آرامگاه خیام نیشابوری | مقبره فخر ایران زمین

بار دیگر راهی سفر شده ایم و از میان جاذبه های مهم و تماشایی کشورمان، آرامگاه خیام نیشابوری را انتخاب کرده ایم. آرامگاهی که در شهر تاریخی و پر افتخار نیشابور واقع شده است و سفر به آن سفر به گوشه ای از تاریخ و علم و ادب ایران محسوب می شود. قصد داریم به آرامگاه این دانشمند برجسته ایرانی سری بزنیم و در مورد تاریخچه ساخت این بنا، معماری آرامگاه خیام، آدرس آرامگاه خیام بیشتر بدانیم و به تماشای عکس هایی از این مجموعه زیبا بنشینیم. پس همراه کارناوال شوید و گشت و گذار ما به شهر نیشابور را از دست ندهید. 

چرا بازدید از آرامگاه خیام؟

•  خیام یکی از بزرگترین شعرا و ریاضی دان های ایرانی به شمار می رود و رباعیات آن در تمام جهان شهرت بسیار دارد.
• آرامگاه خیام یکی از نمونه های مشهور آرامگاه سازی در معماری ایرانی است و طاق ها و تیغه های به کار رفته در بنای آن زیبایی خاصی به این مجموعه داده است. 
• موزه خیام که در نزدیکی این آرامگاه واقع شده، مجموعه ای جذاب از ابزارهای ستاره شناسی قدیم را در خود جای داده است و بازدید از آن بسیار لذت بخش خواهد بود.

آشنایی با آرامگاه خیام | مقبره فخر ایران زمین

ایران عزیز ما در طول تاریخ مشاهیر بسیاری را در خود پرورش داده است و نابغه ها و افراد بی بدیلی در خاک کشورمان تعلیم و تربیت یافته اند. یکی از معروف ترین این افراد، حکیم عمر خیام نیشابوری، ریاضی دان، منجم و شاعر قرن پنجم هجری‌ست که جایگاه والایی در میان مشاهیر و نوابغ ایرانی دارد و مقبره او نیز یکی از مشهورترین آرامگاه های ایرانی به شمار می رود. آرامگاه خیام معروف ترین جاذبه گردشگری شهر نیشابور است و نمادی برجسته از معماری نوین ایرانی محسوب می شود. این آرامگاه در سال 1338 بر اساس طرحی از معمار فقید، هوشنگ سیحون ساخته و در 12 فروردین 1342 طی مراسم باشکوهی افتتاح شد. طرح این آرامگاه از زندگی، زمانه و اندیشه های خیام گرفته شده است و سه ویژگی ریاضی دان، ستاره شناس و شاعر بودن او را به نمایش می گذارد. آرامگاه خیام در باغی در جنوب شرقی شهر نیشابور واقع شده و امامزاده و مسجد محمد محروق نیز در نزدیکی آن قرار دارد. 

این سازه زیبا و با شکوه با شماره 1157 در سال 1354 توسط وزارت فرهنگ و هنر به ثبت رسید و امروزه میزبان خیل دوست داران و علاقه‌مندان به خیام است. 

بخش های مختلف آرامگاه خیام

 همان گونه که گفتیم آرامگاه در باغی قدیمی جای گرفته است. مجموعه آرامگاه خیام شامل یک کتابخانه و موزه می شود و تندیسی از خیام در ابتدای باغ نصب شده است. 

1- موزه تخصصی خیام

موزه خیام در نزدیکی آرامگاه وی قرار دارد. این موزه در سال 1376 ساخته شد و در 28 اردیبهشت 1379 درهای آن به روی علاقه‌مندان باز شد. این موزه دولتی بوده و زمینه تخصصی آن نمایش ابزار و ادوات مرتبط با علم است. موزه خیام همزمان با برگزاری کنگره جهانی «حکیم عمر خیام» و در پاسداشت شان و مقام علمی او افتتاح شد. موزه خیام 120 متر مساحت دارد و شامل چهار بخش می شود که در آنها آثاری از علم ستاره شناسی، ظروف مفرغی و فلزی، ظروف سفالین لعاب دار و نسخ خطی به نمایش درآمده است. 

بخش اول (علم ستاره شناسی): ابزار آلات رصد و ستاره شناسی، اسطر لاب، انواع قطب نماها و صور فلکی

بخش دوم: ظروف مفرغی و فلزی معاصر با خیام از قرن پنجم تا هفتم هجری

بخش سوم: ظروف سفالین لعابدار مربوط به قرون سوم تا هفتم هجری قمری

بخش چهارم: شامل نسخ خطی، نسخ خطی نجوم و تابلوهای مربوط به حکیم عمر خیام

هزینه ورودی موزه: رایگان 

2- کتاب خانه خیام 

در زمان ساخت آرامگاه خیام، در کنار موزه آن کتاب خانه ای نیز قرار داشت. در جستجوهایی که کارناوال برای به دست آوردن اطلاعات این کتاب خانه انجام داد متوجه شد این مجموعه در سال های گذشته به کاروان سرای شاه عباسی -دیگر جاذبه تاریخی و معروف نیشابور- انتقال یافته است. بنابراین اگر می خواهید از کتب این کتاب خانه بهره ببرید باید به کاروان سرای شاه عباسی در خیابان امام خمینی نیشابور سر بزنید. 

