باغ نظر شیراز | میزبان موزه پارس

به‌سمت باغ نظر شیراز می‌رویم جایی که این روزها با عنوان موزه پارس نیز شناخته می‌شود و بازدیدکنندگان را از دور و نزدیک به‌سوی خود می‌کشاند. بنایی متعلق به دوره زندیه که آثار ارزشمندی از تاریخ سرزمین‌مان را در خود جای داده است. می‌خواهیم از تاریخ ساخت باغ نظر شیراز بیشتر بدانیم و با دیدن عکس موزه پارس شیراز با جذابیت‌هایی آن بیشتر آشنا شویم. با کارناوال همسفر شوید تا ببینید در این باغ  چه می‌گذرد و چه چیزهایی در آن انتظارمان را می‌کشند.

چرا بازدید از باغ نظر و موزه پارس؟

• این موزه در یکی از باغ‌های قدیمی شیراز برپا شده است و از جاذبه های گردشگری شیراز محسوب می‌شود.
• کریم خان زند پس از مرگش در این مکان به خاک سپرده شد.
• از این موزه با عنوان قدیمی‌ترین موزه استان فارس یاد می‌شود.
• ساختمان موزه و باغش یادگاری ارزشمند از دوره زندیه است.

آشنایی با باغ نظر | میزبان گنجینه تاریخی موزه پارس

در خیابان زند شیراز می‌توان سراغ یکی از جاذبه‌های شهر بهارنارنج‌ها را گرفت که باغ نظر نام دارد؛ باغی تاریخی و به‌جای‌مانده از دوران زندیه که عمارتی چشمگیر را درون خود دارد و زمانی محل پذیرایی از مهمانان ویژه بوده است. در میان این باغ، موزه‌ای به نام موزه پارس برپاست که به‌عنوان قدیمی‌ترین موزه استان فارس شناخته می‌شود. بنای موزه یک عمارت هشت‌ضلعی است؛ بنایی که توسط کریم‌خان زند در میان باغ نظر ساخته شد تا در آن میزبانی شایسته‌ای از مهمانان و سفیران خارجی به عمل آید و حکومت مکان مناسبی برای مراسم رسمی و اعیاد مختلف داشته باشد. در سال ۱۳۱۵ خورشیدی کاربری این عمارت به‌همت انجمن آثار ملی ایران و با مشارکت شادروانان علی اصغر حکمت شیرازی، علی سامی و فریدون توللی تغییر یافت و به‌عنوان اولین موزه فارس شروع به کار کرد.

امروزه این باغ تاریخی و ساختمان درونش موزه‌ای است که می‌توانید در آن اشیای فلزی، سفالی، انواع سکه‌ها و مهرها و دیگر آثار را از هزاره چهارم پیش از میلاد تا دوره معاصر ببینید و سفری در سه دوره پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی داشته باشید. بد نیست بدانید که باغ نظر در دوره‌های مختلف بر اساس نوع کاربری، به نام‌های مختلفی خوانده می‌شد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: باغ حکومتی، باغ شاهزاده، آرامگاه وکیل و باغ موزه.

ثبت ملی: نام این اثر از تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ با شماره ثبت ۲۴۴ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و گنجینه‌ای ارزشمند برای کشورمان به شمار می‌رود.

بخش های مختلف باغ نظر

برای مجموعه باغ نظر و موزه پارس می‌توان دو بخش را در نظر گرفت که در ادامه به آن‌ها سر می‌زنیم:

باغ نظر

باغ نظر، باغی کاملا ایرانی است که سروهای آزاد در آن قدبرافراشته‌اند و درخت‌های نارنج در گوشه گوشه‌اش به چشم می‌خورند. در میان درختان باغ، درختانی وجود دارند که توسط سازمان حفاظت آثار باستانی ایران با نام «درختان کهن» به ثبت رسیده‌اند. امروزه تنها بخش کوچکی از این باغ کهن و وسیع باقی‌مانده است که مساحت آن به ۷۷۰۰ متر مربع و مساحت زیر بنای آن به ۵۸۴ متر مربع می‌رسد.

