، از بزرگان دوره سلجوقی، سردر اصلی ورودی حرم که در شمال آن قرار دارد، احداث شد و ساختمان اصلی بقعه و گنبد شکل گرفت. این سردر آجری در حدود سال‌های 495 تا 498 هجری قمری ساخته شد و قدیمی‌ترین اثری است كه هنوز هم وجود دارد. مدخل اصلی هنوز هم مانند گذشته در شمال مجموعه است.

به طور کلی از روند تغییرات و احداث قسمت‌های مختلف از دوران سلجوقی (قرن پنجم هجری) تا زمان شاه طهماسب صفوی (930 تا 984 هجری) اطلاعات زیادی در دست نیست. گفته می‌شود در دوره ایلخانان شیعه مغول، آرامگاه وسعت زیادی پیدا کرد و دارای شکوه و جلال خاصی شد. قدیمی‌ترین کتیبه تاریخ‌دار در این مجموعه، بر روی صندوق داخل آرامگاه عبدالعظیم است که ساخت آن به ۷۲۵ هجری قمری باز‌می‌گردد. گفته می‌شود این صندوق به دستور خواجه نجم‌الدین محمد و توسط یحیی بن محمد اصفهانی ساخته شده است. 

شاهرخ تیموری از بزرگترین پادشاهان تیموریان، تلاش‌های زیادی در راستای بازسازی و بهبود وضعیت آرامگاه کرد.درهایی در مجموعه بررسی شده است که تاریخ ساخت شان به قرن نهم و دهم هجری قمری باز می گردد و این نشان دهنده این است که در این دوره ها نیز حرم تغییراتی را به خود دیده است.

سرگذشت حرم حضرت عبدالعظیم در دوره صفوی 

تعمیر و تغییرات اصلی در قسمت آرامگاه به زمان شاه‌طهماسب صفوی بازمی‌گردد و به دستوری وی در محرم سال 944 هجری قمری، ایوان حرم ساخته شد. سردری قدیمی به تاریخ 945 هجری با در آهنی به جامانده از قرن پنجم هجری، از دیگر آثار تاریخی برای اثبات قدمت این حرم هستند. در این سردر سال 945 به خط ثلث و رنگ سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده و در میان حاشیه فیروزه فام و گل و بوته و اسلیمی به رنگ‌های مختلف قرار گرفته است. صحن اصلی و مسجد شمالی، رواق و مسجد بالاسر و مسجد زنانه در شمال و غرب و شرق حرم نیز از آثار دوره صفوی به شمار می‌روند.

تاریخچه حرم حضرت عبدالعظیم از دوره قاجار تا امروز

با وقوع حمله افغان‌ها و پس از آن در دوره افشاریان و زندیان، این مجموعه کمی از شکوه خود را از دست داد و مورد بی‌توجهی قرار گرفت؛ اما با پایتخت شدن تهران در دوره قاجارها، اوضاع کمی فرق کرد. ساخت ضریح نقره به دوران فتحعلی شاه قاجار بازمی گردد که بخشی از كتیبه حاشیه بالای آن در ضریح كنونی نصب شده است. 

گنبد در سال 1270 هجری قمری به فرمان ناصرالدین شاه با خشت‌های مسی زرین پوشانده شد و دو مناره بلند را نیز در همین زمان احداث کردند. در همین دوران ابراهیم خان امین‌السلطان مسئولیت تعمیر و بهبود مجموعه را بر عهده داشته و بانی ساخت ایوان آرامگاه نیز شده است. از دیگر کارهای دوره ناصرالدین شاه، احداث صحن بزرگ حضرت عبدالعظیم بود و در دوره محمدشاه قاجار و مظفرالدین شاه قاجار نیز تغییرات مختصری در آن صورت گرفت.

در سال‌های 1299 تا 1320 هجری قمری، تزئینات كاشی‌كاری و آینه‌كاری به مرور به بنا اضافه شدند و آینه‌کاری و نقاشی ایوان جنوبی توسط میرزا آقاخان نوری ملقب به اعتمادالدوله انجام شد. 

از جمله کارهای دیگری که در زمان قاجار صورت گرفت و تغییر اساسی در وضع آستان حضرت عبدالعظیم را در پی داشت می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• تهیه و نصب درهای نقاشی، منبت و خاتم
• تعمیر ضریح و نماسازی صحن اصلی و صحن‌های دیگر
• احداث بازار و صحن تازه و غرفه‌ها و ایوان‌های اطراف صحن
• احداث ایوان بزرگ آینه و كفش‌داری‌های دو طرف آن
• ساخت ساختمان مدرسه امین السّلطان در شمال شرقی صحن
• ایجاد باغ جیران و باغ توتی
• احداث ساختمان بقعه و گنبد بزرگ امامزاده طاهر 
• و...

در دوران پهلوی تغییرات چندانی ایجاد نشد و تنها چند جاده كمربندی برای سهولت در رفت و آمد زائران ساختند. پس از انقلاب اسلامی ایران نیز کارهایی همچون تخریب مقبره رضاخان و ایجاد حوزه علمیه به جای آن، ایجاد ایوان شرقی آرامگاه حضرت امامزاده طاهر و توسعه شبستان‌های غربی و جنوبی حضرت امامزاده حمزه صورت گرفت.

سخن آخر

به یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های ایران سر زدیم و با ویژگی ها و امکانات آن آشنا شدیم. شما هم از تجربه‌های خودتان برای‌مان بگویید. آیا تا به حال به حرم حضرت عبدالعظیم رفته‌اید؟

چه نکات مثبت و منفی در آن دیدید؟

منتظر دیدگاه‌های‌تان هستیم...