تاریخچه ساخت آرامگاه خیام

خیام در سال 526 هجری قمری درگذشت و پژوهش های متعددی مانند تحقیقی که دو دانشمند روس و هندی در مورد تولد و وفات وی داشته اند نیز این موضوع را ثابت کرده است؛ اما بر روی سنگ قبری که امروزه در آرامگاه او وجود دارد سال وفات 517 نوشته شده است. این دانشمند ایرانی پس از مرگ در گورستان حیره نیشابور که در آن زمان قبرستان عمومی شهر بود، دفن می شود. گورستان حیره در نزدیکی امامزاده محروق -از نوادگان امام چهارم شیعیان- توسعه پیدا کرده بود و مقبره خیام نیز در ضلع شرقی این امامزاده در داخل یک اتاقک ایوان مانند قرار داشت. امامزاده محروق و باغی که گورستان حیره در آن واقع شده بود در زمان حیات خیام در محله شادیاخ نیشابور قرار داشت. 

سال ها و قرن ها مقبره خیام به همین شکل باقی ماند تا اینکه در سال 1313 هجری شمسی گروهی از مسوولان، شرق شناسان و پژوهشگران برای افتتاح آرامگاه فردوسی راهی طوس شدند. در این میان آن ها سری به آرامگاه خیام می زنند؛ اما این مکان را در وضعی نامناسب می بینند که این موضوع باعث می شود دولت وقت ایران تصمیم بگیرد تا بنایی یادبود و زیبا در شان خیام بسازند. این یادبود بر روی سکوی سنگی چهارگوش و روبازی که در نزدیکی مسجد محروق قرار داشت ساخته می شود. این سازه دو ایوان بالا و پایین و دیواری کوتاه و سنگی از جنس سنگ خلج داشت و در فاصله سه یا چهار متر از دیوار بقعه قرار گرفته بود. یک ستون سنگی همراه با رباعی از ملک الشعرای بهار که با خط نستعلیق تزیین شده بود نیز در نزدیکی این آرامگاه قرار داشت.

این بنای یادبود -که امروزه در میدان خیام واقع شده- تا سال ها تغییری نمی کند تا اینکه مسوولان به این نتیجه می رسند این سازه نیز درخور و مناسب جایگاه خیام نیست. به همین دلیل تصمیم می گیرند تا آرامگاهی زیبا و شایسته برای این دانشمند ایرانی بسازند. از آنجایی که سازه قدیمی آرامگاه در نزدیکی امامزاده محروق قرار داشت و نمی شد دو ساختمان بزرگ کنار هم باشند، تصمیم می گیرند تا بنای جدید در مکان دیگری ساخته شود. پس از جست و جوی بسیار، انجمن آثار ملی برای این کار انتخاب شد. این انجمن در طول فعالیت های خود تا سال 1355 هجری شمسی بیش از سی آرامگاه و چندین بنای یابود ساخته بود. آنها برای اجرای کار، با توجه به وضعیت نامناسب آرامگاه خیام از مهندس هوشنگ سیحون درخواست کردند تا سازه ای جدید متناسب با شخصیت خیام طراحی کند. آقای سیحون در ابتدا به همراه آقای دکتر حسین جودت -ناظر ساخت و سازهای انجمن آثار ملی- از آرامگاه بازدید می کنند و وضعیت ساختمان را چنین توصیف می کنند:

… راجع به مقبره خیام به طوری که ملاحظه فرموده‌اند، محل آن فعلا چسبیده به بقعه امام زاده محروق است و هر گونه عملی در این محل، نمی‌تواند استقلال و برجستگی به مقبره خیام بدهد؛ بنابراین لازم است که محل جدیدی در همان محوطه در نظر گرفته شود. با مطالعاتی که در این قسمت به عمل آمد، محل آرامگاه تعیین و کروکی لازم نیز متناسب با محل جدید تهیه شد تا در صورتی که مورد موافقت باشد، نقشه‌های تکمیلی و صورت برآورد هزینه آن تقدیم شود.