حوض‌هایی در این باغ دیده می‌شوند که در گذشته سیستم آب‌رسانی آن‌ها با قنات رکن آباد ارتباط داشته است. سنگاب بزرگی در ورودی اصلی باغ قرار دارد؛ یک ظرف سنگی بزرگ که در گذشته آب در آن می‌ریختند و برای وضو گرفتن یا آشامیدن استفاده می‌کردند. این سنگاب بر روی پایه‌ای قرار گرفته است که گل‌های برجسته آن را در آغوش دارند. سنگاب باغ نظر به مسجد جامع عتیق شیراز تعلق داشت که پس از ایجاد موزه به این مکان انتقال یافت. 

در گذشته در چهارسوی ساختمان موجود در باغ، چهار حوض و آب‌نما وجود داشت که دو تای آن‌ها بسیار بزرگ بودند. در سال 1313 خورشیدی و در جریان ساخت خیابان زند، آب‌نمای شمالی تخریب و سنگ‌های آن به باغ آرامگاه حافظ منتقل شد. با آن سنگ‌ها دو حوض در صحن جنوبی و دو حوض در صحن شمالی آرامگاه حافظ ساختند. امروزه یک حوض بزرگ و دو حوض کوچک در سه طرف عمارت کلاه فرنگی دیده می‌شود که لبه‌های آن‌ها از سنگ‌های بزرگ یکپارچه هستند و در وسط آن‌ها فواره‌های سنگی خودنمایی می‌کنند. آب این فواره‌ها از منبع آبی در پشت کتابخانه ملی (شهیدآیت الله دستغیب) تامین می‌شد که در سال ۱۳۲۹ در جنوب باغ ساخته شده بود.

باغ، گذرگاه‌هایی دارد که از میان درختان و گل‌ها عبور کرده‌اند. در این گذرگاه‌ها صندلی‌هایی برای بازدیدکنندگان قرار گرفته است.

ساختمان موزه | عمارت کلاه فرنگی

باغ نظر را با نام باغ حکومتی نیز می شناختند. این باغ بیشتر به خاطر ساختمان درونش شهرت پیدا کرد؛ یک عمارت کلاه فرنگی که از حیث تزیینات شاهکاری در دوران خود به شمار می‌آمد. کوشک یا کلاه‌فرنگی ساختمانی است در فضای باز و مشجر که از همه طرف یا برخی جبهه‌ها به باغ محدود می‌شود. در میان این باغ عمارتی با چهار شاه‌نشین و چهار اتاقک قرار دارد که نقش‌های آجری، کاشی‌کاری، نگارگری تزیینات آن را شامل می‌شوند. کف عمارت یا همان ساختمان موزه پارس حدود 1.5 متر از سطح باغ ارتفاع دارد و به‌صورت هشت‌ضلعی نامنظم ساخته شده است. چهار ضلع این عمارت ده متر و چهار ضلع دیگرش پنج متر طول دارند و ارتفاع ساختمان به حدود 12 متر می‌رسد. چهار شاه‌نشین و چهار گوشواره در چهار گوشه این عمارت به چشم می‌خورد.

چهار پلکان سنگی یکپارچه و حجاری شده راه ارتباطی باغ با داخل بنا است. وقتی به بنا وارد می‌شوید به یک بخش مرکزی گنبددار با کفپوش سنگی می‌رسید و چهار شاه‌نشین جانبی را می‌بینید که در حدفاصل آن‌ها یک اتاق وجود دارد. در وسط عمارت نیز یک حوض هشت گوش و آب‌نما از جنس سنگ مرمر یکپارچه ساخته شده است. سقف و شاه‌نشین‌ها، دیوارهای تالار مرکزی و اتاق‌های گوشواره (زاویه)، مزین به مقرنس‌کاری هستند. حد فاصل هر شاه‌نشین یک اتاق زاویه ساخته شده است و هر دو اتاق زاویه یک بخاری دیواری دارند. اتاق ضلع شمال‌شرقی کمی متفاوت است و مقرنس‌کاری و نقوش آن جلوه‌ای دیگر دارد. گویی این اتاق مهم‌تر و زیباتر از اتاق‌های دیگر است. ازاره (1)های این قسمت از سنگ مرمراند و نقاشی‌های ظریف رنگ‌وروغن دارند که توسط استاد بدر آقای سامی مورد مرمت قرار گرفته‌اند. از ویژگی‌های معماری این بنا می‌توان به استفاده از ازاره‌های یک تکه اشاره کرد که در محل زاویه هیچ برشی ندارند. استفاده از ازاره‌های یک تکه به این معناست که سنگ‌ها ابتدا در محل نصب و سپس حجاری شده‌اند.