 مهندس سیحون برای ساخت آرامگاه گوشه شمالی باغ امامزاده را پیشنهاد داد و انجمن نیز آن را تایید کرد. پس از آن آقای سیحون طرح پیشنهادی خود را کشید و در سال 1337 ه.ش این طرح را برای کسب تایید از کارشناسان به دانشکده هنرهای زیبا فرستاد. مهندس فروغی -ریس وقت دانشکده هنرهای زیبا- در مورد طرح وی در نامه ای به انجمن آثار ملی می نویسد:‌ 

طرحی که توسط آقای مهندس هوشنگ سیحون استاد این دانشکده برای آرامگاه حکیم عمر خیام تهیه شده و ماکت‌های مربوط به آن، مورد دقت قرار گرفت و از طرف آقای سیحون درباره آن توضیحات کافی داده شد. با توجه به این نکته که در تهیه طرح مزبور از سبک معماری ایرانی حداکثر استفاده به عمل آمده این نقشه چه از لحاظ اصول فن معماری و چه از نظر سبک برای آرامگاه حکیم بزرگ ایران، به طور کامل متناسب است.

پس از تایید آقای فروغی،‌ در اسفند ماه سال 1337 ه.ش مهندس سیحون تعهد می دهد تا نقشه های نهایی،‌ جزییات کار و چگونگی نظارت کار را به انجمن ارایه کند. 

وی مشخصات آرامگاهی که قرار است ساخته شود را چنین شرح می دهد‌: 

استخوان بندی بنا، فلزی و دارای روکش آلومینیوم خواهد بود. در قسمت سقف، نوعی شیشه های ضخیم الوان و در متن قسمت بدنه، با کاشی پشت و رو تزیین خواهد شد. زیر سازی بنا با بتون و کرسی و پله‌ها با سنگ گرانیت و بدنه دیوار مجاور آب نماها با سنگ تراورتن (1) و سنگ روی قبر از سنگ سیاه مشهد خواهد بود.

 شرکت ساختمانی «کا.ژ.ت» در نامه ای به انجمن اطلاع داد که حاضر است مسوولیت ساخت آرامگاه خیام را بر اساس نقشه ای که مهندس سیحون ارایه کرده بر عهده بگیرد. این شرکت ساختمانی پیش از این در زمینه ساخت آرامگاه نادرشاه با انجمن و مهندس سیحون همکاری کرده بود. در مورد همکاری با این شرکت ایرانی نیز مهندس سیحون و دکتر حسین جودت به انجمن اعلام کردند:‌ 

ارجاع کار به یک شرکت پیمانکار خارجی جهت ساخت مقبره مستلزم تحمل هزینه زیاد است و از طرفی شرکت ساختمانی کا.ژ.ت  تعهد نموده که در صورت نیاز متخصصین خارجی را جهت نظارت و اجرای درست کار استخدام نماید. از طرفی به اثبات رسیدن شایستگی شرکت کا.ژ.ت در ساخت مقبره نادرشاه بر همگان آشکار شده و شایسته است که ساخت مقبره خیام نیز به شرکت مزبور داده شود.

 آنها همچنین به این نکته اشاره کردند که تاخیر در ساخت و بی توجهی ممکن است مانند بنای آرامگاه فردوسی پشیمانی به بار بیاورد. در زمان ساخت بنای آرامگاه فردوسی در سال 1313 به هنگام طراحی بنا و محاسبات فنی، دقت کافی و کامل انجام نشد. این موضوع باعث شد تا در همان سالهای اولیه پس از ساخت، ساختمان رطوبت بگیرد و نشست کند. آسیب ها تا حدی پیش رفت که مرمت و تعمیرات هم پاسخگوی کار نبود و مجبور شدند تا آرامگاه را در سال 1343 با حفظ نمای ظاهری سازه قبلی زیر نظر مهندس سیحون دوباره بسازند.

جالب است بدانید در زمان انتقال آرامگاه به مکان جدید‌، مسوولین امر قبر خیام را نبش قبر می کنند. آنچه از اسکلت خیام باقی مانده بود را داخل پارچه و سپس صندوقچه ای فلزی می گذارند و آن را به جای فعلی منتقل می کنند. البته از جنازه خیام چیز زیادی باقی نمانده بود و بر اساس گزارش ها بزرگترین استخوان او از بند انگشت هم کوچکتر بود. 

به این صورت، در سال 1338 ه.ش کار ساخت آرامگاه آغاز شد و در ششم شهریور ماه 1341 ه.ش پس از سه سال کار بی وقفه بنای آرامگاه تکمیل و به پایان رسید. آرامگاه خیام بعد از انجام کارهای معمول در دوازده فروردین 1342 به صورت رسمی و توسط محمدرضا پهلوی افتتاح شد.  

پاورقی

1- تراورتن نوعی سنگ آهک متخلخل است و در گروه سنگ های رسوبی و تزیینی قرار می گیرد. 