تزیینات چشم نواز 

گچ‌بری‌های دوره زندیه، مقرنس و قطاربندی (2) های بسیار ساده هستند که با یکی از هنرهای سنتی و سبک‌های نقاشی ایرانی به نام لایه چینی مزین شده‌اند. کاربرد کاشی‌کاری با نقش گل و مرغ شیرازی یکی از ویژگی‌های تزیینات داخلی بنا به شمار می‌رود که مربوط به دوران زندیه هستند. وجود اِسپَرها در بالای عمارت نیز جالب توجه است؛ اِسپَر قسمتی قائم و بدون پنجره است که میان سرستون و لبه بام قرار دارد و پیشانی نیز خوانده می‌شود. در کنار اسپرها لچکی‌های (سه گوش های) کاشی‌کاری شده نیز بسیار زیبا به نظر می‌رسند. نگاره‌ها و تزیینات در چهار ضلع به‌صورت قرینه منظره شکارگاه و روایت بر تخت نشستن حضرت سلیمان را تصویر کشیده‌اند.

نقاشی‌های بسیار زیبایی بر روی دیوارها دیده می‌شود که از نظر هنری اثری کم‌نظیر به حساب می‌آیند. روی بدنه و طاقچه‌های تالار مرکزی عمارت ده نقاشی دیده می‌شود که نقاشان دوره زندیه از جمله آقا صادق نقاش، مجالسی را در آن نقش کرده‌اند. صحنه‌هایی از جنگ نادرشاه افشار با محمد شاه هندی، داستان شیخ صنعان و دختر ترسا، داستان رعنا و زیبا (یوسف و زلیخا) و صحنه‌ای از یک مکتب‌خانه بخشی از چیزهایی‌اند که در این نقاشی‌ها می‌بینید. 

طاق‌ها و میان طاق‌های عمارت به‌صورت منظم و از گچ هستند که نقاشی‌های گل و مرغ و خطوط اسلیمی بر روی آن‌ها دیده می‌شود. به‌دستور آقامحمدخان قاجار آسیب‌هایی را به این نقاشی‌ها زدند و در سال ۱۳۴۵ و ۱۳۶۴ خورشیدی سقف شاه‌نشین شمالی لایه‌برداری شد تا نقاشی‌های دوره زندیه دوباره پدیدار شوند. استاد محمدباقر جهانمیری با رنگ‌های گیاهی، این نقاشی‌ها را به سبک دوره زندیه بازسازی کرد تا بنا بخشی از چهره اصلی خود را بازیابد. 

پاورقی

1- روکش محافظ دیوار از کف اتاق تا ارتفاع یک متری

2-  مقرنسی كه در يک خط مستقيم كار شود؛ مانند مقرنس بين طاق و ديوار‌های اتاق

مقبره کریمخان | ماجرای مهمی در تاریخچه باغ

پس از آنکه کریم خان زند چشم از جهان فرو بست، بنابر وصیتش او را در شاه‌نشین شرقی عمارت کلاه فرنگی دفن کردند و نام «آرامگاه وکیل» را بر عمارت نهادند. آقامحمد خان قاجار به محض تکیه زدن به مسند قدرت، در سال ۱۲۰۶ دستور نبش قبر کریم خان را صادر کرد تا استخوان‌های وی را به کاخ گلستان منتقل کند و در مسیر رفت‌وآمدش از روی آن‌ها بگذرد. رضا شاه پهلوی، دوباره استخوان‌های جسد کریمخان را به محل خود بازگرداند.