مشکلاتی که در جابجایی آرامگاه خیام به وجود آمد

البته جابه‌جایی آرامگاه علاوه بر خوبی هایی که داشت مشکل هایی را نیز به بار آورد. این کار با شتاب زدگی انجام شد و به همین دلیل نقص هایی در آن پدید آمد. مشکل اول بلندتر بودن سطح آرامگاه از امامزاده محروق است. در طرح اولیه قرار نبود آرامگاه پله داشته باشد و بر روی یک سکو بنا شود؛ اما در هنگام اجرا این اتفاق افتاد و سازه مقبره از امامزاده بلندتر شد. 

مشکل بعدی مساله زیبایی شناسی امامزاده محروق بود. پیش از جابه‌جایی زائران از درِ شمالی وارد حرم می شدند اما پس از انتقال مقبره خیام ورودی امامزاده تغییر پیدا کرد و ترکیب ابتدایی آن به هم ریخت. 

علاوه بر مشکلات بالا وجود دو مقبره در یک باغ،‌ مساله دیگری بود که چالش های زیادی را برای سازمان میراث فرهنگی ایجاد کرد. امامزاده محروق تحت نظارت اداره اوقاف بوده و باغی که این امامزاده و آرامگاه خیام در آن واقع شده نیز وقفی است. این موضوع باعث به وجود آمدن تداخل هایی بین اداره میراث فرهنگی و اوقاف شد و دامنه مشکل به میراث فرهنگی کل رسید. 

برای حل این مشکل ها باغ خیام و امامزاده با فنس از هم جدا شدند و حالا زائران و گردشگرانی به صورت جداگانه از مجموعه های باغ دیدن می کنند. 

گل‌های سرخ خیامی، از نیشابور تا لندن

داستان بسیار جالبی در مورد مکان دفن خیام و نقل قول وی در زمینه محل دفنش وجود دارد که در این قسمت می خواهیم به آن بپردازیم. خیام در زمان حیات، دوستان و مریدان بسیاری داشته که یکی از آنها نظامی عروضی سمرقندی (1) شاعر ایرانی‌ست. وی برای دیدار خیام راهی نیشابور شده و زمانی که می فهمد وی از دنیا رفته بسیار متاثر می شود. او پیشتر از خیام شنیده بود که «گور من در موضعی باشد که هر بهار شمال بر من گل افشان می کند». نظامی که علاقه و محبت بسیاری به وی داشته سری به آرامگاهش می زند و مقبره او را غرق در شکوفه و گل می بیند و از تعبیر حرف خیام شگفت زده می شود. او در این مورد می گوید که درختان گلابی و زردآلو در باغ رشد کرده اند و چندان شکوفه بر قبر خیام ریخته که انگار گورش زیر گل ها پنهان شده است. 

سال ها و قرن ها بعد از این ماجراها، سیمپسن -خبرنگاری انگلیسی که برای ماموریتی به ایران آمده بود- راهی نیشابور می شود و از مقبره خیام بازدید می کند. او هم مانند نظامی عروضی در مقابل قبر خیام چند بوته گل سرخ می بیند و متوجه می شود که پیش بینی خیام تحقق پیدا کرده است. 

سیمپسن از این ماجرا شگفت زده می شود. او چند تخم از بوته های گل سرخ را می چیند و به همراه نامه ای برای یکی از دوستان خود در انگلستان می فرستد. 8 سال بعد از این اتفاق، انجمن عمر خیام در لندن تاسیس می شود و دوستان این شاعر ایرانی بذر بوته گل سرخ خیام را در مقابل قبر فیتز جرالد (F. Scott Fitzgerald) -مترجم رباعیات خیام- می کارند. این گل ها تا امروز باقی مانده اند و عطر شعر و آوازه ادب او را تا به امروز در جهان پراکنده ساخته اند. 

نقل قول نظامی از خیام و بازدید از مقبره او 

 داستانی که از نظامی عروضی در مورد خیام و بازدید از مقبره او نقل کرده ایم را نیز از زبان وی در این جهت آورده ایم تا شما را با زبان آن روزگار و انس و الفت این دو یار قدیمی بیشتر آشنا کنیم. 

نظامی عروضی نقل کرده است خیام در ۴۹۰ ه.ش در نشستی دوستانه در بلخ گفت «گور من در موضعی باشد که هر بهار، شمال (نسیم) بر من گل‌افشان می‌کند»
مرا این سخن مستحیل نمود و دانستم که چنونی گزاف نگوید. چون در سنه ثلاثین (۵۳۰ق / ۱۱۳۶م) به نیشابور رسیدم، چهار سال بود تا آن بزرگ روی در نقاب خاک کشیده بود. آدینه‌ای به زیارت او رفتم و یکی را با خود ببردم که خاک او به من نماید. مرا به گورستان حیره بیرون آورد و بر دست چپ گشتم. در پایین دیوار باغی، خاک او نهاده و درختان اَمرود و زردآلو، سر از باغ بیرون کرده و چندان برگ و شکوفه بر خاک او ریخته بود که خاک او در زیر گُل پنهان شده بود و مرا یاد آمد آن حکایت که به شهر بلخ از او شنیده بودم. گریه بر من افتاد که در بسیط عالم و اقطار ربع مسکون او را هیچ جای نظیری نمی‌دیدم. ایزد تبارک و تعالی جای او در جنان کناد بمنّه و کرمه.