اشیای موزه

در موزه پارس اشیای فلزی، سفالی، انواع سکه‌ها و مهرها و سایر اشیا را می‌بینید که به هزاره چهارم پیش از میلاد تا دوره معاصر تعلق دارند. در میان این آثار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

آثار مکتوب

یک جز از قرآن با خط ثلث طلاریزی و مذهب اثر استاد یحیی جمال الصوفی؛ این اثر در قرن ۸ هجری قمری در زمان شاه ابواسحاق اینجو و به‌دستور خاتون نگاشته شده و ملکه تاش خاتون به سال ۷۵۴ قمری آن را به شاهچراغ داده است. تعدادی از قرآن‌های تاریخی به خطی منسوب به امام علی (ع)، امام حسن (ع)، امام صادق (ع) و چند تن از صحابه پیامبر (ص) و تابعین ایشان که در گذشته در مسجد عتیق شیراز قرار داشتند.

• قرآن خط عثمان خلیفه سوم که چندین قطره خون وی، به‌هنگام قتلش روی آن ریخته است.
• ۱۳ برگ از بخش‌های منتخب مثنوی مولوی به خط ملاصدرا مربوط به دوره صفویه
• یک طلسم با حروف ابجد مربوط به دوره قاجاریه که اعداد نوشته شده در آن بسیار کوچک و ظریف‌اند.
• قباله ازدواج میرزا حسن مستوفی الممالک، یکی از رئیس الوزراهای مشهور معاصر

قرآن هفده من | اثر مهم موزه پارس

قرآن هفده من، عنوان قرآنی است که در اوایل سده نهم هجری قمری به‌دست سلطان ابراهیم بن شاهرخ تیموری،شاهزاده دانش‌دوست، با ذوق و هنرمند تیموری، به خط محقق بسیار قوی با قلم خوشنویسی ۳ دانگ نگاشته شده است. این قرآن را در ابتدا بر سردر دروازه قرآن در محل تنگ الله اکبر شیراز نگهداری می‌کردند اما در سال ۱۳۱۶ خورشیدی آن را به موزه پارس انتقال دادند. مردم بر این باور بودند که هر برگ این قرآن ۱۷ من (51 کیلوگرم) است اما مجموع وزن آن نیز به همین مقدار (17 من) می‌رسد. بنابراین این قرآن را معجزه خطاب می‌کردند. ویژگی‌های این اثر به شرح زیر است:

• وزن: ۴۰ کیلوگرم (دو جلد)
• قطع: ۷۲*۴۸ سانتی‌متر
• قطر: بیش از ۲۵ سانتی‌متر با ۶۰۰ برگ
• تعداد سطرها: هر صفحه شامل ۱۱ سطر 
• حاشیه: منقوش به مهر و یادگارهایی از شخصیت‌هایی در دوره‌های مختلف

نقاشی ها

• مجموعه‌ای از نقاشی‌های آبرنگ لطفعلی صورتگر شیرازی (استاد دانشگاه، شاعر، نویسنده و مترجم معاصر ایرانی).
• تابلوی نقاشی حافظ و شاخ نبات، اثر میر مصور که به دوران معاصر تعلق دارد.
• تابلوی تصویر کریم خان زند اثر صدرالدین شیرازی
• تابلوی معروف «کریم خان در حال کشیدن قلیان» اثر جعفر، نقاش دوره زند که در آن درباریان زند مثل شیخ علی خان، صادق خان، زکی خان و لطفعلی خان زند دیده می‌شوند. این نقاشی بر روی پارچه کشیده شده است و در زیر تابلو چنین عبارتی به چشم می‌خورد: «عمل کمترین جعفر».
• آثار نقاشان معروف دوره زندیه مثل آقا صادق، میرزا بابا نقاشباشی و جعفر و آثاری از نقاشان معاصر مثل صدرالدین شایسته و میر مصور (شاگردان کمال‌الملک)

آثار باغ نظر | محوطه موزه پارس

می‌توانید گشتی در محوطه بزنید و آثار موجود در فضای باز مجموعه را نیز ببینید:

• لوح تاریخ که سنگ مدور و استوانه‌ای‌شکل است و در ضلع غربی محوطه باغ قرار دارد. روی این سنگ 3 کتیبه با خطوط ثلث نسخ پهلوی و خط نستعلیق مربوط به سه دوره تاریخی سلجوقی، صفوی و قاجاریه نقش بسته است.
• نقش برجسته‌هایی که این شخصیت‌ها را نشان می‌دهند: پهلوانان گرزدین وند حاضر در نبرد با امپراتوری عثمانی، پهلوان موسی خمیس گرزدین ون (پهلوان اول ایران در دوره زندیه تا اواسط قاجار و سردار سپاه ایران در نبرد با امپراتوری عثمانی و از نوادگان پادشاه اساطیری ایران جمشید یا سلطان ملکشاه).
• سنگ ازاره کاخ خورشید که تصویر دو شیر بر روی آن دیده می‌شود.
• سنگ‌های ازاره کاخ خورشید که مزین به نقوش شاهنامه هستند و به‌عنوان بزرگ‌ترین اثر سنگی تاریخی موجود در محوطه محسوب می‌شوند.
• سنگ‌نبشته تاریخ رامگرد (رامجرد) که به سال ۵۹۰ هجری قمری تعلق دارد.

تاریخچه باغ نظر

باغ نظر، نام مجموعه‌ای است که پیش از دوران زندیه شکل گرفت؛ اما در زمان کریم خان زند و به‌دستور خود او بود که سامان‌دهی، حصارکشی، درخت‌کاری، خیابان‌کشی و احداث بنای آن انجام شد و به‌همین دلیل، بیشتر آن را متعلق به دوران زندیه می‌دانند. این باغ آن‌قدر در این دوران رونق گرفت که ارگ کریمخانی و دیوانخانه کریم خان زند و عمارت هشت‌ضلعی کلاه فرنگی نیز در محوطه این باغ ساخته شد و کم‌کم باغ نظر به مکانی برای برگزاری آیین‌های رسمی و مقر حکومت حکام وقت اختصاص یافت. 

این باغ در اوایل دوره قاجار نیز یکی از بهترین باغ‌های شیراز به حساب می‌آمد و توجه شاهزادگان را به‌خود جلب می‌کرد. حسین علی میرزا فرمانفرما، فرزند فتحعلی شاه قاجار و حاکم وقت فارس، ساختمان‌هایی در گوشه شمال‌غربی باغ ساخت و آن‌ها را «آیینه» و «خورشید» نام نهاد. این ساختمان‌ها چند تالار و اتاق آیینه‌کاری شده داشتند و ازاره‌های سنگی حجاری شده زیبایی در آن‌ها به‌کاررفته بود. در سال ۱۳۱۳ خورشیدی و در جریان احداث خیابان کریم خان زند، بخشی از این سازه‌ها از میان رفت و بخش‌هایی نیز به ساخت اداره آموزش و پرورش، کتابخانه ملی شیراز (شهید آیت الله دستغیب)، هنرستان نمازی و خیابان طالقانی اختصاص یافت. تنها چیزی که در باغ باقی ماند، عمارت کلاه فرنگی بود که امروزه موزه پارس شده است. این موزه تا سال ۱۳۵۰ مورد بازدید قرار می‌گرفت تا اینکه درهای آن به‌مدت 10 سال به‌منظور بازسازی و مرمت بسته بود و مجددا در سال ۱۳۶۰ در آن را به‌روی گردشگران باز کردند.

توصیه های کارناوالی

به‌هنگام حضور در شهر شیراز از خرید سوغات از بازار این شهر غافل نشوید و دست خالی به خانه باز نگردید.

غذاهای خوشمزه شیرازی تجربه دیگری هستند که در این شهر انتظارتان را می‌کشند. آن‌ها را فراموش نکنید.

سخن آخر

به یکی از باغ‌های زیبای ایرانی در شهر بهارنارنج‌ها سر زدیم و گشتی خاطره‌انگیز در این دیار داشتیم. از موزه پارس دیدن کردیم و با قدیمی‌ترین موزه استان فارس بیشتر آشنا شدیم. نظر شما درباره این اثر چیست؟ آیا تا به حال از این موزه بازدید کرده‌اید؟