گفت و گویی خواندنی با یکی از دوستداران خیام

یکی از مطالب جالبی که در مورد آرامگاه خیام و نحوه ساخت آن وجود دارد، گفت و گویی‌ست که چندی پیش یکی از خبرنگاران با یکی از جوانان قدیم نیشابور انجام داده است. این فرد سال ها پیش در جوانی در باغ و آرامگاه خیام کار می کرده است و در هشتادمین سال زندگی خود خاطره ها و داستان های بسیاری برای گفتن و شنیدن دارد. این گفت و گوی خواندنی با حاج حسین خانی،‌ اولین نگهبان باغ خیام در مورد چگونگی ساخت آرامگاه جدید را از دست ندهید. 

من از حدود سن ۲۳ سالگی و همزمان با شروع ساخت مقبره جدید خیام به عنوان کارگر در باغ آرامگاه حضور داشتم. در آن زمان مقبره خیام در گوشه شمال شرقی امامزاده محروق و چسبیده به آن قرار داشت و سنگ آرامگاه همان سنگی‌ست که فعلا در فلکه خیام (میدان خیام نیشابور) نصب است. در آن دوره (سال ۱۳۳۸ شمسی) دیوار دور باغ گلی بود. اولین اقدام برای ساخت آرامگاه خیام با احداث بلوار خیام –عطار و جدول گذاری و آسفالت این بلوار شروع شد. پس از آن تخریب دیوار شمالی باغ برای ورود مصالح از قبیل سنگ و سیمان و میل گرد به داخل باغ انجام گرفت. از اولین افرادی که برای شروع کار به نیشابور آمده بودند می‌توان از یک معمار اصفهانی و یک نجار از نایین نام برد. پس از آن مهندسان شرکت کا.ژ.ت (شرکت مجری طرح) وارد شهر نیشابور شدند. سنگهای دور آرامگاه را از مشهد می آوردند و به دستور مهندس اصلی که یونانی بود و کنستانتین نام داشت کار گود برداری آرامگاه شروع شد. مهندس ناظر نیز فردی به نام فینگر بود. آن زمان گودبرداری با لوازم دستی و بیل و کلنگ انجام می گرفت. گودی زیر آرامگاه به اندازه ارتفاع آرامگاه بود. مهندس هوشنگ سیحون طراح مقبره نیز مرتب از سازه ها و کارها سرکشی می کرد و بین نیشابور و تهران در رفت و آمد بود. ابتدا تراش غرفه های سنگی دور آرامگاه با حدود سی سنگتراش شروع شد و جابه‌جایی آنها توسط جرثقیل های دستی صورت می گرفت. پس از آن نوبت پایه ریزی و جوش اسکلت آهنی شد. این جوشکاری ها حدود دو سال طول کشید. سنگ های دور آرامگاه را مهندس کالا بالاکس در جای خود قرار می داد و جوشکار، شخصی ایرانی به نام خشنود بود. بالاخره اسکلت و جوشکاری و نمای بیرونی آرامگاه به پایان رسید و بنا برای کاشی کاری آماده شد. نهایتا در سال ۱۳۴۱ شمسی و با حضور پهلوی دوم، مراسم افتتاح آرامگاه جدید خیام انجام گرفت و پس از انتقال جعبه خاک آرامگاه قبلی به آرامگاه جدید، حاج سید سعید انوار روحانی وقت نیشابور بر سنگ قبر جدید نماز خواند. با دستور مهندس کنستانتین و از سال ۴۲ من به عنوان اولین نگهبان باغ خیام منصوب شدم و از آن زمان تا زمان بازنشستگی روزها به عنوان باغبان آرامگاه مشغول به خدمت بودم. باید بگویم ابتدا عهده‌دار اداره باغ و آرامگاه خیام برعهده اداره فرهنگ و هنر و سپس انجمن آثار ملی بود و در نهایت اداره ارشاد اسلامی و اداره میراث فرهنگی اداره این باغ را در اختیار گرفتند. از بهترین خاطراتم در آن دوران، اجرای موسیقی توسط استاد شجریان و عبدالوهاب شهیدی بود که در زمان مراسم بزرگداشت خیام انجام شد.

معماری آرامگاه خیام

باغی که آرامگاه در آن ساخته شده 20 هزار مترمربع وسعت دارد. طول مقبره خیام 18 متر است و بلندای آن به 22 متر می رسد. در ساخت پیکره و قسمت بیرونی آن از بتن استفاده شده که هسته فلزی بنا را سرپا نگه می دارد. دور تا دور آرامگاه با درختان کاج محاصره شده و نمونه ای از تلفیق هنر معماری مدرن و قدیمی ایرانی را به نمایش گذاشته است. سازه این بنا از نام خیام - که به معنی خیمه دوز است- الهام گرفته شده و شکلی از یک چادر یا خیمه که خود را بالا کشیده به نمایش می گذارد. 

 مقبره خیام برگرفته از اندیشه ها و علم اوست و به کلاه درویشان یا قطعه الماسی تراش خورده شباهت دارد. این بنا ده پایه دارد که عدد ۱۰ می خواهد اولین عدد دو رقمی ریاضی و پایه اعداد اصلی را نشان دهد. از هر پایه دو تیغه به شکل مورب و مارپیچ بالا رفته که در انتها همدیگر را می برند و سقف بنا را می سازند. این تیغه ها در سمت دیگر فرود می آیند و شکلی پیچیده از طراحی را نشان می دهند. چنین شکل هندسی و عدد 10 آن هر دو نمادی از دانش ریاضی خیام هستند. 

زمانی که تیغه ها در این سازه با یکدیگر برخورد می کنند فضاهایی پر و خالی به وجود می آورند که در قسمت های بالایی به شکل ستاره هایی دیده می شوند. از میان این ستاره ها آسمان آبی نیشابور پیداست. در نزدیکی گنبد آرامگاه ستاره ها کوچک و کوچکتر می شوند و در آخر یک ستاره پنج پر گنبد را کامل می کند. این ستاره ها، نقشی که از آسمان پیداست و شکل قرارگیری آن می خواهد وجه ستاره شناسی خیام را به نمایش بگذارد. جالب که بدانید هوشنگ سیحون از عناصر معماری دوران سلجوقیان نیز در طراحی این بنا استفاده کرده است.  

نکته دیگری که در طراحی آرامگاه به کار رفته،‌ لوزی هایی‌ست که از برخورد تیغه ها با هم ایجاد شده اند. این ده لوزی با کاشی کاری هایی به خط تعلیق (1) شکسته و به روش خطاطان بزرگی مانند میرعماد، با بیست رباعی خیام تزیین شد. انتخاب رباعی ها و اشعار بر عهده جلال همایی بود و خط آن هنر دست مرتضی عبد الرسولی است. این نوشته ها در سال 1339 ه.ش تحت نظر مهندس سیحون به بنا اضافه شد و در تاریخ معماری ایران، آرامگاه خیام اولین سازه ای بود که در آن از خط تعلیق استفاده می شد. این لوزی ها به غیر از خطاطی به وسیله نقش هایی از گل، برگ و پیچک و با استفاده از کاشی معرق زیبا شده است که می خواهد به شاعر بودن خیام اشاره داشته باشد. 

پاورقی

 1- خط تعلیق یا ترسل نخستین شیوه خوش نویسی فارسی‌ست. این خط به طور خاص برای ایرانی ها پدید آمده است. در تاریخچه به وجود آمدن آن گفته شده این خط در میانه قرن هفتم از ترکیب و توسعه دو خط ترقیع و رقاع به وجود آمده است. خط تعلیق زمینه ساز به وجود آمدن خطهای نستعلیق و شکسته نستعلیق نیز بود.

صحبت های مهندس هوشنگ سیحون در مورد ساخت آرامگاه 

اولین چیزی که در ساخت و طراحی آرامگاه باید در نظر می گرفتم جدا کردن آن از فضای امامزاده و مسجد محروق بود. طراحی من باید به شیوه ای انجام می شد که این دو ساختمان با یکدیگر تداخل پیدا نکنند. برای انجام این کار برای باغ یک محور عرضی در نظر گرفتم و گوشه شمال شرقی باغ را از امامزاده جدا کردم. در چهار مقاله عروضی گفته ای از خیام وجود داشت که مایل بود آرامگاهش در مکانی باشد که در فصل بهار بر روی آن گل بریزد. بنابراین مکانی را در باغ انتخاب کردم که با درختان زردآلوی باغ اختلاف ارتفاعی سه متری داشته باشد. از آن جایی که این محل سه متر پایین تر از درختان است در بهار شکوفه های زردآلود بر روی مزار می ریزد. 

از طرفی دیگر،‌ همه می دانیم که خیام ریاضی دان، منجم و ادیب بود. سعی کردم طراحی ام به شکلی باشد که این سه جنبه شخصیتی در آرامگاه او تجلی پیدا کند. من عدد ده را پایه طراحی بنا قرار دادم. می دانیم که ده اولین عدد دو رقمی و اساس بسیاری از اعداد است. دایره ای که سازه روی آن قرار می گرفت به ده قسمت تقسیم شد و در هر قسمت یک پایه به کار رفت. طراحی به شکلی است که از هر پایه دو تیغه بر اساس یک مدل ریاضی خاص به شکل مورب بالا می رود و به دیگر تیغه ها برخورد می کند. این تیغه ها از رو به رو بر پایه مقابل خود پایین می آیند و همه این تیغه های مورب در محور عمودی برج یکدیگر را قطع می سازند. سطح به دست آمده بسیار پیچیده است و بر اثر یک فرمول ریاضی به وجود آمده است که جنبه ریاضی دان بودن خیام را نشان می دهد. همچنین این برخورد و قطع تیغه ها با یکدیگر در سقف آرامگاه شکلی از یک ستاره را به نمایش می گذارد که نمادی از ستاره دان بودن وی است. 

سیحون در مورد بناها و سازه هایی که دور تا دور بنا ساخت نیز توضیح داد: 

درو تا دور برج آرامگاه چشمه سارهایی وجود داشت که در کنار آنها دایره ای وسیع به مرکز خود سازه ساخته شد. در ساخت این دایره از سنگ گرانیت و اجزای مثلثی شکل، تورفتگی ها و بیرون آمدگی هایی استفاده کردیم تا شکل خیمه را تداعی کنیم. از جهتی دیگر هفت حوض با کاشی هایی فیروزه رنگ در این مکان وجود دارند که در مجموع قسمتی از یک ستاره را نشان می دهند. همچنین عدد هفت آنها می خواهد مفهوم هفت فلک، هفت آسمان و هفت تپه را یاد آورد شود.  

دیدنی های اطراف

زندگینامه خیام

خیام تو گفتی که بسی خواهی خفت
بی مونس و بی رفیق و بی همدم و جور
گفتی که به کس نگو این راز نهفت
هر لاله که پژمرد، نخواهد بشکفت
" خیام نیشابوری"

"حجه الحق امام غیاث الدین عمر بن ابراهیم خیامی" معروف به حکیم عمر خیام در روز اول ذیحجه 439 هجری قمری (426 ه.ش) در شهر نیشابور به این جهان پای گذاشت و زندگی سراسر علم و ادب و افتخار خود را آغاز کرد. چون پدرش در کار خیمه و چادر دوزی بود به او خیام می گفتند. زندگی خیام غرق در افسانه است و روایت های بسیاری از او در نوشته های مختلف آمده؛ بنابراین به سختی می توان حقیقت را در مورد او پیدا کرد و به آن مهر تایید زد؛ اما آن چیزی که در مورد او می توان به قطعیت گفت، نبوغ، دانش، حافظه، معرفت و هوش بالای او بود که برای وی لقب هایی چون علامه (همه چیز دان)، حجه الحق، جانشین ابوعلی سینا و امام عصر را به ارمغان آورد. خیام بر اکثر علوم زمان خود تسلط داشت و نوشتن رساله های مختلف را از دوران جوانی شروع کرد؛ اما بیشتر برای دانشی که در ریاضیات، منطق، نجوم، فلسفه و ادبیات داشت مشهور شد. 

مشهورترین کشف ها، دستاوردها و نوشته های به جای مانده از خیام 

خیام در طول زندگی پربار خود آثار و دستاوردهای زیادی داشت که بسیاری از آن ها هنوز در زندگی امروز ما مورد استفاده قرار می گیرند که این نشان از بزرگی و نبوغ وی دارد. معرفی تمام آن ها خود به مقاله ای جداگانه و حتی کتابی نیاز دارد، به همین دلیل در این مطلب تنها به چند اثر از مهمترین این آثار اشاره می کنیم. 

*تقویم جلالی

تدوین و تعیین یک گاه شمار ثابت برای شمارش روزها و سال ها که دقیقا منطبق بر چرخش زمین و ماه و خورشید باشد، شاید مهمترین و بزرگترین خدمت خیام به جامعه ایرانی به حساب بیاید. همان گونه که پیشتر گفتیم قسمت عمده زندگی خیام در دوران حکومت سلجوقیان گذشت. در این زمان تقویمی که ایرانی ها از آن استفاده می کردند مشکلات بسیاری داشت و آغاز سال به مانند سال قمری جا‌به‌جا می شد. به همین دلیل خواجه نظام الملک (1) وزیر شایسته و کارآمد ملکشاه سلجوقی (2) از خیام درخواست کرد تا به همراه گروهی از دانشمندان آن زمان، تقویمی درست و دقیق بر پایه علم نجوم تدوین کند. خیام نیز از ریاضی دانان و منجمانی مانند ابوالفتح عبدالرحمان منصور خازنی، ابومظفر اسفرازی، ابوعباس لوکری، محمد بن احمد معموری، میمون بن نجیب واسطی و ابن کوشک بیهقی مباهی برای انجام این کار کمک گرفت. این گروه بر اساس رصدهایی که در شهرهای اصفهان، ری و نیشابور انجام داد دقیق ترین تقویم جهان را طی 4 سال تنظیم کرد. تقویمی که امروزه نیز مورد استفاده ما ایرانی هاست و روز آغاز سال آن بر پایه اعتدال بهاری قرار گرفته است. فصل ها و ماه های آن نیز مطابق با چرخش زمین به دور خورشید و دیگر عناصر علم نجوم تعیین شده است.

*سرپرستی رصد خانه اصفهان و تهیه زیج ملکشاهی 

خواجه نظام الملک وزیر سلجوقی انسانی دانشمند و شایسته سالار بود و از همین رو از خیام دعوت کرد تا با توجه به ذکاوتش سرپرستی رصدخانه اصفهان (پایتخت آن زمان سلجوقیان) را بر عهده بگیرد. او نیز دعوت خواجه را قبول کرد و در این مدت به انجام کارهای بزرگی مانند تهیه زیج (3) ملکشاهی، اصلاح تقویم و تدوین گاه شمار جلالی، محاسبه مدار ماه تا 16 رقم اعشار و بسیاری دیگر پرداخت. او همچنین سمت اختربینی دربار را نیز بر عهده گرفت هرچند به آن اعتقادی نداشت. پس از مرگ ملکشاه و کشته شدن نظام الملک، خیام از سرپرستی رصدخانه کنار گذاشته شد و به نیشابور بازگشت.  

*مثلث خیام-پاسکال

خیام در کنار علم نجوم و ستاره شناسی بر ریاضیات، جبر، مقابله و هندسه نیز تسلط بسیار داشت و از سرآمدان دوره خود به شمار می آمد. نقش او در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتی که در مورد اصل پنج اقلیدس داشت اسم او را به عنوان ریاضی دانی برجسته در دنیای علم مطرح کرد. اما معروفترین کشفی که در ریاضیات به نام وی ثبت شده مثلث خیام است. مثلث خیام که از آن به عنوان مثلث خیام-پاسکال نیز یاد می کنند روشی در جبر است و از آن برای به دست آوردن ضرایب بسط دو جمله ای استفاده می کنند. 

*دیوان رباعیات

امروزه اکثر مردم دنیا خیام را با رباعیات، اشعار و مفهومی که در آن ارایه می دهد، می شناسند و تعداد کمی از ریاضی دان و اختر شناس بودن وی اطلاع دارند. جالب است بدانید در زمان حیات خیام، بسیاری از سروده های او خبر نداشتند و وی به خاطر دانش ریاضی، فلسفه و نجوم خود مشهور بود. اشعار خیام تا سال ها در دسترس عموم نبود و تنها نسخه هایی از آن در کتابخانه های معروف دنیا پیدا می شد. در این میان، ادوارد فیتلز جرالد، مترجم و نویسنده انگلیسی، رباعیات خیام را به زبان انگلیسی ترجمه می کند و به این صورت دنیا را با این نابغه ایرانی آشنا می سازد. هر چند ترجمه ای که فیتز جرالد ارایه می دهد چندان نتوانسته است جان کلام را در مورد اشعار خیام و اندیشه های او بیان کند؛ اما همین اثر باعث شد تا کلام خیام در میان بسیاری از مردم جهان طرفداران بسیاری به دست آورد و بر زبان بزرگان، دانشمندان، سیاستمداران، هنرپیشه ها و اندیشمندان جاری شود. 

امکانات آرامگاه خیام

مجموعه آرامگاه خیام در کنار موزه خود، امکاناتی مانند انواع بازارچه سوغات و صنایع دستی، کافه و رستوران،‌ سفره خانه های سنتی و فضای پذیرایی برای گردشگران فراهم آورده است. در بازدید خود از آرامگاه، گشت در این بازارچه های سنتی و خرید سوغاتی به ویژه زیورآلاتی که با فیروزه ساخته می شوند را به هیچ وجه از دست ندهید. 

توصیه های کارناوال

به سازه آرامگاه و باغ اطراف آن آسیب نرسانید و از ریختن زباله خودداری کنید. 

اگر اهل شعر و شاعری هستید همراه داشتن رباعیات خیام و خواندن اشعاری از آن در جوار آرامگاه خیام خالی از لطف نیست. 

سخن آخر

 امروزه به همراه شما به آرامگاه خیام، این شاعر گران قدر ایرانی سری زدیم. با چگونگی ساخت آرامگاه وی و کار بزرگ طراح آن بیشتر آشنا شدیم.

آیا تا کنون به این جاذبه زیبای کشورمان سفر کرده اید؟ نظر شما در مورد این دیدنی تاریخی ایرانی چیست؟ 

دیدگاه،‌ تجربه ها و پیشنهادهای خود را با ما در میان بگذارید.